Thạc Sĩ Tội phạm hóa, phi tội phạm hóa; hình sự hóa, phi hình sự hóa những hành vi xâm phạm trật tự quản lý

Đề tài: Tội phạm hóa, phi tội phạm hóa; hình sự hóa, phi hình sự hóa những hành vi xâm phạm trật tự quản lý kinh tế tại Việt Nam trong giai đoạn hiện nay

MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Luật hình sự là một trong những công cụ sắc bén, hữu hiệu
để đấu tranh phòng ngừa và chống tội phạm. Bảo vệ trật tự quản lý
kinh tế bằng pháp luật hình sự (PLHS) là một trong những nhiệm vụ
hết sức quan trọng đối với bất kỳ Nhà nước nào bởi chính sự tồn tại,
phát triển của hệ thống những quan hệ xã hội trong lĩnh vực này có ý
nghĩa góp phần quyết định đến sự phát triển của toàn bộ nền kinh tế
đất nước.
Tội phạm trong lĩnh vực kinh tế nói chung, tội phạm xâm
phạm trật tự quản lý kinh tế (XPTTQLKT) nói riêng đã và đang diễn
biến hết sức phức tạp ở nước ta trong những năm gần đây. Báo cáo
tổng kết hằng năm của Cơ quan Công an, Viện Kiểm sát, Tòa án đều
nhận định số lượng các vụ án cũng như bị can, bị cáo về các tội
XPTTQLKT không tăng đột biến nhưng phương thức, thủ đoạn ngày
càng tinh vi. Tội phạm xảy ra phổ biến, nghiêm trọng trên các lĩnh
vực, các ngành, nhất là những ngành và lĩnh vực kinh tế trọng điểm.
Thực tế đó đã ảnh hưởng không nhỏ đến trật tự quản lý kinh tế của
đất nước, là rào cản tới sự ổn định, phát triển của nền kinh tế thị
trường định hướng xã hội chủ nghĩa (XHCN). Trong những năm qua
PLHS đã liên tục được nghiên cứu, bổ sung và hoàn thiện cho phù
hợp với chính sách hình sự của Nhà nước ta qua mỗi thời kỳ. Chính
sách hình sự là quan điểm của Đảng và Nhà nước đối với việc đấu
tranh phòng ngừa và chống tội phạm bằng nhiều biện pháp khác nhau,
trong đó biện pháp PLHS là cốt lõi nhằm đảm bảo an ninh chính trị và
trật tự, an toàn xã hội. Hoàn thiện chính sách hình sự nói chung, chính
sách PLHS nói riêng là quá trình diễn ra song song hai xu hướng tội
phạm hoá (TPH), hình sự hoá (HSH), và phi tội phạm hoá (PTPH),
2
phi hình sự hoá (PHSH). Vì vậy, TPH, HSH, và PTPH, PHSH hành
vi XPTTQLKT là những biện pháp thực hiện chính sách hình sự của
Nhà nước với nội dung thể hiện quan điểm thu hẹp hay mở rộng
phạm vi xử lý hình sự thông qua hoạt động lập pháp.
Giai đoạn hiện nay, tình hình tội phạm kinh tế đang tiếp tục
có nhiều biến động phức tạp do những thay đổi về điều kiện khách
quan của kinh tế - xã hội. Thực tiễn cho thấy trong quá trình phát
triển kinh tế, lợi dụng chính sách khuyến khích sự năng động, sáng
tạo của các chủ thể tham gia các quan hệ kinh tế nên xuất hiện một số
hành vi vi phạm pháp luật, thể hiện tính nguy hiểm rất lớn cho xã hội,
có nơi, có lúc diễn biến nghiêm trọng nhưng chưa được quy định
trong Bộ luật Hình sự (BLHS) là tội phạm. Ngược lại, cũng từ hoạt
động thực tiễn của các cơ quan tiến hành tố tụng cho thấy, một số
hành vi không còn mang tính nguy hiểm cho xã hội đến mức đáng kể,
không còn phù hợp trong điều kiện hội nhập kinh tế ngày càng sâu,
rộng, thể hiện nhiều năm qua rất ít xảy ra, thậm chí chúng ta không
xử lý về hình sự nên cần được nghiên cứu để PTPH. Hệ thống hình
phạt quy định trong các tội XPTTQLKT nói chung đã nghiêm khắc
và đáp ứng được mục đích trừng trị, giáo dục người phạm tội. Tuy
nhiên quy định về hình phạt trong một số tội phạm cụ thể còn mâu
thuẫn với phần chung. Mức chế tài quy định trong một số điều luật
còn thể hiện sự bất hợp lý khi so sánh trong mối tương quan chung,
chưa tương xứng với tính chất và mức độ nguy hiểm của hành vi
phạm tội.
Trước sự phát triển mạnh mẽ của nền kinh tế đất nước, đặc biệt
kể từ sau sự kiện Việt Nam gia nhập tổ chức Thương mại Thế giới đã
mở ra cho chúng ta những thời cơ, thuận lợi để phát triển. Tuy nhiên,
thách thức, khó khăn và những hệ quả tiêu cực kéo theo là không
3
nhỏ. Dự báo tình hình tội phạm nói chung, tội phạm XPTTQLKT nói
riêng trong thời gian tới còn phức tạp, phương thức thủ đoạn ngày
càng tinh vi và gây khó khăn hơn trong điều tra, xử lý tội phạm. Giai
đoạn hiện nay Đảng và Nhà nước ta đang tiếp tục công cuộc cải cách
tư pháp, cải cách hành chính nhằm xây dựng Nhà nước pháp quyền
Việt Nam XHCN. Chiến lược cải cách tư pháp đến năm 2020 đã đề
ra một trong những phương hướng quan trọng, đó là hoàn thiện chính
sách PLHS phù hợp với nền kinh tế thị trường (KTTT) định hướng
XHCN. Trên cơ sở những định hướng lớn của Đảng và Nhà nước về
phát triển kinh tế và đấu tranh phòng chống tội phạm, nghiên cứu quy
định trong BLHS hiện hành về các tội XPTTQLKT chúng tôi thấy
còn những khoảng trống, bất cập về lý luận. Xuất phát từ những lý do
trên, tác giả chọn vấn đề: “Tội phạm hóa, phi tội phạm hóa; hình sự
hóa, phi hình sự hóa những hành vi xâm phạm trật tự quản lý kinh tế
tại Việt Nam trong giai đoạn hiện nay” làm luận án Tiến sĩ.
2. Tổng quan tình hình nghiên cứu
Chính sách hình sự, trong đó có vấn đề TPH, PTPH; HSH,
PHSH là nội dung được nhiều nhà nghiên cứu lý luận trong và ngoài
nước đề cập. Tội phạm kinh tế nói chung, tội phạm XPTTQLKT nói
riêng luôn là mang tính thời sự xuất phát từ tính “động” của nền kinh
tế. Vì vậy, những công trình nghiên cứu về chính sách hình sự, về tội
phạm kinh tế khá nhiều, có thể ở góc độ luật hình sự (LHS) hoặc tội
phạm học. Tác giả sắp xếp theo từng nhóm công trình có liên quan
đến luận án như sau:
- Thứ nhất, các công trình nghiên cứu dưới dạng tài liệu
chuyên khảo, tham khảo, giáo trình, bình luận khoa học. Đây là
những tài liệu mang tính chất phổ biến cung cấp những tri thức lý
4
luận cơ bản nhất liên quan đến đề tài tác giả nghiên cứu. Có thể kể
đến một số công trình tiêu biểu như:
Một số công trình của các nhà nghiên cứu Xô Viết trước đây
như: “Luật Hình sự và Xã hội học”, NXB Sách pháp lý, Matxcơva
năm 1970 của tác giả Ghersengiôn A.A; “Tội phạm học và chính
sách hình sự”, NXB Trường Đại học Tổng hợp Xvertlôv năm 1980
của Kôvalev M.I và Vôrônhin Iu.A . Những năm gần đây, vấn đề
này tiếp tục được nghiên cứu ở các góc độ khác nhau. Chẳng hạn như
công trình: “Luật Hình sự Nga. Phần Chung” Matxcơva, năm 2005
do tác giả L.L. Kruglikov làm chủ biên; “Nhiệm vụ của chính sách
hình sự. Tội phạm - hiện tượng xã hội tiêu cực” Matxcơva, Nxb Infra
- M, 2008 của Franz Von Listz; “Luật hình sự liên bang nga. Tập bài
giảng. Hai tập, Tập 1, Phần Chung”, Máxcơva, 2004 của tác giả Na-u-mốp A.V; “Căn cứ của biện pháp cấm mang tính chất pháp lí hình
sự: Tội phạm hoá và phi tội phạm hoá” của tác giả A.M. Iakôvlép;
“Xu hướng chính sách hình sự của Nga thời kì hậu Xô Viết”, Tóm tắt
luận án tiến sỹ luật học. Cheliabinsk, 2005 của tác giả Nhe-đốt-kô
IU.V; “Quan niệm về mô hình hoá pháp luật hình sự trong lĩnh vực
kinh tế” của Trung tâm nghiên cứu kinh tế và pháp luật, (trên cơ sở
Uỷ thác của Tổng thống Liên bang Nga, Uỷ thác số 3169 ngày
28.11.2009) . Đây là những công trình nghiên cứu lý luận về chính
sách hình sự, về vấn đề TPH, PTPH; HSH, PHSH trong lĩnh vực kinh
tế của các nhà nghiên cứu nước ngoài làm cơ sở để tác giả tiếp cận,
kế thừa trong luận án.
Một số công trình tiêu biểu của các nhà nghiên cứu trong
nước như: Sách chuyên khảo: “Tội phạm học, Luật Hình sự và Luật
Tố tụng hình sự Việt Nam” của Viện Nghiên cứu Nhà nước và Pháp
luật do TS Đào Trí Úc chủ biên, NXB Chính trị Quốc gia Hà Nội,
5
năm 1995; Sách chuyên khảo: “Một số vấn đề cơ bản về chính sách
hình sự dưới ánh sáng Nghị quyết Đại hội IX của Đảng” của PGS.TS
Hồ Trọng Ngũ, NXB Chính trị Quốc gia, năm 2002; Sách chuyên
khảo: “Tội phạm kinh tế thời mở cửa” do PGS.TS Nguyễn Xuân
Yêm, PGS.TS Nguyễn Hòa Bình làm chủ biên, NXB Công an nhân
dân, năm 2003; Sách chuyên khảo Sau đại học: “Những vấn đề cơ
bản trong khoa học Luật Hình sự” của PGS.TSKH Lê Văn Cảm,
NXB Đại học Quốc gia Hà Nội, năm 2005; Sách chuyên khảo:
“Chính sách hình sự trong thời kỳ đổi mới ở Việt Nam” do TS. Phạm
Văn Lợi chủ biên, NXB Tư Pháp, năm 2007 .
Ngoài ra, các tài liệu liên quan đến luận án còn là hệ thống
giáo trình, bình luận khoa học Bộ luật hình sự, các số chuyên đề như:
Giáo trình LHS Việt Nam năm 2010 của Trường Đại học Luật Hà
Nội; Giáo trình LHS Việt Nam năm 2003 của Trung tâm đào tạo từ
xa Trường Đại học Huế; Giáo trình LHS Việt Nam của Khoa Luật
Đại học Quốc gia Hà Nội; Sách “Bình luận khoa học BLHS Việt
Nam năm 1999” của Viện Nghiên cứu Khoa học Pháp lý, Bộ Tư
pháp, NXB Chính trị Quốc gia Hà Nội, năm 2008 do tập thể tác giả
biên soạn . Tất cả các công trình trên đều có những chương, phần
nghiên cứu lý luận về chính sách hình sự, về vấn đề TPH, PTPH;
HSH, PHSH hoặc nghiên cứu về các tội XPTTQLKT trên cơ sở phân
tích dấu hiệu pháp lý đặc trưng, yếu tố cấu thành cụ thể cụ thể.
- Thứ hai, là các công trình nghiên cứu thể hiện qua các luận
án tiến sĩ. Một số công trình tiêu biểu liên quan đến đề tài như: Luận
án Tiến sĩ của tác giả Bùi Minh Thanh: “Vi phạm pháp luật và đấu
tranh chống vi phạm pháp luật trong lĩnh vực kinh tế ở Việt Nam
hiện nay” (năm 2003); Luận án Tiến sĩ của tác giả Mai Thế Bày:
“Đấu tranh phòng chống các tội XPTTQLKT” (năm 2006); Luận án
6
tiến sĩ của tác giả Nguyễn Văn Nam: “TNHS đối với các tội
XPTTQLKT trong LHS Việt Nam” (năm 2007) . Những công trình
này nghiên cứu về chính sách hình sự nói chung hoặc nghiên cứu các
tội XPTTQLKT chủ yếu dưới góc độ tội phạm học.
- Thứ ba, các công trình nghiên cứu thể hiện qua những bài
viết trên các Tạp chí chuyên ngành, Hội nghị, Hội thảo, các số
chuyên đề. Đây là nguồn tài liệu phong phú nhất. Những công trình
nghiên cứu này chủ yếu được đăng tải trên các tạp chí chuyên ngành
luật có uy tín như Tạp chí Tòa án, Tạp chí Luật học, Tạp chí Khoa
học pháp lý, Tạp chí Nhà nước và Pháp luật, Tạp chí Dân chủ pháp
luật, Tạp chí Kiểm sát, Tạp chí Công an nhân dân .Nhìn chung đây
là những công trình nghiên cứu tội phạm cụ thể hoặc nghiên cứu về
TNHS, hình phạt đối với các tội XPTTQLKT.
Như vậy, hiện nay các công trình khoa học nghiên cứu về
chính sách hình sự nói chung, về các tội XPTTQLKT ở các góc độ
khác nhau khá nhiều. Tuy nhiên, quá trình thu thập, sưu tầm, nghiên
cứu tài liệu để hoàn thiện đề tài, tác giả nhận thấy hiện nay ở Việt
Nam chưa có công trình nào nghiên cứu chuyên sâu về vấn đề TPH,
PTPH; HSH, PHSH những hành vi XPTTQLKT.
3. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu
3.1. Mục tiêu nghiên cứu
Trên cơ sở nhận thức về chính sách hình sự, luận án làm rõ lý luận
cơ bản về TPH, PTPH; HSH, PHSH, phân tích thực trạng TPH, PTPH;
HSH, PHSH hành vi XPTTQLKT, từ đó đề xuất phương hướng TPH,
PTPH; HSH, PHSH hành vi XPTTQLKT, góp phần hoàn thiện quy
định của BLHS hiện hành.
3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu
7
Để đạt được mục tiêu trên, đề tài tập trung nghiên cứu những
nội dung cơ bản sau:
- Lý luận cơ bản về chính sách hình sự, trong đó tập trung
nghiên cứu vấn đề TPH, PTPH; HSH, PHSH.
- Thực trạng TPH, PTPH; HSH, PHSH những hành vi
XPTTQLKT trong PLHS Việt Nam, trong đó tập trung nghiên cứu
nội dung này trong BLHS hiện hành.
- Kết quả TPH, PTPH; HSH, PHSH hành vi XPTTQLKT
thể hiện trong thực tiễn áp dụng PLHS thời gian qua.
- Những vướng mắc, bất cập trong quy định và áp dụng pháp
luật hình sự đối với hành vi XPTTQLKT.
- Quan điểm của Đảng và Nhà nước về phát triển kinh tế
trong điều kiện hội nhập quốc tế và yêu cầu, phương hướng TPH ,
PTPH; HSH, PHSH hành vi XPTTQLKT thời gian tới góp phần
hoàn thiện PLHS.
4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
4.1 Đối tượng nghiên cứu: Đề tài nghiên cứu lý luận và thực
tiễn TPH, PTPH; HSH, PHSH những hành vi XPTTQLKT trong
PLHS Việt Nam.
4.2 Phạm vi nghiên cứu
- Về nội dung: Dưới góc độ chuyên ngành Luật hình sự, đề
tài nghiên cứu lý luận về TPH, PTPH; HSH, PHSH; thực trạng TPH,
PTPH; HSH, PHSH hành vi XPTTQLKT qua các giai đoạn lập pháp
hình sự và kết quả hoạt động này trong áp dụng PLHS; quan điểm,
phương hướng TPH, PTPH; HSH, PHSH những hành vi XPTTQLKT
trong thời gian tới.
- Về thời gian: Thời gian khảo sát thực tiễn của đề tài là từ
năm 2000 đến năm 2010.
8
5. Phương pháp nghiên cứu
Luận án được thực hiện trên cơ sở lý luận và phương pháp
luận của chủ nghĩa Mác-Lênin, Tư tưởng Hồ Chí Minh về Nhà nước
và Pháp luật, những quan điểm của Đảng và Nhà nước ta thể hiện
trong Chính sách hình sự về đấu tranh phòng chống tội phạm nói
chung, tội phạm kinh tế nói riêng qua các thời kỳ phát triển khác
nhau của đất nước.
Trên cơ sở các tài liệu tham khảo, số liệu về các tội
XPTTQLKT của Cơ quan Công an, Viện Kiểm sát, Tòa án cung cấp,
tác giả sử dụng các phương pháp nghiên cứu cụ thể như: phân tích,
tổng hợp, lịch sử, thống kê, so sánh, khảo sát thực tiễn
6. Những đóng góp mới về khoa học và ý nghĩa của luận án
- Đây là luận án Tiến sĩ đầu tiên nghiên cứu một cách có hệ
thống, toàn diện và chuyên sâu về vấn đề TPH, PTPH; HSH, PHSH
những hành vi XPTTQLKT trong khoa học Luật hình sự Việt Nam.
Cụ thể là:
+ Trên cơ sở nhận thức về chính sách hình sự, luận án phân
tích nội dung TPH, PTPH; HSH, PHSH trong mối liên hệ với chính
sách hình sự và khẳng định đây là những biện pháp đầu tiên có ý
nghĩa quyết định các biện pháp khác để thực hiện chính sách hình sự,
là sự thể hiện chính sách hình sự thông qua con đường lập pháp.
+ Luận án phân tích, làm rõ được thực trạng TPH, PTPH;
HSH, PHSH hành vi XPTTQLKT thể hiện qua lịch sử lập pháp đối
với các tội phạm kinh tế trong PLHS Việt Nam (từ BLHS 1985 trở về
trước), tội phạm XPTTQLKT (từ BLHS 1999 đến nay).
+ Luận án phân tích kết quả của TPH, PTPH; HSH, PHSH
thông qua việc đánh giá thực tiễn áp dụng PLHS đối với hành vi
XPTTQLKT trong thời gian từ năm 2000 đến năm 2010, chỉ ra
9
những bất cập trong lập pháp, trong áp dụng pháp luật khi xác
định hành vi phạm tội cũng như hệ thống chế tài đối với những
hành vi này.
+ Trên nền tảng chính sách phát triển kinh tế và yêu cầu đấu
tranh phòng chống tội phạm XPTTQLKT trong giai đoạn mới của Đảng
và Nhà nước ta, luận án xác định cơ sở, yêu cầu và phương hướng TPH,
PTPH; HSH, PHSH hành vi XPTTQLKT nhằm hoàn thiện PLHS về các
tội XPTTQLKT.
- Với những đóng góp mới về mặt khoa học như trên, luận án
có ý nghĩa nhất định trong nghiên cứu lý luận cũng như hoạt động
thực tiễn. Về lý luận, kết quả nghiên cứu của luận án có thể được sử
dụng làm tài liệu nghiên cứu chuyên sâu, tài liệu tham khảo về các tội
XPTTQLKT trong LHS Việt Nam. Về thực tiễn, kết quả nghiên cứu
của luận án với những phân tích, nhận định đưa ra có thể giúp các
nhà lập pháp tham khảo trong quá trình hoàn thiện PLHS nói chung,
hoàn thiện các tội XPTTQLKT nói riêng.
7. Cơ cấu của luận án
Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo,
phụ lục, luận án gồm 3 chương:
Chương 1. Lý luận cơ bản về tội phạm hóa, phi tội phạm
hóa; hình sự hóa, phi hình sự hóa hành vi xâm phạm trật tự quản lý
kinh tế.
Chương 2. Thực trạng tội phạm hóa, phi tội phạm hóa; hình
sự hóa, phi hình sự hóa hành vi xâm phạm trật tự quản lý kinh tế.
Chương 3. Quan điểm và phương hướng tội phạm hóa, phi
tội phạm hóa; hình sự hóa, phi hình sự hóa hành vi xâm phạm trật tự
quản lý kinh tế.