Tiến Sĩ Tổ chức lãnh thổ công nghiệp Nghệ An

Luận án tiến sĩ năm 2011
Đề tài: Tổ chức lãnh thổ công nghiệp Nghệ An

MỤC LỤC
Trang
MỞ ĐẦU 1
Chương 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ CƠ SỞ THỰC TIỄN VỀ TỔ CHỨC LÃNH THỔ CÔNG NGHIỆP 14
1.1. Cơ sở lí luận. 14
1.1.1. Tổ chức lãnh thổ kinh tế - xã hội 14
1.1.2. Tổ chức lãnh thổ công nghiệp. 20
1.2. Cơ sở thực tiễn. 34
1.2.1. Khái quát một số hình thức tổ chức lãnh thổ được hình thành ở Việt Nam 34
1.2.2. Khái quát một số hình thức tổ chức lãnh thổ công nghiệp ở khu vực Bắc Trung Bộ. 41
1.3. Vận dụng cơ sở lí luận và thực tiễn vào tổ chức lãnh thổ công nghiệp cấp tỉnh 47
1.3.1. Các nguyên tắc TCLTCN 47
1.3.2. Các nhiệm vụ của TCLTCN 50
1.3.3. Xây dựng chỉ tiêu đánh giá khu công nghiệp. 50
Chương 2: CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN TỔ CHỨC LÃNH THỔ CÔNG NGHIỆP TỈNH NGHỆ AN 59
2.1. Vị trí địa lí và tài nguyên thiên nhiên. 59
2.1.1. Vị trí địa lí 59
2.1.2. Tài nguyên thiên nhiên. 60
2.2. Dân cư và nguồn lao động. 67
2.3.Trình độ khoa học công nghệ. 69
2.4. Cơ sở hạ tầng và cơ sở vật chất kĩ thuật 69
2.4.1. Hệ thống các trung tâm kinh tế, đô thị nội tỉnh. 69
2.4.2. Kết cấu hạ tầng. 71
2.5. Môi trường chính sách. 74
2.6. Các nguồn lực tài chính. 75
2.7. Thị trường và các mối quan hệ liên lãnh thổ. 76
2.7.1. Dự báo thị trường các sản phẩm công nghiệp chính. 76
2.7.2. Các yếu tố quan hệ liên lãnh thổ. 78
2.8. Đánh giá chung. 81
2.8.1. Những thuận lợi 81
2.8.2. Những khó khăn - thách thức. 82
Chương 3: HIỆN TRẠNG TỔ CHỨC LÃNH THỔ CÔNG NGHIỆP TỈNH NGHỆ AN 85
3.1. Khái quát hiện trạng phát triển công nghiệp tỉnh Nghệ An. 85
3.2. Hiện trạng phát triển các hình thức tổ chức lãnh thổ công nghiệp tỉnh Nghệ An. 87
3.2.1. Điểm công nghiệp. 87
3.2.2. Cụm công nghiệp. 93
3.2.3. Khu công nghiệp tập trung. 101
3.2.4. Trung tâm công nghiệp Vinh. 129
3.3. Đánh giá chung. 135
3.3.1. Các mặt đã đạt được. 135
3.3.2. Các mặt còn hạn chế. 136
Chương 4: ĐỊNH HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP TỔ CHỨC LÃNH THỔ CÔNG NGHIỆP TỈNH NGHỆ AN ĐẾN NĂM 2020. 139
4.1. Bối cảnh, quan điểm và phương hướng tổ chức lãnh thổ công nghiệp tỉnh Nghệ An 139
4.1.1. Bối cảnh phát triển công nghiệp Nghệ An theo lãnh thổ. 139
4.1.2. Quan điểm thực hiện tổ chức lãnh thổ công nghiệp Nghệ An. 141
4.1.3. Phương hướng tổ chức lãnh thổ công nghiệp Nghệ An. 145
4.2. Mục tiêu và định hướng tổ chức lãnh thổ công nghiệp tỉnh Nghệ An. 146
4.2.1. Mục tiêu tổ chức lãnh thổ công nghiệp Nghệ An. 146
4.2.2. Định hướng tổ chức lãnh thổ công nghiệp Nghệ An. 146
4.3. Các giải pháp phát triển tổ chức lãnh thổ công nghiệp tỉnh Nghệ An. 156
4.3.1. Các giải pháp tổng thể. 156
4.3.2. Các giải pháp đối với từng hình thức tổ chức lãnh thổ công nghiệp. 161
KẾT LUẬN 168
DANH MỤC CÔNG TRÌNH CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ 170
TÀI LIỆU THAM KHẢO 172


MỞ ĐẦU
1. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI
Tổ chức lãnh thổ công nghiệp là một trong những hình thức tổ chức của nền sản xuất xã hội theo lãnh thổ. Nó có vai trò to lớn trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước.
Nghiên cứu về các hình thức tổ chức lãnh thổ công nghiệp có ý nghĩa thực tiễn lớn lao. Nắm được đặc điểm, bản chất của các hình thức tổ chức lãnh thổ công nghiệp là cơ sở để bố trí hợp lý không gian công nghiệp phù hợp với các điều kiện phát triển của từng khu vực, từng quốc gia, từng miền, từng vùng . nhằm đạt hiệu quả kinh tế cao nhất thông qua sử dụng hợp lý các nguồn tài nguyên thiên nhiên, vật chất, lao động cũng như tiết kiệm chi phí trong hoạt động sản xuất.
Trên thế giới cũng như ở Việt Nam, vấn đề tổ chức lãnh thổ công nghiệp đã và đang được quan tâm một cách rộng rãi. Nó được xem như một giải pháp phát triển công nghiệp nói riêng và cả nền kinh tế - xã hội nói chung. Các nhà khoa học đã đưa ra một số hình thức tổ chức lãnh thổ công nghiệp cơ bản. Nhiều quốc gia đã áp dụng thành công và mang lại hiệu quả kinh tế rất cao, tạo động lực thúc đẩy toàn bộ nền kinh tế - xã hội phát triển như Trung Quốc, Ấn Độ, Thái Lan, Malaixia .
Ở Việt Nam, trước thập kỉ 90 của thế kỉ XX hầu như chưa có các nghiên cứu về các hình thức tổ chức lãnh thổ công nghiệp. Năm 1994, Viện Chiến lược phát triển (Bộ Kế hoạch và Đầu tư) đưa ra 6 hình thức tổ chức lãnh thổ công nghiệp ở Việt Nam là: điểm công nghiệp, cụm công nghiệp, khu công nghiệp, trung tâm công nghiệp, dải công nghiệp, địa bàn công nghiệp trọng điểm; còn Viện chiến lược phát triển (Bộ Công Thương) thì đưa ra phương án 6 vùng công nghiệp và được Chính phủ phê duyệt; bước đầu đã góp phần hoàn thiện bức tranh không gian tổ chức lãnh thổ của nền kinh tế - xã hội nước ta.
Tuy nhiên, giữa các quốc gia khác nhau, trên bình diện lãnh thổ rộng lớn, các khái niệm về các hình thức tổ chức lãnh thổ còn vênh nhau. Đơn cử như khái niệm về “cụm công nghiệp”, “khu công nghiệp”
Ở Nghệ An, khái niệm tổ chức lãnh thổ công nghiệp chưa được nghiên cứu sâu và mới chỉ mang tính chất qui hoạch. Do đó, đề tài “Tổ chức lãnh thổ công nghiệp tỉnh Nghệ An” được phát triển theo hướng chuyên sâu, chuyển từ mức độ định tính đơn giản sang định lượng với mong muốn xây dựng một mô hình tổ chức lãnh thổ công nghiệp của tỉnh sao cho mang lại hiệu quả cao nhất, góp phần vào định hướng phát triển tổ chức lãnh thổ kinh tế - xã hội của tỉnh Nghệ An.
2. LỊCH SỬ NGHIÊN CỨU ĐỀ TÀI Trên thế giới, vấn đề tổ chức lãnh thổ hay tổ chức không gian các hoạt động phát triển của con người, trước hết là hoạt động kinh tế, bắt nguồn từ những cơ sở lý thuyết kinh tế của Adam Smith (Lý thuyết bàn tay vô hình) và David Ricardo (Qui luật lợi thế so sánh) [trong 18]. Từ các công trình nghiên cứu của V.Thunen vào năm 1826 [trong 49], của A.Weber vào năm 1909 [90] đến “Lý thuyết của thành phố trực thuộc trung ương” (V.Christaller) [87], học thuyết khu kinh tế (IG. Alessandrovob, M.M. Kolososkij), học thuyết phân chia địa lý của lao động (M.M. Baranskij) [trong 86]
Các nhà địa lý kinh tế - xã hội nghiên cứu kinh tế lãnh thổ, phát hiện những vấn đề có tính qui luật và đúc rút chúng thành những lí thuyết phát triển kinh tế và không gian kinh tế của sự phát triển. Quan sát cuộc sống của cộng đồng trên các lãnh thổ, thể hiện qua các hành vi địa lí như sự trao đổi hàng hóa giữa người sản xuất và tiêu dùng tại các “đầu ra”, “đầu vào”, các “nút” trung tâm và ngoại vi, nhà khoa học người Đức V. Thunen đã nẩy sinh ý tưởng về phát triển chuyên môn hóa nông nghiệp. Từ đây ông đề xuất “Lý thuyết vành đai giữa trung tâm và ngoại vi”, trên cơ sở phân tích những yếu tố định vị về địa tô chênh lệch, về mối quan hệ trong trao đổi hàng hóa Ông cho rằng “thành phố là trung tâm của thị trường” [trong 49, 80]. Ý tưởng địa tô chênh lệch giữa các lãnh thổ về sau này được coi như nhân tố chìa khóa trong sự phân chia lãnh thổ đồng nhất của một quốc gia thành các vùng đất khác nhau cho mọi chủ thể kinh tế - xã hội. Mô hình này bước đầu thể hiện ý thức tổ chức lãnh thổ.
Được đề xuất bởi học giả Anfred Weber (1909), lý thuyết khu vị luận công nghiệp giải thích sự tập trung công nghiệp vào lãnh thổ do 3 nguyên nhân chủ yếu: 2 yếu tố đầu là chi phí vận tải rẻ nhất và chi phí nhân công thấp nhất là những yếu tố lãnh thổ chung nhất để xác định mô hình định vị và cơ cấu địa lí, thứ 3 là các lực tích tụ và không tích tụ - đó là những yếu tố địa phương xác định mức độ phát tán trong khung chung. Nhưng quan trọng hàng đầu trong định vị vẫn là yếu tố chi phí vận tải. Mục đích của sự định vị công nghiệp tập trung là để “cực tiểu hóa chi phí và cực đại hóa lợi nhuận” [90, trong 27]. Và A. Weber là người đầu tiên nghiên cứu lý thuyết tổng hợp về định vị công nghiệp, đưa ra mô hình không gian về phân bố công nghiệp.
Trên cơ sở những ý tưởng của Thunen và Weber, khoảng gần 100 năm sau, tức năm 1903 khi đã hình thành nhiều không gian công nghiệp thường kéo theo là các không gian đô thị, nhà khoa học người Mỹ W. Christaller đề xuất “lý thuyết về điểm trung tâm”. Do sự cạnh tranh trong phát triển cùng với lý thuyết về chi phí nhỏ nhất và thu lợi lớn nhất nên đã hình thành nhiều điểm trung tâm với qui mô kích cỡ khác nhau [87, trong 85, 83]. Lý thuyết trung tâm của Christaller sau này đã được nhà bác học người Đức A. Losh bổ sung và phát triển: giữa các trung tâm có mức độ phụ thuộc khác nhau. Thành phố quan trọng nhất trong hệ thống là đầu mối của toàn bộ hệ thống các điểm dân cư, vai trò thương mại dịch vụ của nó khống chế các vùng phụ cận [trong 85, 27]. Từ các lý thuyết trên đây đã hình thành lý thuyết mang tính qui luật trong phân bố không gian trong nghiên cứu phân cấp đô thị, xác định các nút trọng điểm trong một lãnh thổ nhất định.
Nhà kinh tế học người Pháp, Francoi Perroux đưa ra lí thuyết cực phát triển vào đầu những năm 50 của thế kỉ XX. Lí thuyết này chú trọng vào những lãnh thổ làm phát sinh sự tăng trưởng kinh tế của lãnh thổ [trong 88]. Lí thuyết cực phát triển được cải biên qua các thời kì, sau đó đã được một số tác giả như Albert, O. Hirshman, Gunnar Myrdal, Friedmann tổng hợp lại. Lí thuyết này cho rằng công nghiệp và dịch vụ có vai trò to lớn đối với sự tăng trưởng của vùng. Đi kèm theo với điểm phát triển tăng trưởng là một “nhân” công nghiệp then chốt. Ngành công nghiệp then chốt phát triển và phát đạt thì lãnh thổ địa phương nơi nó phân bố cũng phát triển và phát đạt, do công ăn việc làm tăng nên thu nhập và sức mua của dân cư cũng tăng lên, các ngành công nghiệp và các hoạt động mới bị thu hút vào vùng đó [trong 27, 35]. Trên cơ sở lực hút và lực đẩy của mỗi trung tâm mà hình thành nên vùng ảnh hưởng của nó tới xung quanh. Đây là lí thuyết giải thích sự cần thiết của phát triển kinh tế lãnh thổ theo hướng phát triển có trọng điểm.
Trong số các lý thuyết của trường phái Xô Viết, đáng chú ý chu trình sản xuất năng lượng của Kolososkij (1947), theo ông: “chu trình năng lượng được hình thành trên cơ sở một loại tài nguyên chủ yếu kết hợp với một nguồn năng lượng để tổ chức sản xuất theo một quy trình hoàn chỉnh”. Kế thừa tư tưởng này, nhiều nhà địa lý Xô viết đã bổ sung, hoàn thiện và đưa ra chu trình sản xuất năng lượng EPS) bao gồm: EPS kim loại đen, EPS kim loại màu, EPS nhiên liệu cứng (than đá, dầu), EPS hoá học quặng mỏ, EPS hoá học kim loại hiếm, EPS công nghiệp dầu khí, EPS silicat, EPS kĩ thuật thuỷ lợi, EPS sử dụng nhiệt năng dưới sâu, EPS công nghiệp gỗ, EPS nông - công nghiệp, EPS đại dương, EPS công nghiệp chế biến và EPS sinh hoá [trong 49].
Từ các lý thuyết về tổ chức lãnh thổ và thực tiễn phát triển, phân bố của ngành công nghiệp, các nhà địa lý đã đưa ra những ý tưởng và đề xuất về khái niệm tổ chức lãnh thổ công nghiệp cũng như hình thức tổ chức lãnh thổ công nghiệp. Mặc dù khái niệm và các hình thức tổ chức lãnh thổ công nghiệp trên thế giới có những nét khác nhau nhưng đều hướng tới mục đích khai thác lãnh thổ một cách tối ưu và nâng cao hiệu quả sản xuất công nghiệp.
Tại Liên Xô, ý tưởng tập trung các lực lượng sản xuất trong một lãnh thổ nhất định với mục tiêu tối ưu hóa việc sử dụng nguồn tài nguyên thiên nhiên và lao động của khu vực và phát triển toàn diện trong các điều kiện của nền kinh tế kế hoạch được thực hiện trong các mô hình của lãnh thổ - công nghiệp phức hợp (TIC) [trong 86].
Như vậy, từ năm 1920 trong các văn liệu khoa học, các TIC đã được xác định bởi các nhà khoa học Liên Xô - đó là các khu vực kinh tế: “Khu vực kinh tế là một lãnh thổ công nghiệp đảm bảo việc sử dụng đầy đủ nhất, hợp lí nhất của tự nhiên và các nguồn lực lao động của khu vực” (Kazanskij, 1970) [trong 86]. Cùng với sự biến đổi của hệ thống lãnh thổ sản xuất của Liên Xô, có sự cần thiết phải phân chia các tiểu vùng kinh tế, vì đảm bảo cho kế hoạch chính xác hơn, phục vụ cho sự phát triển của lãnh thổ. Kể từ đó, TIC đã được phân tích như một tế bào chủ yếu của khu vực kinh tế, từng bước biến đổi từ một khái niệm khoa học vào một đối tượng của qui hoạch kinh tế và hình thành một hình thức tổ chức lãnh thổ của lực lượng sản xuất.
Như vậy, cùng với khái niệm “tổ chức lãnh thổ kinh tế”, thuật ngữ “tổ chức lãnh thổ sản xuất công nghiệp” được các nhà khoa học Xô Viết công nhận và sử dụng trong các tài liệu khoa học vào đầu những năm 60. Sau đó khái niệm “tổ chức lãnh thổ” hay còn gọi là “tổ chức không gian” được tiếp nhận và sử dụng ở nhiều nước phương Tây, đặc biệt là ở Mĩ vào đầu những năm 70 [trong 49, 80]. Nhưng chỉ từ giữa và cuối thời gian này, khái niệm “tổ chức lãnh thổ” mới được các nhà khoa học thế giới nghiên cứu và sử dụng rộng rãi với tư cách là công cụ tư duy tổng hợp, công cụ tổ chức thực tiễn các hoạt động của xã hội.
Các hình thức TCLTCN rất đa dạng và phong phú. Lịch sử nghiên cứu các hình thức TCLTCN đã có từ lâu, song cho tới nay quan niệm về các hình thức TCLTCN rất khác nhau giữa các nước. Ở Liên Xô và Đông Âu trước đây đã đưa ra 6 hình thức TCLTCN bao gồm: điểm công nghiệp, trung tâm công nghiệp, khu công nghiệp, cụm công nghiệp, thể tổng hợp công nghiệp, vùng công nghiệp [trong 49]. Khác với trường phái địa lý Xôviết, các nhà khoa học phương Tây không đưa ra những định nghĩa có tính chất hàn lâm, mà đi thẳng vào một số hình thức TCLTCN gắn với thực tiễn và nhấn mạnh nhiều đến quan niệm, nội dung cũng như quá trình hình thành KCN [35]. Cũng giống như phương Tây, các nước trong khu vực Châu Á nhấn mạnh đến quan niệm và quá trình hình thành các khu công nghiệp (KCN). Hơn 40 năm qua, một số nước đã có nhiều thành công trong việc xây dựng những KCN, khu chế xuất, khu thương mại tự do, khu kinh tế cửa khẩu . và nó đã có vai trò tích cực đối với sự phát triển kinh tế của các nước này.
Ở Việt Nam, tổ chức không gian được đưa vào nghiên cứu và ứng dụng thực tiễn bước đầu vào những năm 80. Tổ chức không gian kinh tế - xã hội đã trở thành chương trình đào tạo sau đại học tại Trường Đại học Kinh tế quốc dân [53], và là đối tượng nghiên cứu của các luận án phó tiến sĩ khoa học kinh tế và địa lí kinh tế - chính trị của rất nhiều nghiên cứu sinh. Từ năm 1990 đến nay, đã có rất nhiều công trình nghiên cứu về tổ chức lãnh thổ kinh tế - xã hội nói chung, TCLTCN nói riêng.
Vào những năm 1992, lần đầu tiên Bộ Khoa học Công nghệ và Môi trường đã chấp nhận và triển khai 2 đề tài độc lập và trọng điểm cấp Nhà nước, đó là “Tổ chức lãnh thổ Đồng bằng sông Hồng và các tuyến trọng điểm” do cố GS. Lê Bá Thảo chủ trì và “Tổ chức lãnh thổ địa bàn kinh tế trọng điểm phía Nam” do TS. Đặng Hữu Ngọc chủ trì. Với kết quả này, tổ chức lãnh thổ “đã trở thành một phương pháp luận mới được chấp nhận, khác biệt với khái niệm qui hoạch vùng, chiến lược (hay kế hoạch) phát triển, tổ chức lãnh thổ sản xuất, tổng sơ đồ phân bố lực lượng sản xuất như đã làm trước đây.” [31]
Đến năm 1996, với đề tài độc lập và trọng điểm cấp Nhà nước về “Cơ sở khoa học của tổ chức lãnh thổ Việt Nam”, GS. Lê Bá Thảo [12] đã phân tích một cách có hệ thống và sâu sắc cơ sở lí luận và thực tiễn của TCLTCN Việt Nam trong chương III của đề tài. Ở đây, giáo sư đã phân tích thực trạng phân bố không gian công nghiệp của Việt Nam để thấy được tính hợp lí và bất hợp lí trong nó. Từ đó đặt ra những yêu cầu cho TCLTCN, so sánh thực tế định vị không gian công nghiệp với những lý thuyết định vị phổ biến. Đồng thời, đưa ra các điều kiện và khả năng phân bố không gian công nghiệp, xác định những nhu cầu trước mắt và dự báo với sự phát triển của một số ngành công nghiệp chủ đạo, đặt ra vấn đề về việc lựa chọn các nguồn lực một cách kĩ lưỡng để phát triển hướng CMH cho từng địa phương. Cuối cùng là thử phác họa một sơ đồ khối TCLTCN Việt Nam.
Năm 1994, Viện Chiến lược phát triển (Bộ Kế hoạch và Đầu tư) đã đưa ra 6 hình thức TCLTCN ở Việt Nam là: điểm công nghiệp, cụm công nghiệp, khu công nghiệp, trung tâm công nghiệp, dải công nghiệp, vùng công nghiệp. Cho đến nay đã có một số công trình nghiên cứu tiêu biểu về TCLTCN Việt Nam như: “KCN Việt Nam” [1], “Tổ chức lãnh thổ công nghiệp Việt Nam” [49] . Các công trình nghiên cứu trên hầu hết đều nghiên cứu công nghiệp và TCLTCN trên phạm vi lãnh thổ cả nước.
Ở lãnh thổ cấp vùng, tỉnh, thành phố có những đề tài nghiên cứu về TCLTCN như: “TCLTCN chế biến nông - lâm - thủy sản vùng Đông Nam Bộ” [32], “Tổ chức lãnh thổ công nghiệp vùng Tây Nguyên” [36]
Ở Nghệ An, tỉnh đã lập và triển khai qui hoạch phát triển công nghiệp đến năm 2020. Bên cạnh đó, cũng đã có một số công trình nghiên cứu có đề cập đến công nghiệp và TCLTCN Nghệ An như: "Qui hoạch phát triển công nghiệp Nghệ An đến năm 2020" [69], “Qui hoạch chung KKT Đông Nam và qui hoạch các KCN trên địa bàn Nghệ An” [67] .
Như vậy, dựa trên những kết quả đạt được của các công trình nghiên cứu đề tài đã kế thừa được hệ thống cơ sở lí luận về tổ chức lãnh thổ kinh tế - xã hội nói chung, tổ chức lãnh thổ công nghiệp nói riêng, cũng như cơ sở thực tiễn của tổ chức lãnh thổ công nghiệp trên thế giới cũng như ở Việt Nam. Trên cơ sở đó, đề tài vận dụng những lí luận về tổ chức lãnh thổ để xây dựng cơ sở lí luận cho tổ chức lãnh thổ công nghiệp Nghệ An và nghiên cứu sâu hơn các chỉ tiêu định lượng để lượng hóa hiệu quả hình thức khu công nghiệp, một hình thức tổ chức lãnh thổ công nghiệp tiêu biểu, phổ biến hiện nay trên thế giới cũng như ở Việt Nam và đang được tỉnh quan tâm đầu tư.
3. MỤC ĐÍCH, NHIỆM VỤ, GIỚI HẠN NGHIÊN CỨU3.1. Mục đíchTrên cơ sở tổng quan những vấn đề lí luận và thực tiễn về tổ chức lãnh thổ công nghiệp, đề tài phân tích các nhân tố tác động đến TCLTCN, đánh giá hiện trạng tổ chức lãnh thổ công nghiệp của tỉnh, trong đó tập trung vào phân tích hiệu quả hoạt động khu công nghiệp nhằm phát hiện những bất hợp lí, những xu thế có tính qui luật đối với tổ chức lãnh thổ công nghiệp của tỉnh. Qua đó, đề xuất phương hướng tổ chức lãnh thổ công nghiệp và các giải pháp nhằm đem lại hiệu quả cao nhất về kinh tế - xã hội và môi trường.
3.2. Nhiệm vụ
- Tổng quan có chọn lọc cơ sở lí luận và cơ sở thực tiễn về tổ chức lãnh thổ công nghiệp. Xác định hệ thống chỉ tiêu đánh giá cho một hình thức tổ chức lãnh thổ công nghiệp tiêu biểu cho địa bàn cấp tỉnh - khu công nghiệp
- Phân tích, đánh giá những nhân tố chính ảnh hưởng đến tổ chức lãnh thổ công nghiệp tỉnh Nghệ An.
- Phân tích, đánh giá hiện trạng tổ chức lãnh thổ công nghiệp Nghệ An, trọng tâm vào khu công nghiệp.
- Đề xuất định hướng và các giải pháp phù hợp cho việc tổ chức lãnh thổ công nghiệp tỉnh Nghệ An.
3.3. Giới hạn nghiên cứu đề tài
- Về phương diện lãnh thổ, đề tài nghiên cứu trên phạm vi lãnh thổ xác định là tỉnh Nghệ An, có liên hệ với một số địa phương lân cận.
- Về nội dung: đề tài đánh giá những nhân tố chính tác động đến tổ chức lãnh thổ công nghiệp Nghệ An. Phần hiện trạng, đề tài tập trung phân tích một số hình thức tổ chức lãnh thổ công nghiệp chính trên địa bàn tỉnh, đặc biệt chú trọng vào phân tích hiệu quả hoạt động của hình thức khu công nghiệp tập trung.
- Về thời gian: Đề tài sử dụng chuỗi số liệu từ 2001 - 2010 để phân tích hiện trạng; định hướng đến 2020.
4. QUAN ĐIỂM NGHIÊN CỨU4.1. Quan điểm tổng hợp, lãnh thổMọi sự vật hiện tượng đều tồn tại trong một không gian nhất định. Vì vậy, cần phải gắn đối tượng nghiên cứu với không gian xung quanh mà nó đang tồn tại. Tổ chức lãnh thổ công nghiệp là một bộ phận quan trọng trong tổ chức lãnh thổ kinh tế - xã hội, nó gắn bó chặt chẽ với hoạt động sản xuất của con người, môi trường tự nhiên và môi trường kinh tế - xã hội bao quanh. Các thành phần cơ bản đó cùng với phương thức sản xuất tiến bộ hay lạc hậu sẽ đem lại sự phát triển nhanh hay chậm cho lãnh thổ đó.
Tổ chức lãnh thổ công nghiệp Nghệ An là một bộ phận quan trọng trong tổ chức lãnh thổ kinh tế - xã hội của tỉnh, nó gắn bó chặt chẽ với môi trường tự nhiên, môi trường kinh tế - xã hội và hoạt động sản xuất của con người trong phạm vi lãnh thổ tỉnh Nghệ An. Bởi vậy, nghiên cứu TCLTCN của tỉnh là nghiên cứu mối quan hệ tương tác giữa các nhân tố tự nhiên - kinh tế - xã hội trên lãnh thổ tỉnh Nghệ An để từ đó phát hiện ra những mối liên hệ nhân quả, những qui luật phát triển riêng của TCLTCN.
Trong quá trình nghiên cứu, quan điểm này được vận dụng khắc họa những đặc trưng của tài nguyên thiên nhiên và các điều kiện kinh tế - xã hội - văn hóa của Nghệ An nói chung, cũng như các địa phương nói riêng, để làm căn cứ xác định các vùng sản xuất CMH, các khu nhân hội tụ cũng như những khu vực chậm phát triển, nhằm điều chỉnh lại cấu trúc lãnh thổ công nghiệp Nghệ An một cách hợp lí và hiệu quả.
4.2. Quan điểm hệ thốngMọi chủ thể tồn tại và phát triển trên trái đất đều có mối quan hệ gắn kết hữu cơ trong thể thống nhất - như một hệ thống mang tính tự nhiên khách quan. Về góc độ tổ chức lãnh thổ, quan điểm hệ thống trong nghiên cứu thiết kế, quản lí điều hành hệ thống là lợi ích cục bộ phải phục tùng lợi ích chung của hệ thống, có nghĩa là mọi chủ thể kinh tế - xã hội của một địa phương (ví dụ: thể tổng hợp kinh tế một ngành trong một thể tổng hợp kinh tế của một tỉnh) phải đặt lợi ích chung của tỉnh lên trên hết; các tỉnh thỏa thuận với cấp vùng vĩ mô, các vùng vĩ mô phục tùng lợi ích của quốc gia.
Lãnh thổ Nghệ An được coi là một hệ thống tổng hợp các yếu tố tự nhiên - kinh tế - xã hội bao gồm các hệ thống nhỏ bên trong là hệ thống tự nhiên, hệ thống dân cư - xã hội, hệ thống hoạt động của TCLTCN. Hoạt động của hệ thống trong TCLTCN Nghệ An luôn luôn trong trạng thái cân bằng động. Chẳng hạn như xây dựng một công trình qui mô lớn như thủy điện Bản Vẽ sẽ có những biến động nhiều mặt trong nền kinh tế - xã hội của tỉnh Nghệ An, của vùng Bắc Trung Bộ và thậm chí là cả nước láng giềng. Bên cạnh đó, việc xây dựng một ĐCN dựa trên các yếu tố tự nhiên cũng cần được xem xét một cách kĩ lưỡng, cẩn thận để tránh những tác động làm tổn thương đến cấu trúc của hệ thống tự nhiên, biến đổi hệ thống tự nhiên trên diện rộng. Việc xây dựng hàng loạt nhà máy thủy điện trên địa bàn tỉnh Nghệ An cần được xem xét lại một cách có chọn lọc để có thể hạn chế những tác động xấu, phá vỡ thế cân bằng tự nhiên cũng như kinh tế - xã hội trên lãnh thổ của tỉnh.
Xuất phát từ quan điểm hệ thống, TCLTCN Nghệ An là một bộ phận của tổ chức lãnh thổ kinh tế - xã hội Nghệ An và đồng thời là một bộ phận của TCLTCN vùng Bắc Trung Bộ. Do đó, vận dụng quan điểm hệ thống vào nghiên cứu TCLTCN Nghệ An để xem xét mối quan hệ liên ngành, liên lãnh thổ để làm sao TCLTCN Nghệ An có thể phối hợp tốt nhất với tổ chức lãnh thổ kinh tế - xã hội Nghệ An, cũng như TCLTCN Nghệ An phải phục vụ tốt nhất cho TCLTCN Bắc Trung Bộ nói riêng, TCLTCN Việt Nam nói chung.
4.3. Quan điểm phát triển bền vữngQuan niệm phát triển bền vững trong phát triển kinh tế là quá trình phải đảm bảo có sự kết hợp chặt chẽ, hợp lí, hài hòa giữa ba mặt của sự phát triển: phát triển kinh tế, phát triển xã hội và bảo vệ môi trường. Đó cũng chính là tiêu chí cho tổ chức lãnh thổ kinh tế - xã hội nói chung, tổ chức lãnh thổ công nghiệp tỉnh Nghệ An nói riêng. Trong quá trình xây dựng cấu trúc lãnh thổ sản xuất kinh tế cần phải đảm bảo tính bền vững kinh tế, tính bền vững xã hội và tính bền vững môi trường.
Về không gian, cần phải chú trọng phát triển bền vững từng khu vực trên lãnh thổ của tỉnh, bộ phận cấu thành của phát triển bền vững vùng của tỉnh. Tuy thực tiễn phát triển của nền kinh tế cạnh tranh đã thúc đẩy các vùng phát triển (như khu vực thành thị, khu vực đồng bằng ven biển) phải phát huy cao độ các lợi thế của vùng và gây xung đột với tính bền vững của toàn tỉnh và những vùng chậm phát triển (khu vực đồi núi), thiếu gắn kết trong mô hình phát triển theo thời gian trên không gian, dẫn tới mức độ lãng phí tài nguyên trầm trọng không ai kiểm soát, mức thu nhập của các tầng lớp dân cư trên các vùng chênh lệch nhau khá xa, nhất là giữa thành thị và nông thôn.
Do đó, để phát triển bền vững tổ chức lãnh thổ công nghiệp cần phải có sự gắn kết giữa các mục tiêu kinh tế - xã hội - môi trường, cũng như có sự gắn kết trong hệ thống lãnh thổ của tỉnh giữa khu vực trung du miền núi với đồng bằng ven biển, thành thị với nông thôn, cũng như sự gắn kết các mục tiêu phát triển của tổ chức lãnh thổ của tỉnh với mục tiêu phát triển tổ chức lãnh thổ của vùng Bắc Trung Bộ và cả nước.
4.4. Quan điểm lịch sử, viễn cảnh
Mỗi một lãnh thổ đều có một bề dày lịch sử và có một nền văn hóa riêng; trải qua một quá trình phát triển lâu dài để có thể tạo nên những đặc điểm riêng biệt về tự nhiên, văn hóa và con người. Tổ chức lãnh thổ kinh tế - xã hội nói chung, tổ chức lãnh thổ công nghiệp nói riêng cũng là sản phẩm của lịch sử. Do đó, việc nhìn nhận sự phát triển của nó trong các giai đoạn phát triển là việc làm cần thiết để từ đó có thể rút ra những qui luật phát triển, những bài học quí giá để có thể cấu trúc lại lãnh thổ ngày càng hợp lý.
Nghệ An là mảnh đất có một bề dày lịch sử và có một nền văn hóa lâu đời với những bản sắc riêng. Trải qua quá trình phát triển lâu dài với bao thăng trầm của lịch sử đã định hình những nét riêng ấy trong thế núi, hình sông và con người xứ Nghệ. Những đặc trưng ấy đã được khai thác vào trong sự phát triển của TCLTCN của tỉnh. Do đó, việc nghiên cứu TCLTCN của tỉnh trước hết cần phải xem xét những yếu tố có tính chất nguồn cội cũng như sự biến động của những yếu tố đó và sự thay đổi về mức độ tác động của các yếu tố đó theo thời gian đến TCLTCN.
Dưới quan điểm lịch sử, cần phải có sự phân tích, đánh giá hiện trạng TCLTCN qua các giai đoạn phát triển để rút ra những qui luật phát triển của nó cũng như tiếp thu các bài học kinh nghiệm từ thực tiễn tổ chức lãnh thổ để có thể đánh giá được những khả năng, triển vọng và đề ra những giải pháp và định hướng phát triển của TCLTCN Nghệ An trong tương lai.
5. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU5.1. Phương pháp thu thập, xử lí và tổng hợp tài liệu Phương pháp thu thập, xử lí và tổng hợp tài liệu được sử dụng theo những bước sau để đạt được các nhiệm vụ nghiên cứu:
- Bước chuẩn bị: xác định đối tượng và các nội dung thu thập tài liệu theo mục tiêu của đề tài.
- Bước tiến hành thu thập tài liệu.
- Bước xử lí, phân tích và tổng hợp tài liệu.
Các tài liệu thu thập được xử lí, phân tích và tổng hợp trong đề tài dưới nhiều hình thức khác nhau. Đó có thể là những trích dẫn nguyên văn có chỉ rõ nguồn trích, hoặc những dẫn chứng, những minh họa dưới dạng các bảng biểu, tranh ảnh, hoặc có thể vận dụng để đưa ra cơ sở lí luận cho TCLTCN của tỉnh Nghệ An. Các tài liệu được tổng hợp theo từng mục riêng dựa vào đề cương nghiên cứu của đề tài. Đồng thời một danh sách đầy đủ các tài liệu tham khảo sử dụng trong đề tài cũng được lập ra để làm cơ sở cho việc đối chiếu.
5.2. Phương pháp thống kê, so sánh
Phương pháp thống kê, so sánh được sử dụng trong việc lập ra các bảng thống kê định lượng cho các chỉ tiêu được đề cập trong đề tài. Mỗi bảng thống kê đều có đánh số và đề mục rõ ràng cũng như ghi rõ nguồn. Các bảng thống kê có thể là giá trị tuyệt đối hoặc giá trị tương đối, có thể là số liệu gốc hoặc số liệu đã qua xử lí. Bên cạnh những số liệu của lãnh thổ nghiên cứu, các số liệu của các lãnh thổ kế cận và khu vực Bắc Trung Bộ về một số chỉ tiêu trong TCLTCN cũng được thu thập và xử lí để có thể phân tích, so sánh.
Ngoài ra, các biều đồ, đồ thị cũng được sử dụng để thể hiện một cách trực quan các chỉ tiêu được đưa ra phân tích để có thể nhấn mạnh rõ hơn sự biến động của các đặc trưng, các mặt của đối tượng nghiên cứu. Trong quá trình sử dụng phương pháp thống kê, so sánh, nguồn cung cấp số liệu cũng như sự thống nhất về mặt thời gian luôn được chọn lọc để đảm bảo tính nhất quán trong cho việc phân tích, so sánh.
5.3. Phương pháp thực địa Để có thể nghiên cứu một cách khách quan và xác thực TCLTCN Nghệ An, các nghiên cứu thực địa được tiến hành để có thể thu thập số liệu, hình ảnh cũng như rút ra những kết luận từ việc quan sát thực tiễn của các hình thức tổ chức lãnh thổ tỉnh Nghệ An.
Cùng với phương pháp quan sát thực địa, phương pháp điều tra đã được sử dụng để thu thập thêm số liệu và thông tin thực tế. Phương pháp này được tiến hành trên cơ sở phỏng vấn, gợi mở và phát phiếu điều tra nhằm thăm dò ý kiến của người lao động và người dân tại khu vực xây dựng điểm, khu, CCN, coi đó là cơ sở quan trọng để đánh giá hiệu quả sản xuất, hiệu quả xã hội và những ảnh hưởng đối với môi trường của các cơ sở sản xuất công nghiệp cũng như đánh giá sức hút của các hình thức TCLTCN.
5.4. Phương pháp chuyên giaTrong nghiên cứu TCLTCN Nghệ An, đề tài đã nhận được sự góp ý từ các chuyên gia thuộc lĩnh vực phát triển vùng thuộc Bộ Kế hoạch Đầu tư, của Sở Công nghiệp Nghệ An, các giảng viên chuyên ngành địa lý kinh tế - xã hội của Trường Đại học Sư phạm Hà Nội. Trên cơ sở lấy ý kiến chuyên gia về các lĩnh vực: Cơ sở lí luận của TCLTCN, về quản lí tài nguyên thiên nhiên trong phát triển công nghiệp, vấn đề phát triển các hình thức TCLTCN, vấn đề phát triển liên ngành, liên vùng, các giải pháp phát triển TCLTCN. Những kinh nghiệm của các chuyên gia trong lĩnh vực này đã góp phần xây dựng một số chỉ tiêu đánh giá cho hình thức tổ chức lãnh thổ KCN.
5.5. Phương pháp bản đồ và hệ thông tin địa lý Việc sử dụng GIS trong phạm vi nghiên cứu của đề tài nhằm xác định sự phân hóa không gian cũng như chất lượng và trữ lượng của các loại tài nguyên, sự định vị của các hình thức TCLTCN, cũng như mối quan hệ của TCLTCN theo các tuyến lực và hạt nhân hội tụ, xây dựng mô hình TCLTCN Nghệ An trong tương lai dựa trên các định hướng.
5.6. Phương pháp dự báo Trong việc xây dựng phương hướng phát triển TCLTCN Nghệ An, đề tài đã tham khảo và sử dụng những qui hoạch phát triển TCLTCN Nghệ An do Sở Công nghiệp và UBND tỉnh Nghệ An thực hiện. Các phương pháp dự báo có tính định lượng sử dụng phương pháp ngoại suy và kết quả của đề tài kế thừa một cách có chọn lọc từ qui hoạch chung của tỉnh. Tuy nhiên, dưới góc độ nghiên cứu tổ chức lãnh thổ, phương pháp lấy ý kiến chuyên gia được sử dụng để xây dựng định hướng và các giải pháp phát triển của TCLTCN Nghệ An.
6. ĐÓNG GÓP CHỦ YẾU CỦA LUẬN ÁN - Đúc kết, bổ sung và làm sáng tỏ được cơ sở lí luận và thực tiễn về TCLTCN và vận dụng chúng vào nghiên cứu ở tỉnh Nghệ An.
- Xác định được hệ thống chỉ tiêu mang tính định lượng để đánh giá một hình thức tổ chức lãnh thổ công nghiệp tiêu biểu cho địa bàn cấp tỉnh là KCN và áp dụng vào địa bàn nghiên cứu.
- Đánh giá được các nhân tố ảnh hưởng đến TCLTCN của tỉnh Nghệ An để làm rõ được những thế mạnh và hạn chế của địa bàn nghiên cứu.
- Đánh giá được thực trạng TCLTCN của tỉnh Nghệ An với các hình thức: điểm công nghiệp, cụm công nghiệp, khu công nghiệp, trung tâm công nghiệp, trong đó tập trung đánh giá các KCN bằng hệ thống chỉ tiêu đã được xác định.
- Đề xuất được định hướng và các giải pháp để phát triển có hiệu quả hơn TCLTCN ở tỉnh Nghệ An.
7. CẤU TRÚC CỦA LUẬN ÁNChương 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn về tổ chức lãnh thổ công nghiệp
Chương 2: Các nhân tố ảnh hưởng đến TCLTCN tỉnh Nghệ An
Chương 3: Hiện trạng tổ chức lãnh thổ công nghiệp tỉnh Nghệ An
Chương 4: Định hướng và giải pháp TCLTCN tỉnh Nghệ An đến năm 2020


TÀI LIỆU THAM KHẢO
Tài liệu tham khảo tiếng Việt
[1]. Đào An (1998), “Khu công nghiệp Việt Nam”, Thông tin khu công nghiệp Việt Nam, số 10.
[2]. Ban quản lí KKT Đông Nam, Thống kê dự án đầu tư trong các khu công nghiệp Nghệ An đang còn hiệu lực 2008, 2009, 2010.
[3]. Ban quản lí KKT Đông Nam, Kết quả sản xuất kinh doanh các doanh nghiệp KKT Đông Nam và các KCN tỉnh Nghệ An 2005, 2006, 2007, 2008, 2009, 2010.
[4]. Ban quản lí KKT Đông Nam, Báo cáo tình hình sử dụng lao động các năm 2005, 2006, 2007, 2008, 2009, 2010.
[5]. Ban quản lí KKT Đông Nam, Danh mục các dự án đã hoạt động trong KKT Đông Nam và các KCN tỉnh Nghệ An năm 2008, 2009.
[6]. Ban quản lí KKT Đông Nam cung cấp, Danh mục các dự án đầu tư vào KKT Đông Nam và các KCN tỉnh Nghệ An năm 2008, 2009, 2010.
[7]. Ban quản lý KKT Đông Nam (03/02/2010), Báo cáo: “Về việc rà soát tình hình sử dụng đất và thu hút đầu tư và thành lập các khu công nghiệp Nghệ An”.
[8]. Vĩnh Bảo (2010), “Nóng đầu tư vào Nghệ An”, Website Nhịp cầu đầu tư:
http://www.nhipcaudautu.vn/article.aspx?page=2&id=5409
Ngày đăng: 26/07/2010
[9]. Lê Thanh Bình (1996), “Phân tích sự chuyển biến không gian kinh tế - xã hội nông thôn đồng bằng Bắc bộ hiện nay”, luận án phó tiến sĩ khoa học Địa lí - Địa chất, Hà Nội.
[10]. Bộ Công Thương, Cục Công nghiệp địa phương (2011), Các khu và cụm công nghiệp Bắc Trung Bộ
Trang thông tin điện tử Cục Công nghiệp địa phương
[11]. Bộ Kế hoạch và Đầu tư - Viện Chiến lược phát triển (2/2007), Kỷ yếu hội thảo khoa học: “Tổ chức lãnh thổ kinh tế - xã hội Việt Nam - Nghệ thuật đảm bảo đất nước phát triển thành công trong bối cảnh hội nhập quốc tế”, Hà Nội.
[12]. Bộ Khoa học công nghệ và Môi trường (1996), “Cơ sở khoa học của tổ chức lãnh thổ Việt Nam”, Đề tài độc lập và trọng điểm cấp Nhà nước, Chủ nhiệm đề tài GS, Lê Bá Thảo.
[13]. Bộ Tài nguyên và Môi trường (2009), Báo cáo môi trường quốc gia 2009: Môi trường khu công nghiệp Việt Nam, Hà Nội, trang 4-9.
[14]. Chính phủ (14/3/2008), Nghị định số 29 /2008/NĐ-CP: “Quy định về khu công nghiệp, khu chế xuất và khu kinh tế”.
[15]. Cục Thống kê Nghệ An, Niên giám thống kê Nghệ An 2002, 2005, 2006, 2007, 2008, 2009,2010.
[16]. Cục Thống kê Nghệ An, Phòng Thống kê Thành phố Vinh (5/2010), Niên giám thống kê năm 2009.
[17]. Cục Thống kê Nghệ An (2009 và 2010), Tình hình thực hiện một số chỉ tiêu kế hoạch chủ yếu qua các năm 2005 - 2009 và ước năm 2010 phân theo huyện, thành phố, thị xã.
[18]. Mai Ngọc Cường (1997), Lịch sử các học thuyết kinh tế, Nxb Giáo dục.
[19]. Trần Văn Chử (2000), Kinh tế học phát triển, Nxb Chính trị Quốc gia.
[20]. Nguyễn Ngọc Dũng, “Phát triển các khu công nghiệp đồng bộ, bền vững”, Website Khu công nghiệp:
http://www.khucongnghiep.com.vn/news_detail.asp?ID=163&CID=163&IDN=2116&lang=vn Ngày đăng: Thứ sáu, 09/10/2009, 15:25 GMT+7
[21]. Trung Dũng (23/6/2010), “Tan hoang núi đá trắng ở Quì Hợp - Nghệ An”, Báo Sài Gòn Tiếp Thị.
[22]. Diễn đàn doanh nghiệp, “Khởi công nhà máy sản xuất Sắt xốp Kobelco Việt Nam”, Website Hiện đại hóa, Giờ đăng: Thứ sáu, 23 Tháng 7 2010 14:05
http://www.hiendaihoa.com/Co-khi-May-moc/Nhan-vat-Su-kien-Nganh-co-khi/khoi-cong-nha-may-san-xuat-sat-xop-kobelco-viet-nam.html
[23]. Lê Cao Đoàn (2001), Triết lý phát triển quan hệ công nghiệp - nông nghiệp, thành thị - nông thôn trong quá trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa ở Việt Nam, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội.
[24]. Phan Tuấn Giang, “Định hướng chính để phát triển khu công nghiệp”, Vụ QL các