Tiến Sĩ Tình trạng tăng acid uric huyết thanh, yếu tố liên quan và hiệu quả can thiệp chế độ ăn ở người 30 t

MỤC LỤC
Trang
Trang phụ bìa i
Lời cam đoan ii
Lời cảm ơn iii
Mục lục iv
Danh mục các chữ viết tắt .vi
Danh mục các bảng vii
Danh mục các biểu đồ ix
ĐẶT VẤN ĐỀ . 1
CHƯƠNG I .TỔNG QUAN 3
1.1. Đại cương về acid uric 3
1.2. Một số nghiên cứu về tăng acid uric huyết thanh 4
1.2.1. Các nghiên cứu trên thế giới . 4
1.2.2. Nghiên cứu về tăng acid uric huyết thanh ở Việt Nam . 6
1.3. Các yếu tố liên quan tới tăng acid uric huyết thanh . 7
1.3.1. Liên quan đến đặc điểm nhân khẩu học . 7
1.3.2. Yếu tố di truyền và đột biến gen . 10
1.3.3. Chế độ ăn 13
1.3.4. Hoạt động thể lực 17
1.3.5. Tăng acid uric huyết thanh liên quan đến một số bệnh tăng hủy tế bào 17
1.3.6. Tăng acid uric huyết thanh do giảm đào thải qua thận. . 18
1.3.7. Mối liên quan giữa tăng acid uric huyết thanh với một số bệnh mạn
tính không lây nhiễm . 19
1.3.8. Tăng acid uric huyết thanh do dùng thuốc . 29
1.4. Các biện pháp can thiệp giảm nồng độ acid uric huyết thanh 31
1.4.1. Sử dụng thuốc giúp giảm acid uric huyết thanh . 31
1.4.2. Kiểm soát tình trạng dinh dưỡng 32
1.4.3. Kiểm soát chế độ ăn . 33
CHƯƠNG 2. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 40
2.1. Đối tượng, thời gian và địa điểm nghiên cứu 40
2.1.1. Đối tượng nghiên cứu 40 v
2.1.2. Thời gian nghiên cứu . 40
2.1.3. Địa điểm nghiên cứu . 41
2.2. Phương pháp nghiên cứu 41
2.2.1. Thiết kế nghiên cứu . 41
2.2.2. Cỡ mẫu và phương pháp chọn mẫu . 44
2.2.3. Các chỉ số và biến số nghiên cứu . 51
2.2.4. Các kỹ thuật áp dụng trong nghiên cứu . 47
2.3. Quá trình tổ chức nghiên cứu 55
2.3. Quá trình tổ chức nghiên cứu 56
2.4. Biện pháp khống chế sai số . 58
2.5. Các yếu tố rủi ro trong quá trình thực hiện và cách khắc phục 59
2.6. Xử lý và phân tích số liệu . 60
2.7. Vấn đề đạo đức trong nghiên cứu . 61
CHƯƠNG 3. KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU 63
3.1. Tình trạng tăng acid uric huyết thanh ở người 30 tuổi trở lên vùng nông
thôn Thái Bình 63
3.2. Một số yếu tố liên quan tới tình trạng tăng acid uric huyết thanh 75
3.3. Hiệu quả can thiệp khẩu phần đến nồng độ acid uric huyết thanh . 85
CHƯƠNG 4. BÀN LUẬN 97
4.1. Tình trạng tăng acid uric huyết thanh ở người 30 tuổi trở lên tại cộng đồng
nông thôn Thái Bình. . 97
4.2. Một số yếu tố liên quan tới tình trạng tăng acid uric huyết thanh 106
4.3. Đánh giá tác dụng của can thiệp khẩu phần đến nồng độ acid uric huyết
thanh . 119
4.4. Những ưu điểm và tính mới của nghiên cứu . 127
4.5. Những hạn chế của nghiên cứu . 127
KẾT LUẬN . 128
KIẾN NGHỊ 130
TÀI LIỆU THAM KHẢO
PHỤ LỤC vi
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT
AU Acid uric
BMI Body Mass Index: Chỉ số khối cơ thể
ĐTĐ Đái tháo đường
HATĐ Huyết áp tối đa
HATT Huyết áp tối thiểu
HAU High acid uric: Tăng acid uric
HCCH Hội chứng chuyển hóa
HDL-C High Density Lipoprotein Cholesterol:
Cholesterol tỷ trọng cao
LDL-C Low Density Lipoprotein Chlesterol:
Cholesterol tỷ trọng thấp
LTTP Lương thực, thực phẩm
NMCT Nhồi máu cơ tim
TCBP Thừa cân, béo phì
THA Tăng huyết áp
THCS Trung học cơ sở
THPT Trung học phổ thông
TTDD Tình trạng dinh dưỡng
RLLM Rối loạn lipid máu
WHO World Health Organisation: Tổ chức Y tế thế giới
WHR Waist Hip Ratio: Tỷ số vòng eo/vòng mông vii
DANH MỤC CÁC BẢNG
Bảng Tên bảng Trang
3.1. Đặc điểm về nhân khẩu học của đối tượng nghiên cứu 63
3.2. Giá trị trung bình một số chỉ số nhân trắc, huyết áp và xét nghiệm . 64
3.3. Đặc điểm tình trạng dinh dưỡng và mức độ hoạt động thể lực . 65
3.4. Tỷ lệ hiện mắc và tiền sử mắc một số bệnh lý liên quan 66
3.5. Giá trị trung bình và tỷ lệ tăng acid uric huyết thanh theo giới tính . 68
3.6. Giá trị trung bình và tỷ lệ tăng acid uric huyết thanh theo một số chỉ số nhân
trắc 70
3.7. Giá trị trung bình và tỷ lệ tăng acid uric huyết thanh theo tình trạng huyết áp
của đối tượng nghiên cứu 71
3.8. Giá trị trung bình và tỷ lệ tăng acid uric huyết thanh theo một số chỉ số lipid
máu . 72
3.9. Giá trị trung bình và tỷ lệ tăng acid uric huyết thanh theo chỉ số đường huyết
73
3.10. Giá trị trung bình và tỷ lệ tăng acid uric huyết thanh theo số yếu tố của hội
chứng chuyển hóa 74
3.11. Giá trị trung bình và tỷ lệ tăng acid uric huyết thanh theo một số yếu tố tiền
sử 74
3.12. Hệ số tương quan giữa nồng độ acid uric huyết thanh với một số chỉ số
nhân trắc, huyết áp và hóa sinh máu 75
3.13. Mô hình hồi quy tuyến tính đa biến tiên lượng nồng độ acid uric huyết
thanh theo một số chỉ số tuổi, giới, nhân trắc, huyết áp 77
3.14. Liên quan giữa tỷ lệ tăng acid uric với nhóm tuổi và giới tính . 78
3.15. Liên quan giữa tỷ lệ tăng acid uric với một số chỉ số nhân trắc . 79
3.16. Liên quan giữa tỷ lệ tăng acid uric với tình trạng huyết áp 79
3.17. Liên quan giữa tỷ lệ tăng acid uric với một số chỉ số hóa sinh máu . 80
3.18. Liên quan giữa tỷ lệ tăng acid uric với tiền sử một số bệnh lý . 81
3.19. Liên quan giữa tỷ lệ tăng acid uric với hút thuốc, sử dụng rượu bia 82 viii
3.20. Liên quan giữa tỷ lệ tăng acid uric với tần xuất sử dụng một số nhóm thực
phẩm . 83
3.21. Phân tích hồi quy logistic đa biến giữa tăng acid uric huyết thanh với một
số yếu tố liên quan theo giới tính . 84
3.22. Đặc điểm đối tượng tham gia trong nghiên cứu can thiệp 85
3.23. Hiệu quả giảm acid uric huyết thanh sau 6 tháng can thiệp . 85
3.24. Hiệu quả giảm acid uric huyết thanh theo nhóm tuổi 87
3.25. Hiệu quả giảm acid uric huyết thanh theo giới tính 88
3.26. Hiệu quả can thiệp lên tần xuất tiêu thụ thường xuyên một số nhóm thực
phẩm . 90
3.27. Hiệu quả can thiệp đối với mức tiêu thụ thực phẩm nhóm 30-60 tuổi 91
3.28. Hiệu quả can thiệp đối với mức tiêu thụ thực phẩm nhóm trên 60 tuổi 92
3.29. So sánh giá trị dinh dưỡng khẩu phần giữa 2 nhóm trước, sau can thiệp
nhóm 30-60 tuổi 93
3.30. So sánh giá trị dinh dưỡng khẩu phần giữa 2 nhóm trước, sau can thiệp
nhóm trên 60 tuổi 94

ix
DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ

Biểu đồ Tên biểu đồ Trang
3.1. Phân bố nồng độ acid uric huyết thanh theo giới tính 67
3.2. Nồng độ acid uric huyết thanh trung bình theo nhóm tuổi và giới tính 68
3.3. Tỷ lệ tăng acid uric huyết thanh theo nhóm tuổi 69
3.4. Tỷ lệ tăng acid uric huyết thanh theo mức độ hoạt động thể lực 71
3.5. Tỷ lệ tăng acid uric huyết thanh theo nhóm rối loạn lipid máu 73
3.6. Tương quan giữa nồng độ acid uric huyết thanh và một số chỉ số . 76
3.7. Nồng độ acid uric huyết thanh trước, sau can thiệp của 2 nhóm 86
3.8. Mức giảm acid uric huyết thanh sau can thiệp theo nhóm tuổi 87
3.9. Mức giảm acid uric huyết thanh sau can thiệp theo giới tính . 89
310. Tần xuất tiêu thụ thực phẩm thường xuyên theo nhóm acid uric sau can
thiệp 89
3.11. Cơ cấu năng lượng khẩu phần trước, sau can thiệp nhóm 30-60 tuổi . 95
3.12. Cơ cấu năng lượng khẩu phần trước sau can thiệp nhóm trên 60 tuổi 95 ĐẶT VẤN ĐỀ
Trong hai thập kỷ qua, mô hình bệnh tật của Việt Nam đã có sự thay đổi
sâu sắc. Cùng với sự phát triển của nền kinh tế, số người mắc các bệnh lý chuyển
hóa liên quan đến thói quen sinh hoạt và chế độ ăn uống như đái tháo đường, rối
loạn chuyển hóa lipid, glucid . ngày càng tăng và trở thành một vấn đề rất quan
trọng trong công tác chăm sóc sức khỏe cộng đồng. Xu thế này đã được các
chuyên gia y tế cảnh báo “thế kỷ 21 là thế kỷ của các bệnh nội tiết, rối loạn
chuyển hóa” [46]. Gánh nặng của các bệnh mạn tính không lây nhiễm gặp chủ
yếu ở các nước có thu nhập trung bình và thấp [143]. Nghiên cứu của các tác giả
trong và ngoài nước đã xác định chính sự thay đổi thói quen trong ăn uống, sinh
hoạt và thay đổi môi trường sống có tác động quan trọng đến sự thay đổi mô hình
bệnh tật và nguyên nhân tử vong như hiện nay [24],[103],[125],[142].
Tăng acid uric huyết thanh là một trong những rối loạn chuyển hóa, có
liên quan chặt chẽ đến hàng loạt các bệnh mạn tính không lây nhiễm như nhồi
máu cơ tim, đột quỵ, đái tháo đường, gút [54],[76],[93]. Chủ đề này đã thu hút
nhiều tác giả quan tâm nhưng các nghiên cứu mới chỉ tập trung ở các thành phố
lớn và trong bệnh viện là chủ yếu [7],[15],[35]. Một số nghiên cứu tiến hành trên
các đối tượng đến khám sức khỏe định kỳ hoặc trên các đối tượng được quản lý
sức khỏe. Hiện chưa có những công trình nghiên cứu đầy đủ về dịch tễ học tăng
acid uric huyết thanh và các can thiệp dự phòng tại cộng đồng. Trong khi đó,
nhiều bằng chứng khoa học đã cho thấy hiệu quả của các chương trình can thiệp
cộng đồng trong giảm bớt nguy cơ mắc và tử vong do các bệnh lý liên quan đến
rối loạn chuyển hóa [59],[117],[140].
Thái Bình là một tỉnh vùng đồng bằng Bắc Bộ nơi cũng đang có sự
chuyển tiếp về cơ cấu bệnh tật. Một số bệnh mạn tính không lây nhiễm liên quan
đến các rối loạn chuyển hóa có xu hướng gia tăng [10],[12],[32]. Vì thế, phát
hiện sớm và kiểm soát tình trạng tăng acid uric huyết thanh khi chưa có biểu hiện
lâm sàng là rất cần thiết để góp phần giảm nguy cơ mắc một số bệnh mạn tính
2
không lây nhiễm. Đồng thời, việc xác định được các yếu tố liên quan sẽ là cơ sở
khoa học để lựa chọn các biện pháp can thiệp cộng đồng phù hợp và đặc thù.
Với giả thiết tăng acid uric huyết thanh cùng với các rối loạn chuyển hóa ở
nông thôn đang trở thành một vấn đề có ý nghĩa sức khỏe cộng đồng và thực hiện
tư vấn chế độ ăn sẽ góp phần kiểm soát được nồng độ acid uric huyết thanh, đề
tài luận án đã được nghiên cứu với 3 mục tiêu:
1. Mô tả tình trạng tăng acid uric huyết thanh ở người 30 tuổi trở lên tại
cộng đồng nông thôn Thái Bình.
2. Xác định một số yếu tố liên quan tới tình trạng tăng acid uric huyết
thanh tại địa bàn nghiên cứu.
3. Đánh giá hiệu quả can thiệp chế độ ăn cho người tăng acid uric huyết
thanh tại cộng đồng.

3
CHƯƠNG I
TỔNG QUAN
1.1. Đại cương về acid uric
Acid uric là sản phẩm chuyển hóa cuối cùng của nucleotid có nhân purin.
Sản phẩm này được hình thành từ 3 nguồn: nguồn thoái giáng các nucleotid từ
thức ăn, thoái giáng các nucleoprotein do quá trình hủy tế bào trong cơ thể hoặc
tạo ra từ sự tổng hợp nội sinh các nucleoprotein. Việc tổng hợp và chuyển hóa
purin xảy ra ở mọi tổ chức nhưng sự tổng hợp acid uric chỉ diễn ra ở các tổ chức
có chứa enzym xanthin oxydase (thực hiện chủ yếu ở gan và ruột non). Bình
thường lượng acid uric được tạo ra hàng ngày từ tổng hợp nội sinh khoảng
350mg và từ purin của thức ăn khoảng 300mg. Lượng acid uric đào thải ra khỏi
cơ thể hàng ngày cũng tương đương, khoảng 650 mg, chủ yếu qua thận (80%) và
một phần thải qua đường tiêu hóa. Ở pH 7,4 trong huyết tương, acid uric tồn tại
chủ yếu dưới dạng monosodium urat. Nồng độ acid uric huyết thanh trung bình ở
nam giới là 50 ±29mg/l (hay 180-420 µmol/l) và ở nữ là 40 ± 20mg/l (hay 150-
360 µmol/l). Tăng acid uric huyết thanh được xác định khi nồng độ >420 µmol/l
ở nam và > 360 µmol/l ở nữ. Ngưỡng xác định này dựa trên các yếu tố vật lý, hóa
học, tính đến sự hòa tan của sodium urat ở 37
o
C, với pH khoảng 7,4 trong huyết
tương. Tăng acid uric có 2 loại nguyên phát, thứ phát và được phân biệt theo cơ
chế bệnh sinh và chẩn đoán. Vì thế tăng acid uric huyết thanh được phân loại
theo 3 nhóm tăng acid uric do tăng tổng hợp, do giảm đào thải hoặc phối hợp cả
tăng tổng hợp và giảm đào thải.
Khi nồng độ acid uric tăng cao quá mức bão hòa trong huyết tương, cộng
với một số điều kiện vật lý, sự lắng đọng của sodium urat ở cơ quan đích trong
cơ thể sẽ xảy ra. Sự lắng đọng này gây tổn thương nhiều cơ quan như mạch máu,
tim, mắt, màng não, cơ quan sinh dục mà điển hình là sự lắng đọng ở khớp gây
nên các cơn gút cấp do quá trình viêm khớp tái phát nhiều lần. Không chỉ có vậy,
tăng acid uric còn có mối liên quan chặt chẽ đến nhiều bệnh lý khác. Các tác giả
4
Frederick Mahomed, Alexandre Haig và Nathan Smith Davis là những người đầu
tiên đưa ra giả thuyết tăng acid uric gây tăng huyết áp và bệnh thận [75],[76]. Sau
đó, đến giữa thập niên 50 và đầu thập niên 60 của thế kỷ XX xuất hiện hàng loạt
những công trình nghiên cứu đánh giá mối tương quan giữa acid uric với các biến
cố tim mạch bao gồm tăng huyết áp, hội chứng chuyển hóa, bệnh mạch vành,
bệnh mạch máu não, tiền sản giật và cả bệnh thận [76].
1.2. Một số nghiên cứu về tăng acid uric huyết thanh
1.2.1. Các nghiên cứu trên thế giới
Các rối loạn chuyển hóa và bệnh lý liên quan đến tăng acid uric huyết
thanh cũng đã được biết đến từ lâu. Trong hơn nửa thế kỷ qua, nhiều nghiên cứu
về tăng acid uric huyết thanh, cùng với các tiến bộ mới trong khoa học kỹ thuật
đã cung cấp một số phát hiện mới về cơ chế bệnh sinh, đặc điểm dịch tễ học, quá
trình chuyển hóa urat tại thận, quá trình viêm, miễn dịch, yếu tố gen, chế độ ăn,
sử dụng thuốc, vai trò của acid uric trong các bệnh lý mạn tính không lây khác
[123],[133],[138],[144].Tỷ lệ người trưởng thành bị tăng acid uric huyết thanh có
xu hướng gia tăng nhanh trong hai thập kỷ qua ở cả các nước phát triển và các
nước đang phát triển. Kết quả nghiên cứu ở Mỹ, Úc, Anh, Pháp, Nhật Bản cho
thấy tỷ lệ tăng acid uric huyết thanh trong khoảng 13-25% tùy từng khu vực. Tỷ
lệ này ở các nước đang phát triển cũng chiếm khoảng từ 10-15% dân số trưởng
thành [51],[74],[81]. Tăng acid uric huyết thanh có liên quan mật thiết đến sự
phát triển của nền kinh tế mà biểu hiện trực tiếp là sự thay đổi lối sống và chế độ
ăn. Nồng độ acid uric huyết thanh trung bình đã tăng lên nhanh chóng trong thời
gian gần đây. Nghiên cứu thuần tập theo dõi dữ liệu Y khoa trong 50 năm cho
thấy nếu như giai đoạn 1954 -1958, nồng độ acid uric huyết thanh trung bình là
5mg/dl ở nam và 3,9mg/dl ở nữ thì đến giai đoạn 1972-1976, Giá trị trung bình
đã tăng lên 5,7mg/dl ở nam và 4,7mg/dl ở nữ [55]. Kết quả phân tích gộp một số
nghiên cứu về tỷ lệ tăng acid uric và bệnh gút đã cho thấy New Zealand là một
trong những nước có tỷ lệ mắc cao nhất, đặc biệt là trong cộng đồng người thổ
dân Maori, tỷ lệ mắc bệnh gút ở người trên 65 tuổi của tộc người này chiếm tới
5
trên 25% [145]. Mỹ cũng là một nước có tỷ lệ tăng acid uric huyết thanh và bệnh
gút khá cao và bệnh có xu hướng tăng nhanh trong hai thập kỷ qua. Nghiên cứu
Zhu cho biết nồng độ acid uric huyết thanh trung bình ở nam giới là 6,14mg/dl và
ở nữ giới là 4,87mg/dl, tỷ lệ tăng acid uric huyết thanh khoảng 20% dân số.
Tương ứng với tỷ lệ tăng acid uric, tỷ lệ mắc bệnh gút ở Mỹ cũng chiếm tỷ lệ khá
cao 3,9% (trong đó nam giới chiếm 5,9%, nữ giới chiếm 2%) [153]. Robinson
thực hiện phân tích tổng hợp các nghiên cứu về tăng acid uric tại Úc cho thấy tỷ
lệ tăng acid uric huyết thanh và bệnh gút chiếm tỷ lệ cao so với một số nước
trong khu vực có cùng điều kiện kinh tế. Xu hướng này hiện tại cũng đang có
chiều hướng ngày càng gia tăng. Tỷ lệ tăng acid uric đã tăng nhanh từ năm 1959
so với năm 1980 (17% ở nam giới độ tuổi 30-40) ở quần thể dân cư gốc Úc.
Tương ứng, tỷ lệ mắc bệnh gút cũng tăng từ 0% năm 1965 đến 9,7% ở nam và
2% ở nữ năm 2002. Tỷ lệ mắc bệnh gút ở người cao tuổi của Úc đứng hàng thứ 2
sau New Zealand là nước có báo cáo tỷ lệ mắc bệnh gút cao nhất thế giới [122].
Tác giả Sari nghiên cứu tại Thổ Nhĩ Kỳ cho biết, tỷ lệ tăng acid uric trong cộng
đồng dân cư khu vực thành thị là 12,1% và tỷ lệ mắc có liên quan đến các bệnh
lý tăng huyết áp, tim mạch, đái tháo đường và hội chứng chuyển hóa [128].
Nghiên cứu của Chuang đánh giá xu hướng về tăng acid uric huyết thanh
ở người trưởng thành Đài Loan trong 2 giai đoạn 1993-1996 và 2005-2008 lại
cho thấy một xu hướng hơi khác biệt về tỷ lệ tăng acid uric huyết thanh. Nếu như
giai đoạn 1993-1996, nồng độ acid uric trung bình là 6,77mg/dl ở nam và
5,33mg/dl ở nữ thì giá trị này đã giảm xuống còn 6,59mg/dl ở nam và 4,97mg/dl
ở nữ sau 12 năm. Tương ứng tỷ lệ tăng acid uric cũng giảm từ 25,3% xuống còn
22% ở nam và từ 16,7% xuống còn 9,7% ở nữ. Điều này được giải thích do sự
thay đổi chế độ ăn giảm tiêu thụ nội tạng, măng và sử dụng nước ngọt [68]. Tuy
nhiên, tỷ lệ mắc bệnh gút lại tăng nên cần thiết phải có những nghiên cứu sâu
hơn trong mối quan hệ với các bệnh mạn tính không lây khác.
Nghiên cứu về tình trạng tăng acid uric huyết thanh ở các nước đang phát
triển, tác giả Conen cho biết tỷ lệ tăng acid uric của người gốc Phi ở Seychelles
6
cũng chiếm tỷ lệ khá cao là 35,2% ở nam và 8,7% ở nữ 25-64 tuổi [69]. Đánh
giá tỷ lệ tăng acid uric ở các nước đang phát triển khu vực Đông Nam Á cũng
cho kết quả tương tự [114],[129], [135].
1.2.2. Nghiên cứu về tăng acid uric huyết thanh ở Việt Nam
Trong hơn một thập kỷ qua, nền kinh tế của Việt Nam nói chung đã có
những bước phát triển nhanh chóng. Kèm theo đó, chế độ ăn và cơ cấu bệnh tật
cũng dần thay đổi theo. Các bệnh mạn tính không lây nhiễm bắt đầu gia tăng
trong những năm gần đây. Nhiều tác giả đã nghiên cứu về tỷ lệ mắc hội chứng
chuyển hóa, thừa cân béo phì, đái tháo đường, rối loạn lipid máu tại cộng đồng
và trong bệnh viện. Nhưng các nghiên cứu về rối loạn chuyển hoá acid uric cùng
các biến chứng của bệnh mới chỉ được thực hiện trong bệnh viện hoặc trên các
nhóm đối tượng quản lý sức khỏe là chủ yếu [7],[8],[15],[29].
Thực trạng tăng acid uric huyết thanh ở Việt Nam trong những năm gần
đây đã bắt đầu thu hút nhiều tác giả quan tâm nghiên cứu cho thấy rằng đây cũng
là một vấn đề thời sự có ý nghĩa sức khỏe cộng đồng. Điều tra của Lê Thanh Vân
năm 1999 ở các đối tượng cán bộ quân đội, tuổi trên 40 cho thấy tỷ lệ tăng acid
uric huyết thanh là 17,96%. Nhưng đến năm 2001 tỷ lệ này đã chiếm 22,4% [40].
Tác giả Doãn Thị Tường Vi nghiên cứu tỷ lệ tăng acid uric huyết thanh ở cán bộ
viên chức Hà Nội và các tỉnh lân cận đến khám sức khỏe tại bệnh viện 19/8, kết
quả cho thấy nhóm nam giới 30 -60 tuổi có tỷ lệ tăng acid uric là 6,2%, nữ là
2,5%, tỷ lệ mắc chung là 4,9% [42]. Các yếu tố liên quan đến tình trạng tăng acid
uric huyết thanh trong nghiên cứu này đã được xác định là tần xuất tiêu thụ thực
phẩm giàu đạm và rượu bia nhiều, cân nặng và BMI cao. Những người tăng acid
uric huyết thanh có nguy cơ bị tăng huyết áp, cholesterol, triglycerid huyết thanh
cao hơn so với người bình thường.
Phan Văn Hợp nghiên cứu trên đối tượng người cao tuổi tại 2 xã thuộc
huyện Vụ Bản Nam Định năm 2011 cho thấy, tỷ lệ tăng acid uric huyết thanh là
9,5%, trong đó nam giới chiếm 16,3%, nữ giới chiếm 5,5%. Tỷ lệ tăng acid uric
huyết thanh là 10,1% ở nhóm 60-90 tuổi; 9,7% ở 70-79 tuổi và 8,1% ở trên 80
7
tuổi [21]. Tác giả Bùi Đức Thắng theo dõi trên 151 đối tượng là người cao tuổi
được quản lý sức khỏe tại Bệnh viện Hữu Nghị Hà Nội cho biết tỷ lệ tăng acid
uric là 33,8% và có xu thế tăng dần theo tuổi, tỷ lệ mắc giữa 2 giới không có sự
khác biệt đáng kể [33]. Nghiên cứu của Lê Văn Đoàn trên các đối tượng sỹ quan
quân đội tuổi trung niên tại quân khu 9 cho thấy tỷ lệ tăng acid uric huyết thanh
trong nhóm này là 26,2%, tỷ lệ mắc cũng có xu hướng tăng theo tuổi. Các yếu tố
liên quan: tuổi, chế độ ăn giàu đạm, tăng huyết áp, rối loạn lipid máu, thừa cân,
béo phì [11].
1.3. Các yếu tố liên quan tới tăng acid uric huyết thanh
1.3.1. Liên quan đến đặc điểm nhân khẩu học
Tuổi
Trong điều kiện sinh lý bình thường, nồng độ acid uric huyết thanh đã có
xu hướng tăng dần theo tuổi, tăng khoảng 10% từ lứa tuổi 20 đến 60 tuổi. Nhiều
nghiên cứu dịch tễ học trên thế giới cũng đã khẳng định nồng độ acid uric trong
máu tăng dần theo tuổi [60],[68],[100]. Và càng ngày nồng độ acid uric trung
bình cao và tỷ lệ tăng acid uric huyết thanh càng có xu hướng trẻ hóa. Người ta
đã ghi nhận các trường hợp tăng acid uric huyết thanh ở nhóm thiếu niên
[60],[124]. Nghiên cứu mối liên quan giữa nồng độ acid uric huyết thanh và
huyết áp trên 6.000 thiếu niên Mỹ độ tuổi 12 đến 17, tác giả Loeffler cho thấy
nồng độ acid uric trung bình trong quần thể này là 5mg/dl ở nhóm bình thường
và 5,6mg/dl ở nhóm tăng huyết áp và có tới 34% số đối tượng có nồng độ acid
uric từ 5,5mg/dl trở lên [101]. Đây cũng là một thực tế đáng báo động cho thấy
tăng acid uric huyết thanh xuất hiện cũng bắt đầu xuất hiện cả ở lứa tuổi vị thành
niên vì bình thường nồng độ acid uric huyết thanh ở trẻ em là 2- 5,5 mg/dl.
Chiou nghiên cứu trên 6.000 đối tượng tuổi từ 26 đến 75 tuổi tại Đài Loan
trong khoảng thời gian từ 2003 đến 2005 đã cho thấy có sự khác biệt rõ ràng về
tỷ lệ tăng acid uric huyết thanh giữa các nhóm tuổi khác nhau ở nữ giới nhưng
không thấy sự khác biệt này ở nam giới [61]. Một nghiên cứu khác tại Đài Loan
8
trên nhóm đối tượng người cao tuổi từ 65 tuổi trở lên, các tác giả cho biết nồng
độ acid uric huyết thanh trung bình ở nam giới là 437,6 µmol/l và ở nữ giới là
376 µmol/l. Tỷ lệ tăng acid uric huyết thanh khá phổ biến ở đối tượng này, tỷ lệ
mắc ở nam giới là 57,3%, ở nữ giới là 40,9% và có xu hướng ổn định giữa các
nhóm tuổi [94]. Tỷ lệ này cao hơn rất nhiều so với tỷ lệ mắc chung trong cộng
đồng là khoảng 20% ở nam và 10% ở nữ [68]. Trong khi đó nhờ các tiến bộ xã
hội, sự sẵn có về thực phẩm và sự chăm sóc sức khỏe tốt, tuổi thọ trung bình con
người ngày càng tăng cả ở những nước phát triển và đang phát triển, cơ cấu
người cao tuổi trong tháp dân số ngày càng lớn. Do vậy, tỷ lệ tăng acid uric sẽ có
xu hướng ngày càng tăng cao trong cộng đồng.
Giới tính
Bình thường nồng độ acid uric huyết thanh ở nữ bao giờ cũng thấp hơn so
với nam giới cùng độ tuổi. Ngưỡng đánh giá mức độ tăng acid uric trong máu ở
nữ là trên 360 µmol/l trong khi ngưỡng này ở nam giới là trên 420 µmol/l. Một
điều tra trên cơ sở dữ liệu của Chương trình điều tra dinh dưỡng và sức khỏe
quốc gia của Mỹ lần thứ 3 cho biết nồng độ acid uric huyết thanh có xu hướng
tăng dần theo tuổi từ 5,21 mg / dL ở những người trong độ tuổi 20-29 đến 5,72
mg / dL ở những người độ tuổi từ 80 tuổi trở lên. Đặc biệt xu hướng này thể hiện
rõ rệt ở nhóm nữ giới trên 60 tuổi so với nhóm dưới 60 [121]. Sau đó, nghiên cứu
của Zhu cũng tại Mỹ điều tra trên đối tượng người trưởng thành lặp lại sau 2 thập
kỷ đã cho biết nồng độ acid uric huyết thanh trung bình trong quần thể là
6,14mg/dl ở nam giới và 4,87mg/dl ở nữ giới. Tuy vậy, không có sự khác biệt
nhiều về tỷ lệ tăng acid uric huyết thanh giữa nam và nữ (tỷ lệ hiện mắc là 21,2
và 21,6%) [153].
Trước kia, người ta cho rằng tăng acid uric huyết thanh và bệnh gút là
bệnh của nam giới với 97% số bệnh nhân gút là nam. Nhưng hiện tại, một số
nghiên cứu mở rộng đã cho thấy nếu như nguy cơ tăng acid uric huyết thanh và
bệnh gút bắt đầu xuất hiện ở nam giới lứa tuổi 30 thì nguy cơ này xuất hiện ở nữ
lứa tuổi 50 (muộn hơn 20 năm), tương ứng với thời kỳ mãn kinh của phụ nữ
9
[108]. Nếu như trước tuổi 65 tỷ lệ tăng acid uric huyết thanh của nam cao gấp 4
lần so với nữ thì sau tuổi 65 khoảng cách này thu hẹp lại dần. Một nghiên cứu tại
Đài Loan cho biết ở lứa tuổi trẻ và trung niên, tỷ lệ tăng acid uric huyết thanh có
sự khác biệt rõ ràng giữa nam và nữ nhưng đến tuổi trên 65 thì cả 2 giới có tỷ lệ
mắc tương đương nhau [61].
Nghiên cứu tại Việt Nam trên nhóm đối tượng quản lý sức khỏe tác giả
Bùi Đức Thắng cho biết nồng độ acid uric huyết thanh trung bình của nhóm
nghiên cứu là 382 µmol/l, trong đó Giá trị trung bình ở nam là 387,5 µmol/l cao
hơn so với nữ là 330,2 µmol/l. Tỷ lệ tăng acid uric huyết thanh ở người cao tuổi
trong nghiên cứu này là 33,8%, nam gặp nhiều hơn so với nữ nhưng giữa 2 giới
không có sự khác biệt đáng kể [33]. Tác giả Phan Văn Hợp nghiên cứu trên đối
tượng người cao tuổi tại cộng đồng dân cư 2 xã thuộc tỉnh Nam Định lại cho thấy
tỷ lệ tăng acid uric huyết thanh ở nam giới cao tuổi gấp 3 lần so với nữ. Sự khác
biệt có ý nghĩa thống kê với p <0,01 [21].
Chủng tộc
Một số nghiên cứu dịch tễ học chứng tỏ có sự khác biệt nồng độ acid uric
giữa các nhóm dân tộc khác nhau. Nồng độ này đặc biệt cao trong quần thể dân
cư là thổ dân Maori ở New Zealand, người Úc bản địa hoặc người Mỹ gốc Phi
[100],[108],[145]. Nghiên cứu trên nhóm đối tượng đa sắc tộc tại Mỹ thông qua
dữ liệu của Chương trình điều tra dinh dưỡng và sức khỏe quốc gia của Mỹ lần
thứ 3 cho biết Người Mỹ gốc Phi có tỷ lệ tăng acid uric huyết thanh cao nhất
(22,5%), tiếp theo là người da trắng (18,0%) và nhóm những chủng tộc khác
(16,3%) [121]. Rathmann nghiên cứu sự khác biệt nồng độ acid uric huyết thanh
giữa nhóm thanh niên da trắng với da đen ở lứa tuổi 17-35, kết quả cho thấy nồng
độ acid uric tăng cao nhất ở nhóm nam giới da đen sau đó đến nhóm nam giới da
trắng rồi đến nhóm nữ da đen, cuối cùng là nhóm nữ da trắng [120]. Nghiên cứu
tại Đài Loan cũng cho biết người bản xứ có nguy cơ tăng acid uric huyết thanh
cao hơn so với các nhóm chủng tộc khác một cách có ý nghĩa thống kê. Nguyên
10
nhân của sự khác biệt này được cho là có liên quan đến cấu trúc di truyền và biến thể
của các gen [138]. Như vậy, nồng độ acid uric huyết thanh có sự khác nhau đáng
kể giữa các chủng tộc hay sắc tộc. Người Mỹ gốc Phi có nồng độ acid uric trong
huyết thanh cao hơn so với người Mỹ da trắng. Điều này được giải thích có thể
liên quan đến tỷ lệ tăng huyết áp cao ở người Mỹ gốc Phi. Ngoài ra, nồng độ acid
uric huyết thanh dường như cao hơn ở những người thổ dân, như quan sát thấy
trong nhóm người Maori ở Newzealand hay thổ dân Đài Loan cho thấy ảnh
hưởng yếu tố di truyền đến nồng độ acid uric huyết thanh. Có thể yếu tố chủng
tộc gây tăng acid uric huyết thanh có liên quan đến một số gen quy định quá trình
chuyển hóa, thải trừ và tái hấp thu acid uric huyết thanh.
1.3.2. Yếu tố di truyền và đột biến gen
Với sự tiến bộ vượt bậc ở lĩnh vực công nghệ sinh học trong thời gian qua,
những hiểu biết về cơ chế vận chuyển urat đã đang làm sáng tỏ thêm các nguyên
nhân gây tăng acid uric huyết thanh có liên quan đến di truyền.Nhiều nghiên cứu
về dịch tễ học di truyền trong thời gian gần đây đã xác định rõ vai trò của một số
gen và biến thể liên quan đến tình trạng tăng acid uric huyết thanh. Một số giả
thuyết nghiên cứu trước đây đã cho rằng nồng độ acid uric tăng ở con người có
liên quan đến sự đột biến gen khoảng 15 triệu năm trước. Các tác giả đã giải
thích sự đột biến này bằng giả thuyết “gen tiết kiệm” khi cơ thể con người phản
ứng với tình trạng tình trạng thiếu lương thực và sự ấm lên của trái đất lúc đó. Sự
đột biến này đã làm mất chức năng của enzym uricase nên nồng độ acid uric của
con người cao hơn các loài linh trưởng [53].
Sự đột biến của các gen quy định quá trình chuyển hóa purin trong cơ thể
người sẽ làm rối loạn việc sản xuất các enzym tham gia vào quá trình chuyển hóa
làm tăng acid uric huyết thanh, điển hình là một số bệnh và hội chứng sau:
- Bệnh Lesch-Nyhan là một bệnh di truyền hiếm gặp gây tăng acid uric
huyết thanh và bệnh gút do sự khiếm khuyết gen trên nhiễm sắc thể X. Bất
thường gen này gây ra rối loạn hoàn toàn hay một phần hoạt động của enzyme
11
hypoxanthin-guanin-phosphoriposyl-transferase (HGPT). Bình thường enzyme
này có tác dụng trong việc tái sử dụng các phosphoribosyl-pyrophosphate
(PRPP) để tạo thành các nucleotid để không chuyển hypoxathin và guanin thành
acid uric. Sự dư thừa PRPP dẫn đến hoạt hoá amido-phosphoriposyl-transferase.
Sự hoạt động quá mức của enzyme này thường kèm theo sự tăng đột ngột quá
trình tổng hợp purin nội sinh. Đối với các bệnh nhân nam dị hợp tử thường xuất
hiện các triệu chứng tăng acit uric từ khi còn là trẻ em, với biểu hiện tăng acid
uric huyết thanh và niệu, chậm phát triển tinh thần thường hay bị điếc do nguyên
nhân thần kinh thính giác. Bệnh chỉ gặp ở bé trai kèm theo các triệu chứng về
toàn thân, thần kinh và tâm thần như: chậm phát triển tâm thần-vận động, tăng
trương lực, rối loạn vận động kiểu múa vờn, bệnh lý về thận, bệnh lý tại khớp.
Đây còn được gọi là bệnh gút bẩm sinh và bệnh nhân thường tử vong sớm do các
biến chứng ở thận, tim mạch [124].
- Bệnh thiếu hụt enzyme glucose-6-phosphatase hay còn gọi là bệnh
Gipke (bệnh lý dự trữ glycogen type I). Bệnh nhân gây ra rối loạn trong quá trình
giải phóng glucose từ glucose-6-phosphatase vào gan. Xuất hiện xu hướng giảm
Kali máu, tạo ra một lượng purin thừa. Quá trình tổng hợp acid uric được tăng
lên từ nucleotid purin và do giảm bài tiết ở thận (do tăng acid lactic và toan
ceton) [123].
- Sự thiếu hụt enzyme frutose-l-phosphat-aldolase cũng được xem như là
một trong những nguyên nhân hay gặp của tăng acid uric huyết thanh. Từ sự rối
loạn dung nạp fructose do sự thiếu hụt di truyền fructose-l-phosphat-aldolase sẽ
dẫn đến tích tụ fructose-l-phosphat-purine từ thành phần của ATP đã được huy
động tăng cường chuyển thành urát dẫn đến tăng acid uric huyết thanh. Trong thí
nghiệm truyền fructose nhanh ở bệnh nhân có rối loạn dung nạp fructose,
fructose phosphoryl hoá ở gan, quá trình này sử dụng nhiều ATP. Trong vòng vài
ba phút sau khi truyền đã thấy nồng độ inosine, hypoxanthin, xanthin và acid uric
trong máu và trong nước tiểu tăng lên.