Tiến Sĩ Tư vấn hướng nghiệp cho học sinh trung học phổ thông

LUẬN ÁN TIẾN SĨ
NĂM 2013


MỤC LỤC
LỜI CAM ĐOAN
MỤC LỤC
DANH MỤC CÁC CHỮ CÁI VIẾT TẮT
DANH MỤC CÁC BẢNG
DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ, SƠ ĐỒ, HỘP
MỞ ĐẦU 1

CHƯƠNG 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ TƯ VẤN HƯỚNG NGHIỆP CHO HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG 6
1.1. TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU VỀ TƯ VẤN HƯỚNG NGHIỆP 6
1.1.1. Những nghiên cứu về tư vấn hướng nghiệp ở nước ngoài 6
1.1.2. Những nghiên cứu về tư vấn hướng nghiệp ở trong nước 14
1.2. MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VỀ TƯ VẤN HƯỚNG NGHIỆP CHO HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG 19
1.2.1. Tư vấn 19
1.2.2. Tư vấn hướng nghiệp 22
1.2.3. Tư vấn hướng nghiệp cho học sinh trung học phổ thông 28
1.2.4. Các nội dung tâm lý của hoạt động tư vấn hướng nghiệp cho học sinh trung học phổ thông 41
1.3. MỘT SỐ YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN HOẠT ĐỘNG TƯ VẤN HƯỚNG NGHIỆP CHO HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG 47
1.3.1. Người tư vấn hướng nghiệp 48
1.3.2. Học sinh trung học phổ thông 51
1.3.3. Môi trường xã hội 52
1.5. TIỂU KẾT CHƯƠNG 1 56

CHƯƠNG 2. TỔ CHỨC VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 58
2.1. GIỚI THIỆU VỀ KHÁCH THỂ VÀ ĐỊA BÀN NGHIÊN CỨU 58
2.1.1. Khách thể nghiên cứu 58
2.1.2. Về địa bàn nghiên cứu 59
2.2. TỔ CHỨC NGHIÊN CỨU 60
2.2.1. Nghiên cứu lý luận 60
2.2.2. Nghiên cứu thực tiễn 61
2.3. CÁC PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU CỤ THỂ 63
2.3.1. Phương pháp nghiên cứu văn bản và tài liệu 63
2.3.2. Phương pháp điều tra bằng phiếu hỏi 63
2.3.3. Phương pháp phỏng vấn cá nhân 69
2.3.4. Phương pháp quan sát 70
2.3.5. Phương pháp chuyên gia 71
2.3.6. Phương pháp nghiên cứu trường hợp 72
2.3.7. Thực nghiệm tác động 72
2.4. PHƯƠNG PHÁP XỬ LÝ SỐ LIỆU VÀ THANG ĐÁNH GIÁ 76
2.4.1. Phương pháp xử lý số liệu khảo sát thực trạng 76
2.4.2. Thang đo và cách tính toán 78
Tiểu kết chương 2 81

CHƯƠNG 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU THỰC TIỄN VỀ TƯ VẤN HƯỚNG NGHIỆP CHO HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG 83
3.1. THỰC TRẠNG TƯ VẤN HƯỚNG NGHIỆP CHO HỌC SINH TRUNG HỌC PHỔ THÔNG 83
3.1.1. Tư vấn nâng cao nhận thức cho học sinh về nghề 83
3.1.2. Tư vấn cho học sinh nâng cao hiểu biết về nhu cầu nhân lực của thị trường lao động xã hội với nghề 94
3.1.3. Tư vấn cho học sinh nâng cao hiểu biết về đặc điểm tâm lý của bản thân phù hợp với nghề 102
3.1.4. Đánh giá chung về thực trạng TVHN cho học sinh THPT 111
3.2. MỘT SỐ YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN HOẠT ĐỘNG TƯ VẤN HƯỚNG NGHIỆP CHO HỌC SINH THPT 114
3.2.1. Người tư vấn 114
3.2.2. Học sinh trung học phổ thông 120
3.2.3. Môi trường xã hội 123
3.3. NGHIÊN CỨU MỘT SỐ TRƯỜNG HỢP ĐIỂN HÌNH 127
3.3.1. Trường hợp bố mẹ là người tư vấn hướng nghiệp cho con 127
3.3.2. Trường hợp thầy cô giáo TVHN cho học sinh THPT 130
3.3.3. Trường hợp nhân viên TVHN chuyên nghiệp tư vấn cho học sinh THPT 135
3.4. KẾT QUẢ THỰC NGHIỆM 141
3.4.1. Đánh giá chung về ảnh hưởng của phương pháp tập huấn và kết quả thực nghiệm tác động 141
3.4.2. Cải thiện nhận thức của người tư vấn sau thực nghiệm tác động 143
TIỂU KẾT CHƯƠNG 3 151
KẾT LUẬN – KIẾN NGHỊ 152
1. Kết luận 152
2. Kiến nghị 153
DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ ĐƯỢC CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ 154
TÀI LIỆU THAM KHẢO 155


MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Nghề nghiệp là một phần quan trọng trong cuộc đời mỗi con người. Nghề nghiệp cũng thể hiện sự thành đạt và hạnh phúc của mỗi cá nhân. Khi cá nhân chọn được những nghề phù hợp với sở trường, năng lực của bản thân thì họ sẽ phấn khởi, hăng say và sáng tạo trong lao động, từ đó năng suất và hiệu quả lao động sẽ cao và như vậy sẽ giúp cá nhân phát triển tối đa khả năng của bản thân và thúc đẩy xã hội phát triển. Đối với người lao động hiện nay, vấn đề không chỉ là có nghề, mà là có nghề nghiệp phù hợp. Bản thân người lao động không dễ dàng làm tốt công việc lựa chọn nghề này, họ cần có sự trợ giúp của các nhà chuyên môn – người làm công tác tư vấn hướng nghiệp.
Tư vấn hướng nghiệp được các nước trên thế giới quan tâm như là một khoa học từ những năm đầu của thế kỷ 20 và được coi là một trong những hoạt động quan trọng của xã hội. Người Mĩ đã có phòng hướng nghiệp đầu tiên được thành lập từ năm 1915, cùng với nó là các nước phát triển khác như Anh, Pháp, Ý [62, tr79]. Tại những nước này, các nhà hoạch định chính sách và các nhà khoa học đã rất chú ý đến việc trợ giúp cá nhân lựa chọn nghề nghiệp phù hợp với mình.
Ở Việt Nam, vấn đề hướng nghiệp đã được một số tác giả bàn đến từ những năm 60 của thế kỷ XX, nhưng thực sự được quan tâm nghiên cứu phải đến những năm 80 của thế kỷ XX khi Quyết định 126/CP ngày 19/3/1981 có hiệu lực. Tuy vậy, theo các nhà tâm lý học và giáo dục học, hoạt động tư vấn hướng nghiệp được đánh giá đạt vinh quang trong những năm 1983 – 1996. Từ 1997 trở lại đây, công tác hướng nghiệp cho học sinh THPT dường như chưa được quan tâm thỏa đáng [67]. Đối với các ban ngành trong xã hội, tư vấn hướng nghiệp cho học sinh THPT thường được thực hiện chủ yếu trước mỗi mùa tuyển sinh, thực hiện như là theo phong trào. Các thông tin về nghề mà học sinh thu nhận được trước khi quyết định chọn nghề phần lớn từ kênh ngoài nhà trường như cha mẹ, bạn bè, mạng thông tin đại chúng điều đó nói lên hạn chế trong công tác hướng nghiệp hiện nay ở các trường phổ thông.
Trước nhu cầu lớn về tư vấn hướng nghiệp ở nước ta hiện nay, một số trung tâm tư vấn hướng nghiệp đã được thành lập tại trường phổ thông ở một số thành phố lớn như Hà Nội, Thành phố Hồ Chí Minh, Huế . Những cố gắng ban đầu của các nhà tư vấn đã được học sinh, phụ huynh, giáo viên và nhà quản lý giáo dục đón nhận rất nhiệt tình. Song, do mới được thành lập trong mấy năm gần đây, các trung tâm phát triển theo hình thức tự phát là chủ yếu, thiếu cơ chế quản lý mang tính pháp lý, phần lớn cán bộ tư vấn chưa được đào tạo một cách bài bản đúng chuyên ngành, điều kiện cơ sở vật chất còn thiếu, thời gian và kinh phí cho hoạt động tư vấn còn hạn hẹp [85, tr108]. Do vậy, cần thiết phải có những công trình nghiên cứu sâu về vấn đề này để đưa ra cơ sở lý luận và thực tiễn nhằm đáp ứng nhu cầu của xã hội, đồng thời góp phần hiện thực hóa mục tiêu giáo dục phổ thông được thể hiện trong luật giáo dục: “Học sinh có những hiểu biết thông thường về kỹ thuật và hướng nghiệp, có điều kiện phát huy năng lực cá nhân để lựa chọn hướng phát triển, tiếp tục học đại học, cao đẳng, trung cấp, học nghề hoặc đi vào cuộc sống lao động” [53, tr7].
Với ý nghĩa lý luận và thực tiễn như trên, chúng tôi lựa chọn vấn đề Tư vấn hướng nghiệp cho học sinh trung học phổ thông làm đề tài nghiên cứu.
2. Mục đích nghiên cứu
Chỉ ra thực trạng tư vấn hướng nghiệp cho học sinh THPT và các yếu tố ảnh hưởng đến công tác tư vấn hướng nghiệp, qua đó đề xuất một số biện pháp nâng cao hiệu quả của hoạt động tư vấn ở khía cạnh nâng cao nhận thức về nghề, nhu cầu xã hội với nghề và hiểu biết đặc điểm tâm lý của bản thân học sinh phù hợp với nghề.
3. Đối tượng và khách thể nghiên cứu
3.1. Đối tượng nghiên cứu
Thực trạng hoạt động tư vấn hướng nghiệp cho học sinh trung học phổ thông.
3.2. Khách thể nghiên cứu
- 157 người tư vấn hướng nghiệp bao gồm: giáo viên, nhân viên tư vấn, cha mẹ đã TVHN cho con (học sinh THPT) và cán bộ quản lý giáo dục trường THPT.
- 378 học sinhTHPT.
4. Giả thuyết khoa học
- Đa số những người làm công tác TVHN cho học sinh THPT còn hiểu biết hạn chế về các nội dung tư vấn hướng nghiệp, trong đó bao gồm những kiến thức liên quan đến đặc điểm nghề, nhu cầu xã hội với nghề và đặc điểm tâm lý của học sinh trong tương quan với nghề họ định chọn.
- Hiệu quả tư vấn hướng nghiệp cho học sinh chưa cao thể hiện ở việc học sinh chưa có nhận thức tốt về nghề định lựa chọn, chưa có hiểu biết rõ về nhu cầu của thị trường lao động và đặc điểm tâm lý bản thân sau khi được tư vấn.