Luận Văn Vấn đề bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa sinh thái truyền thống ở vùng núi Đông Bắc nước ta hi

ĐỀ TÀI: Vấn đề bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa sinh thái truyền thống ở vùng núi Đông Bắc nước ta hiện nay

Mở đầu

1. Tính cấp thiết của đề tài
Không phải ngẫu nhiên mà năm 2002 được Liên hợp quốc chọn là năm quốc tế về miền núi. Qua thực tế và qua hàng loạt Hội nghị quốc tế về môi trường từ năm 1972 đến nay, đặc biệt là Hội nghị Môi trường Quốc tế lần thứ nhất tại Stốckhôm năm 1972, Hội nghị thượng đỉnh về Trái Đất tại Rio De Janeiro năm 1992 và ở Johan Nesburg (Nam Phi) năm 2002, nhân loại đă phải chứng kiến biết bao thảm họa về môi trường do chính ḿnh gây ra. Mét trong những nguyên nhân quan trọng gây nên các cuộc khủng hoảng sinh thái cục bộ và đang đe dọa một cuộc khủng hoảng sinh thái toàn cầu là sự khai thác và sử dụng một cách vô ư thức, bừa băi, lăng phí các nguồn tài nguyên thiên nhiên và môi trường, đặc biệt là sự lăng quên các giá trị văn hóa sinh thái ở vùng rừng núi - nơi được coi là "lá phổi", là "mái nhà" của thế giới sống. Qua đó, có thể thấy rằng, tự nhiên nói chung, đặc biệt là những nơi khởi nguồn của những ḍng sông, của những cánh rừng bạt ngàn, những dăy núi trùng điệp, những thảo nguyên mênh mông đang có những vấn đề gay cấn và nan giải, đ̣i hỏi phải có sự quan tâm nghiên cứu và giải quyết. Do đó, vấn đề môi trường sinh thái nhân văn, đặc biệt là vấn đề môi trường ở các vùng núi đă trở thành vấn đề cấp bách mang tính toàn cầu, được cả nhân loại quan tâm v́ sự sinh tồn của chính con người.
V́ sự tồn tại và phát triển của ḿnh, con người phải quan hệ với tự nhiên và quan hệ với nhau; trong quá tŕnh đó, những giá trị văn hóa sinh thái cũng dần dần được h́nh thành. Nghĩa là những giá trị văn hóa sinh thái gắn liền với mối quan hệ giữa con người và môi trường thiên nhiên. V́ vậy, trong quá tŕnh bảo tồn và phát triển các giá trị văn hóa sinh thái, cần phải tính đến các yếu tố của môi trường tự nhiên và mối quan hệ, sự tác động giữa con người với tự nhiên mà kết quả của chúng được biểu hiện trong các giá trị văn hóa sinh thái. Do đó, vấn đề môi trường tự nhiên hiện nay không chỉ đơn giản là vấn đề sinh học, sinh thái học thuần túy, mà thực chất nó c̣n là vấn đề văn hóa và lối sống của con người, vÊn đề văn hóa sinh thái nhân văn.
Ở nước ta hiện nay, những vùng có điều kiện tự nhiên đa dạng như vùng rừng rậm, vùng núi cao, đều là những vùng sâu, vùng xa, tŕnh độ phát triển về mọi mặt nói chung c̣n rất hạn chế so với mặt bằng chung của cả nước. Những giá trị văn hóa sinh thái truyền thống được h́nh thành và phát triển từ nhiều đời nay của những khu vực này đang chịu sự tác động mạnh mẽ của kinh tế thị trường, của khoa học, công nghệ hiện đại, của sự hội nhập, . đang có những biến đổi theo cả xu hướng tích cực lẫn tiêu cực, tuy nhiên theo xu hướng tiêu cực vẫn nhiều hơn. Điều này do tŕnh độ nhận thức của người dân c̣n thấp, các điều kiện thiên nhiên phức tạp, xa xôi, cách trở, kinh tế - xă hội c̣n lạc hậu, của vùng này tạo nên. Do vậy, việc bảo tồn và phát huy những mặt tích cực, c̣n phù hợp của các giá trị văn hóa sinh thái truyền thống ở các vùng này đang được đặt ra hết sức cấp thiết nhằm phục vụ cho mục tiêu phát triển bền vững của đất nước, mà trước tiên là phát triển bền vững các vùng đặc biệt này. Vấn đề này luôn được Đảng và Nhà nước ta hết sức quan tâm, và khẳng định: "Tăng trưởng kinh tế gắn liền với tiến bộ và công bằng xă hội, giữ ǵn và phát huy bản sắc dân tộc, bảo vệ môi trường sinh thái" [12, tr. 72](*).
Khu vực miền núi Đông Bắc nước ta là một vùng có nhiều dân tộc khác nhau cùng sinh sống, do đó ở đây, trải qua nhiều thế hệ đă h́nh thành nên một vùng văn hóa đặc thù và đa dạng. Vùng này có vị trí địa lư và môi trường tự nhiên rất đặc biệt, là nơi khởi nguồn cung cấp nước cho các con sông chính của đồng bằng Bắc bộ. Nơi đây c̣n có rừng rậm, núi cao nên được coi là "lá phổi", là "mái nhà" của cả nước. Do đó, việc nghiên cứu và bảo vệ, phát huy các giá trị văn hóa sinh thái truyền thống ở vùng này là một đóng góp không nhỏ vào quá tŕnh xây dựng và phát triển bền vững của đất nước. Trong khi đó, việc bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa sinh thái truyền thống ở vùng núi Đông Bắc nước ta hiện nay c̣n nhiều hạn chế do các điều kiện kinh tế, xă hội và sự nhận thức của con người ở đây c̣n nhiều bất cập so với yêu cầu đặt ra. V́ vậy, vấn đề bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa sinh thái truyền thống ở vùng này hiện nay đang là vấn đề cấp bách cần được nghiên cứu cả trên b́nh diện lư luận lẫn thực tiễn.
Chính v́ những lư do trên mà chúng tôi đă chọn đề tài "Vấn đề bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa sinh thái truyền thống ở vùng núi Đông Bắc nước ta hiện nay" làm đề tài luận văn của ḿnh.
2. T́nh h́nh nghiên cứu đề tài
Vấn đề xây dựng, phát triển văn hóa luôn được Đảng ta chó ư ngang tầm với những vấn đề phát triển kinh tế - xă hội và đă xác định: văn hóa là nền tảng tinh thần của xă hội, vừa là mục tiêu vừa là động lực thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xă hội. Trong xu thế hội nhập và toàn cầu hóa hiện nay, Đảng ta đă tiếp tục khẳng định phải giữ ǵn và phát huy bản sắc dân tộc, chúng ta "ḥa nhập" nhưng không "ḥa tan". Và điều này đă được bàn đến rất cụ thể trong Hội nghị lần thứ 5 Ban chấp hành Trung ương khóa VIII. Mặt khác, trước nguy cơ cạn kiệt các nguồn tài nguyên thiên nhiên và ô nhiễm nặng nề môi trường sống hiện nay, cũng như nhu cầu cấp thiết của phát triển bền vững, Bộ Chính trị đă ra Nghị quyết về bảo vệ môi trường trong thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước (15-11-2004). Với mục tiêu chung là t́m ra con đường để nước ta phát triển nhanh và phát triển bền vững, đă có nhiều công tŕnh nghiên cứu đến những vấn đề văn hóa và vấn đề sinh thái ở nước ta hiện nay như:
Về văn hóa nói chung có các công tŕnh: "Văn hóa và đổi mới" (Nxb Chính trị quốc gia, H, 1994) của cố vấn Phạm Văn Đồng, trong đó tác giả đă đề cập đến văn hóa một cách có hệ thống và nêu lên được mối quan hệ giữa văn hóa và đổi mới; "Sự chuyển đổi các giá trị trong văn hóa Việt Nam" (GS.TS Đỗ Huy, PGS. Trường Lưu, Nxb Khoa học Xă hội, Hà Nội, 1989); "Chân - thiện - mỹ sự thống nhất và đa dạng trong văn hóa nghệ thuật" (Đỗ Huy, Nxb Khoa học Xă hội, Hà Nội, 1994); "T́m hiểu giá trị văn hóa truyền thống trong quá tŕnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa" (GS.TS. Nguyễn Trọng Chuẩn - TS. Phạm Văn Đức - TS. Hồ Sĩ Quư, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2001); . Nh́n chung, các công tŕnh này nghiên cứu văn hóa dưới góc độ lư luận chung và đă đạt được những thành công to lớn trong việc nghiên cứu khái niệm, cấu trúc, giá trị, vai tṛ, h́nh thức biểu hiện của văn hóa.
Dưới góc đé văn hóa các dân tộc Ưt người, có các công tŕnh: "Văn hóa truyền thống Tày Nùng" (Hoàng Quyết, Ma Khánh Bằng, Hoàng Huy Phách, TS. Cung Văn Lược, PGS. Vương Toàn, Nxb Văn hóa dân tộc, Hà Nội, 1993); "Văn hóa truyền thống các dân tộc Hà Giang" (Hùng Đ́nh Quư, Sở Văn hóa - Thông tin Hà Giang xuất bản, 1994); "Văn hóa dân tộc H mông Hà Giang" (PSG. Trường Lưu và Hùng Đ́nh Quư, Sở Văn hóa - Thông tin - Thể thao Hà Giang xuất bản, 1996); "Văn hóa truyền thống người Dao ở Hà Giang" (Phạm Quang Hoan và Hùng Đ́nh Quư, Nxb Văn hóa dân tộc, Hà Nội, 1999); "Văn hóa các dân tộc Việt Nam thống nhất mà đa dạng" (Nông Quốc Chấn - Huỳnh Khái Vinh, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2002), . Các công tŕnh trên về cơ bản chỉ nghiên cứu văn hóa của một số dân tộc Ưt người tương đối điển h́nh trong cộng đồng các dân tộc thiểu số ở nước ta như: Tày, Nùng, Dao, Mông, Thái, Ê đê, . vẫn c̣n văn hóa của nhiều dân tộc thiểu số khác chưa được nghiên cứu và công bố rộng răi.
Vấn đề sinh thái và môi trường đă có một số công tŕnh đề cập đến như: "Môi trường sinh thái - Vấn đề và giải pháp" (Phạm Thị Ngọc Trầm, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội 1997); "Xă hội học môi trường" (Ṿ Cao Đàm, Nxb Khoa học và Kỹ thuật, Hà Nội, 2002); cuốn "Sinh thái học và môi trường" (Bộ Giáo dục và Đào tạo, Nxb Giáo dục, Hà Nội, 2002), . Nh́n chung, qua các công tŕnh nêu trên, vấn đề sinh thái và môi trường đă được khai thác có hệ thống, nhất là những cảnh báo từ môi trường và các tương tác của nó đến sự phát triển đă được đề cập tương đối rơ nét.
Vấn đề văn hóa sinh thái mới chỉ được quan tâm trong thời gian gần đây, khi mà thực trạng môi trường sống đang có nhiều vấn đề có liên quan đến văn hóa, lối sống . Nghiên cứu về vấn đề này, có thể kể ra một số công tŕnh như: "Văn hóa sinh thái - nhân văn" (Trần Lê Bảo (chủ biên), Nxb Văn hóa - Thông tin, Hà Nội, 2001); "Văn hóa ứng xử của người Hà Nội với môi trường thiên nhiên" (Nguyễn Viết Chức (chủ biên), Nxb Văn hóa - Thông tin, 2002); "Kỷ yếu diễn đàn phát triển bền vững miền núi Việt Nam" (Ủy ban dân tộc, Nxb Nông nghiệp, Hà Nội, 2003); "Một số vấn đề về bảo vệ môi trường vùng dân tộc và miền núi" (Ủy ban dân tộc, Nxb Thống kê, Hà Nội, 2003); "Những giá trị văn hóa sinh thái nhân văn Hồ Chí Minh" (Phạm Thị Ngọc Trầm, Tạp chí Triết học, sè 12, 2003); "Về cách tiếp cận triết học - xă hội đối với hiện trạng môi trường sinh thái nhân văn ở Việt Nam: các vấn đề, nguyên nhân và giải pháp" (Phạm Thị Ngọc Trầm, Tạp chí Triết học, sè 6, 2004); ngoài ra cũng có một số luận án tiến sĩ triết học đă bước đầu đi vào nghiên cứu văn hóa sinh thái như: "Mối quan hệ giữa thích nghi và biến đổi môi trường tự nhiên của con người trong quá tŕnh hoạt động sống" Luận án tiến sĩ của Đỗ Thị Ngọc Lan bảo vệ năm 1995, với nội dung chủ yếu bàn về mối quan hệ giữa thích nghi và biến đổi môi trường tự nhiên của con người trong quá tŕnh hoạt động sống, cụ thể là trong quá tŕnh lao động, và sự phát triển lâu bền với mối quan hệ thích nghi và cải tạo môi trường tự nhiên; "Mối quan hệ giữa tăng trưởng kinh tế và bảo vệ môi trường cho sự phát triển lâu bền" Luận án tiến sĩ của Bùi Văn Dũng bảo vệ năm 1999, với nội dung chủ yếu bàn về mối quan hệ giữa tăng trưởng kinh tế và bảo vệ môi trường, và đưa ra một số giải pháp để kết hợp tăng trưởng kinh tế với bảo vệ môi trường cho sự phát triển lâu bền ở Việt Nam trong thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa; luận án "Xây dùng ư thức sinh thái - yếu tố bảo đảm cho sự phát triển lâu bền" của Phạm Văn Boong bảo vệ năm 2001, với nội dung chủ yếu bàn về vai tṛ của ư thức sinh thái đối với sự phát triển lâu bền và vấn đề xây dựng ư thức sinh thái trong điều kiện phát triển mới của thời đại; . Nh́n chung, các công tŕnh này mới chỉ đề cập đến văn hóa sinh thái ở dưới một số góc độ khác nhau, mức độ khái quát tổng thể về nội dung giá trị văn hóa sinh thái vẫn chưa rơ nét. Nó chỉ được đề cập đến như là một nội dung nằm trong toàn bộ vấn đề văn hóa hoặc sinh thái nói chung, và nằm rải rác trong nhiều công tŕnh nghiên cứu khác nhau.
Về công tác bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa, đặc biệt là các giá trị văn hóa sinh thái truyền thống ở trong cả nước nói chung cũng như ở vùng núi Đông Bắc nói riêng trong thời gian qua hầu như chưa được nghiên cứu đến mà mới chỉ được đề cập chung trong công tác bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống nói chung. Ở đây có thể kể đến một số công tŕnh đă công bố có liên quan tới vấn đề này như: "Phát triển văn hóa, giữ ǵn và phát huy bản sắc dân tộc kết hợp với tinh hoa nhân loại" (Phạm Minh Hạc, Nxb Khoa học Xă hội, Hà Nội, 1996); "Sáng tạo và bảo tồn giá trị văn hóa, văn nghệ các dân tộc thiểu số Việt Nam" (Hội Văn học - Nghệ thuật các dân tộc thiÓu số Việt Nam, in tại trường Trung học Kỹ thuật In, Hà Nội, 1998); "Tính đa dạng của văn hóa Việt Nam: những tiếp cận về sự bảo tồn" (Trung tâm Khoa học Xă hội và Nhân văn Quốc gia, Hà Nội, 2002).
Tuy nhiên, chưa có công tŕnh nào nghiên cứu việc bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa sinh thái truyền thống ở vùng núi Đông Bắc nước ta trong thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, trong xu thế toàn cầu hóa hiện nay. V́ vậy, luận văn không trùng lặp với bất kỳ luận văn, công tŕnh nào đă được công bố. Những tài liệu trên chỉ có tác dụng tham khảo cho việc nghiên cứu đề tài của tác giả luận văn.
3. Mục đích, nhiệm vụ và phạm vi nghiên cứu của luận văn
Mục đích của luận văn là nghiên cứu một số giá trị văn hóa sinh thái truyền thống ở vùng núi Đông Bắc nước ta; chỉ ra sự cần thiết và một số giải pháp nhằm bảo tồn và phát huy mặt tích cực, c̣n phù hợp của các giá trị đó trong điều kiện đổi mới hiện nay, hướng đến mục tiêu phát triển bền vững của đất nước nói chung và của vùng đất đặc biệt này nói riêng.
- Với mục đích đó, luận văn có những nhiệm vụ sau:
Thứ nhất, làm rơ khái niệm "giá trị văn hóa sinh thái truyền thống" và xác định một số giá trị văn hóa sinh thái truyền thống của vùng núi Đông Bắc nước ta.
Thứ hai, làm rơ thực trạng của việc bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa sinh thái truyền thống ở vùng núi Đông Bắc: những kết quả đă đạt được và những vấn đề cần khắc phục, bổ sung.
Thứ ba, chỉ ra những nguyên nhân chủ yếu của thực trạng. Từ đó, bước đầu đề xuất một số phương hướng và giải pháp để bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa sinh thái truyền thống ở vùng núi Đông Bắc nước ta hiện nay nhằm hướng tới mục tiêu phát triển bền vững.
- Về giới hạn nghiên cứu đề tài:
Đây là một đề tài rộng có liên quan đến nhiều ngành khoa học. Ở đây luận văn chỉ giải quyết vấn đề dưới góc độ chuyên ngành triết học. Trên cơ sở lư luận chung về văn hóa, chúng tôi xem xét vấn đề văn hóa sinh thái từ cách tiếp cận giá trị.
Khu vực miền núi Đông Bắc nước ta về mặt phân giới địa lư chỉ mang tính tương đối và ở khu vực này có rất nhiều dân tộc khác nhau cùng sinh sống, nên văn hóa sinh thái truyền thống của các dân tộc ở đây rất đa dạng, phong phó. Trong phạm vi của luận văn này chỉ có thể đi sâu vào nghiên cứu những giá trị văn hóa sinh thái truyền thống của một số dân tộc tiêu biểu như: Tày, Nùng, Dao, Mông v́ đây là những dân tộc chiếm tỷ lệ cao trong tổng số dân cư của vùng, văn hóa sinh thái của họ hiện nay c̣n lưu giữ lại được nhiều giá trị truyền thống, họ lại đại diện cho các tộc người sinh sống ở cả ba vị trí thung lũng, lưng núi và trên núi cao, nên các giá trị văn hóa sinh thái truyền thống của họ mang tính đặc trưng chung cho giá trị văn hóa sinh thái truyền thống cả vùng núi Đông Bắc.
Do điều kiện về lịch sử và địa lư của nước ta và tính chất giao thoa mạnh mẽ của văn hóa, nên những đặc trưng về văn hóa sinh thái ở vùng này không độc lập, riêng rẽ với văn hóa sinh thái của các vùng khác mà chỉ mang tính tương đối.
4. Phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu
Việc nghiên cứu và tŕnh bày của luận văn dựa trên cơ sở lư luận và các nguyên tắc phương pháp luận của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh và các văn kiện của Đảng Cộng sản Việt Nam có liên quan đến đề tài. Luận văn c̣n kế thừa, tiếp thu có chọn lọc những tư tưởng của một số công tŕnh nghiên cứu khoa học đi trước như các bài viết, các luận án, luận văn, các tư liệu điều tra, khảo sát, . có liên quan đến nội dung được đề cập trong luận văn.
Về mặt phương pháp, luận văn sử dụng phương pháp duy vật biện chứng, các phương pháp phân tích và tổng hợp, thống kê, đối chiếu và so sánh, lôgic và lịch sử . với quan điểm phải có sự kết hợp, thống nhất giữa lư luận và thực tiễn trong nghiên cứu cũng như trong tŕnh bày.
5. Đóng góp của luận văn
- Luận văn tŕnh bày một cách tương đối rơ ràng về "giá trị văn hóa sinh thái truyền thống" và bước đầu chỉ ra được một số giá trị văn hóa sinh thái truyền thống ở vùng núi Đông Bắc nước ta. Từ đó, luận văn góp phần nâng cao nhận thức trong việc giải quyết vấn đề "sinh thái" - một vấn đề cấp bách không chỉ đối với vùng núi Đông Bắc mà c̣n đối với cả nước nói riêng cũng như đối với toàn cầu nói chung.
- Thông qua việc phân tích thực trạng bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa sinh thái truyền thống ở vùng núi Đông Bắc, luận văn đă chỉ ra được những nhân tố chủ yếu có ảnh hưởng tới công việc này và chỉ ra được một số nguyên nhân dẫn tới thực trạng trên.
- Luận văn bước đầu nêu lên một số phương hướng và giải pháp để bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa sinh thái truyền thống ở vùng núi Đông Bắc gắn với sự phát triÓn bền vững của vùng này cũng như của cả nước.
6. Ư nghĩa thực tiễn của luận văn