Luận Văn Tư tưởng của C. Mác và Ph. Ăngghen về nguồn gốc, bản chất và sự vận động của cái đẹp trong đời sống

1. Tính cấp bách của đề tài
Cái đẹp là một hiện tượng thẩm mỹ giữ vị trí quan trọng trong nhiều lĩnh
vực của đời sống xã hội. Cái đẹp không chỉ xuất hiện trong quan hệ của con
người với tự nhiên, với xã hội mà nó còn là nhân tố quyết định các hoạt động
sáng tạo của nghệ thuật. Thực tiễn của toàn bộ lịch sử nhân loại cũng như sự phát
triển của văn hóa Việt Nam đã chứng minh rằng ở đâu cái đẹp xuất hiện thì ở đó
cái xấu bị đẩy lùi. Cái đẹp làm cho cuộc sống sinh tồn và giao tiếp thêm đa dạng,
phong phú. Cái đẹp nâng cao giá trị của lao động. Cái đẹp thúc đẩy giáo dục,
hoàn thiện nhân cách.
Hiện nay chúng ta đang xây dựng một xã hội mới. Cuộc đấu tranh giữa cái
đẹp và cái xấu đang diễn ra quyết liệt. Cùng với sự tiếp biến các giá trị thẩm mỹ
tiến bộ của nhân loại thì nhiều cái xấu cũng đang len lỏi vào đời sống của nhân
dân ta. Các cái xấu này chính là mặt đối lập của cái đẹp đã khơi dậy các thị hiếu
thấp hèn, có nguy cơ làm băng hoại các giá trị truyền thống đã từng tồn tại lâu
đời trong tình cảm và tâm hồn của nhân dân ta.
Sự nghiệp xây dựng xã hội mới, các quan hệ thẩm mỹ mới ở nước ta trong
nhiều thập kỷ qua luôn luôn gắn liền với các chỉ dẫn của C.Mác và Ph.Ăngghen.
Tuy nhiên, sau sự sụp đổ của chủ nghĩa xã hội ở Liên Xô và Đông Âu, không ít
người hoài nghi tính chân lý, tính cách mạng của chủ nghĩa Mác, trong đó có mỹ
học mácxít. ở nước ta, như Văn kiện Đại hội Đảng lần thứ X đã chỉ rõ, hiện nay
một bộ phận không nhỏ cán bộ, đảng viên và nhân dân đã phai nhạt với lý tưởng
cao đẹp của chủ nghĩa Mác – Lênin, của Đảng ta. Sự phai nhạt lý tưởng ấy đã dẫn
đến không ít những hành động và các lập luận sai trái về mặt thẩm mỹ, làm cho
nhiều cái xấu trỗi dậy có nguy cơ lấn át cái đẹp. Những quan niệm sai lầm về bản
chất và sự vận động của cái đẹp đã tạo nên sự hoài nghi về cái đẹp của chủ nghĩa
4
xã hội và đã sản sinh ra không ít các sản phẩm thẩm mỹ độc hại. Có những sản
phẩm thẩm mỹ phá hoại những thị hiếu đúng đắn, thậm chí làm xói mòn lý tưởng
thẩm mỹ của Đảng ta và nhân dân ta. Trong tình hình như vậy, việc tiếp tục đi
sâu nghiên cứu các quan điểm về cái đẹp của C.Mác và Ph.Ăngghen có ý nghĩa
thời sự đặc biệt quan trọng.
Hơn sáu mươi năm qua, mỗi bước phát triển của quan hệ thẩm mỹ và mỗi
thành công của sáng tạo nghệ thuật trong đời sống thẩm mỹ của dân tộc ta đều
gắn bó mật thiết với sự lãnh đạo đúng đắn của Đảng và các tư tưởng cách mạng
của mỹ học mácxít. Cuộc đấu tranh mới trên lĩnh vực thẩm mỹ và nghệ thuật hiện
nay đòi hỏi chúng ta quán triệt hơn nữa tư tưởng của C.Mác và Ph.Ăngghen trong
sự nghiệp xây dựng và phát triển nền văn hoá Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc
dân tộc trong cơ chế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa trong đó có nền mỹ
học mácxít. Việc khắc phục tư duy kinh nghiệm, chống bảo thủ cũng như bắt
chước rập khuôn trong khi tiếp thu các giá trị truyền thống và hội nhập; việc
nghiên cứu sâu hơn lý luận về cái đẹp của C.Mác và Ph.Ăngghen giúp chúng ta
củng cố lòng tin vào lý tưởng xã hội chủ nghĩa trong tiếp biến các giá trị văn hoá
quốc tế; từ đó phát huy mọi khả năng sáng tạo trong sự nghiệp nghiên cứu mỹ
học và nghệ thuật ở nước ta. Chúng ta chỉ có thể đạt được kết quả tốt đẹp trong
quá trình xây dựng và phát triển con người toàn diện khi chúng ta thấm nhuần và
tin tưởng mạnh mẽ vào các chỉ dẫn quan trọng của C.Mác và Ph.Ăngghen về
nguồn gốc, bản chất, sự vận động cũng như quy luật của cái đẹp.
2. Tình hình nghiên cứu đề tài
Vào đầu những năm 60 của thế kỷ XX, có một cuộc thảo luận lớn về nguồn
gốc, bản chất của cái đẹp được diễn ra. Cuộc thảo luận được chia làm ba khuynh
hướng khác nhau. Một khuynh hướng cho rằng cái đẹp mang bản chất xã hội, nó
không phải là thuộc tính tự nhiên của mọi hiện tượng và sự vật. Khuynh hướng
này được gọi là khuynh hướng duy xã hội.
5
Khác với khuynh hướng duy xã hội về cái đẹp, khuynh hướng duy tự nhiên
coi cái đẹp về bản chất mang thuộc tính tự nhiên như: vàng, bạc, màu sắc, kết cấu
vật chất, hình thức sinh vật và các phong cảnh tự nhiên. Khuynh hướng này gắn
với sự vận động tự nhiên của vật chất. Cái đẹp trong tự nhiên xuất hiện là do kết
quả của sự phát triển hợp quá trình, tức là phát triển tất yếu của tự nhiên. Sự ra đời
và phát triển của cái đẹp trong tự nhiên là gắn liền với bản thân giới tự nhiên. Phủ
nhận tính khách quan của cái đẹp tự nhiên là phi lý và chỉ có những người đã mất
hết tình cảm hài hước mới nghĩ rằng cái đẹp của ánh sáng mặt trời là do kết quả
hoạt động cải tạo của con người. Các nhà mỹ học theo khuynh hướng này phủ
nhận luôn nguồn gốc xã hội của các thuộc tính thẩm mỹ. Những thuộc tính khách
quan của vàng và bạc mà người ta gọi là những thuộc tính thẩm mỹ, gọi là đẹp
đều có nguồn gốc tự nhiên của chúng, chứ không phải có nguồn gốc xã hội. Cái
đẹp tồn tại ở trong tự nhiên và độc lập đối với con người, trước khi có con người.
Khuynh hướng thứ ba khẳng định, bản chất của cái đẹp là nằm trong quan
hệ thực tiễn của con người với thế giới, nó gắn liền với các hoạt động thực tiễn
lịch sử của con người với các quá trình cải tạo tự nhiên và xây dựng xã hội cùng
với các thước đo giá trị của con người được hình thành trong quá trình ấy.
Khuynh hướng này được gọi là khuynh hướng thực tiễn luận. Theo khuynh
hướng thực tiễn luận thì vật chất, xã hội, tự nhiên, con người và các thuộc tính
đẹp là không đồng nhất. Màu sắc, ánh sáng, hoa cỏ, con người, xã hội có nhiều
thuộc tính khác nhau. Có thuộc tính vật lý, thuộc tính sinh học và thuộc tính thẩm
mỹ. Thuộc tính đẹp của tự nhiên và xã hội là do hoạt động thực tiễn của con
người phát hiện ra và tạo thành. Nó không đồng nhất với thuộc tính lý, hoá, sinh
vật của các hiện tượng tự nhiên và xã hội.
Cả ba khuynh hướng trên đều gắn với những vấn đề thực tiễn xây dựng chủ
nghĩa xã hội những năm 60 của thế kỷ XX để phân tích cái đẹp.
Do tình hình đấu tranh tư tưởng lúc đó, cuộc thảo luận lớn về vấn đề nguồn
gốc và bản chất của cái đẹp đã được nhiều nhà nghiên cứu mỹ học ở nước ta
6
hưởng ứng. Từ đó một loạt tác phẩm viết về cái đẹp ở Việt Nam đã ra đời. Đầu
tiên có thể kể đến cuốn "Đẹp" của Vũ Khiêu và cuộc thảo luận rộng rãi về cuốn
sách này vào đầu những năm 60 của thế kỷ trước. Tiếp đến là cuốn "Tìm hiểu mỹ
học Mác - Lênin" của Hoài Lam, "Cái đẹp - một giá trị" của Đỗ Huy, "Đi tìm
cái đẹp" của Lê Ngọc Trà - Lâm Vinh; "Đưa cái đẹp vào đời sống" của Như
Thiết, “Mỹ học Mác – Lênin” của Đỗ Văn Khang và Đỗ Huy.v.v
Trong các cuốn sách này, một bộ phận tác giả theo quan điểm duy xã hội,
một bộ phận tác giả đã ủng hộ quan điểm thực tiễn luận; có tác giả đã kết hợp cả
ba quan điểm: duy tự nhiên, duy xã hội và thực tiễn luận.
Triển khai nghiên cứu nguồn gốc, bản chất của cái đẹp, quan điểm thực
tiễn luận đã khẳng định cái đẹp ra đời và phát triển trong tiến trình hoạt động thực
tiễn của con người, cái đẹp giữ vị trí trung tâm trong toàn bộ quan hệ thẩm mỹ.
Một số tác giả trong các tác phẩm, các giáo trình mỹ học của mình đã phân tích
một cách sâu sắc về nguồn gốc, bản chất của cái đẹp từ lao động, thông qua lao
động các giác quan của con người được hoàn thiện, đặc biệt là các cơ quan sóng
đôi, chủ thể thực dụng dần được chuyển sang chủ thể thẩm mỹ.
Một số tác giả theo quan điểm duy xã hội ở nước ta khẳng định không có
cơ sở để lý giải nguồn gốc và bản chất của cái đẹp trong cơ cấu vật chất, mà nó
phải là quá trình xã hội hoá, người hoá.
Quan điểm chứng minh có cái đẹp tự nhiên thừa nhận trong tự nhiên có cái
đẹp tiềm năng đối với con người. Quan niệm này cũng là quan niệm về cái đẹp
của tự nhiên dựa vào quy luật hài hoà vốn có của sự phát triển vật chất, của sự vận
động từ giản đơn đến phức tạp, từ vô cơ đến hữu cơ, từ sự phá huỷ các cơ cấu cũ
và hình thành các cơ cấu mới của vật chất . Các nhà mỹ học này thường coi cái
hài hoà chính là cái đẹp. Quan niệm này là sự kế thừa các quan niệm của những
nhà duy vật về tỷ lệ, độ, kích thước của các kết cấu vật chất.
Có thể nói, khi bàn về nguồn gốc và bản chất của cái đẹp, ở nước ta tuy
còn có ba quan điểm khác nhau nhưng đều dựa trên quan điểm thống nhất với tư
7
tưởng này hay tư tưởng khác của C.Mác và Ph.Ăngghen. Song, vấn đề về sự vận
động lịch sử của cái đẹp trong lý luận mỹ học cũng như trong đời sống xã hội
thì trong nghiên cứu cũng như trong các giáo trình chưa có ai bàn đến một cách
hệ thống, trực diện. Có một vài tác giả đề cập đến vấn đề sáng tạo theo quy luật
của cái đẹp của C.Mác trong Bản thảo kinh tế - triết học năm 1844 nhưng các
cách hiểu của họ cũng khác nhau. Vì vậy, trong luận án này khi nghiên cứu vấn
đề nguồn gốc và bản chất của cái đẹp, tác giả sẽ đi sâu phân tích sự vận động
lịch sử và sự sáng tạo theo quy luật của cái đẹp theo quan điểm của C.Mác và
Ph.Ăngghen.
Cùng với sự thiếu vắng những công trình nghiên cứu các tư tưởng của
C.Mác và Ph.Ăngghen về sự vận động lịch sử của cái đẹp, vấn đề vận dụng các tư
tưởng của C.Mác và Ph.Ăngghen về cái đẹp để phân tích tiến trình, hoàn cảnh xã
hội và những điều kiện nảy sinh cái đẹp ở Việt Nam cũng còn ít được quan tâm.
Vì thế, luận án này sẽ dành một phần quan trọng cho việc vận dụng các tư tưởng
của C.Mác và Ph.Ăngghen vào phân tích nghiên cứu cái đẹp ở Việt Nam từ trước
và sau cách mạng tháng Tám cho đến nay. Đây là một vấn đề rất lớn, luận án cố
gắng nhận diện sự vận động của cái đẹp trong một số mốc quan trọng của tiến
trình phát triển văn hoá Việt Nam từ những nhận thức của mình khi học tập cách
tiếp cận với cái đẹp của C.Mác và Ph.Ăngghen. Luận án không có tham vọng
đánh giá và trình bày các đặc trưng chủ yếu của cái đẹp trong mỗi thời kỳ phát
triển lịch sử xã hội Việt Nam bởi vì đây sẽ là một công trình rất lớn mà nhiều thế
hệ nghiên cứu mỹ học ở nước ta phải góp sức khám phá.