Luận Văn Tính thống nhất và đa dạng văn hoá giáo dục và vấn đề bản sắc dân tộc Việt Nam trong bối cảnh toàn c

TÓM TẮT:Tiếp cận từ khía cạnh văn hoá chính trị với quan niệm rằng bản sắc dân tộc
là một phức hệ tâm linh của toàn thể cộng đồng dân tộc dựa trên những định hướng giá trị và
được biểu hiện ra thông qua những đặc trưng, những biểu tượng và phương thức ứng xử văn
hoá của cộng đồng dân tộc ấy, trong phần thứ nhất của bài viết này tác giả kiểm chứng lại
bốn cách định nghĩa về dân tộc Việt Nam của các học giả nước ngoài được K.W Taylor tổng
kết lại trong một bài nghiên cứu công bố từ năm 1998. Trong phần tiếp theo, tác giả phân tích
và chỉ ra vai trò của giáo dục, nhất là giáo dục sử học, trong quá trình xã hội hoá phương
thức hình dung về cộng đồng dân tộc Việt Nam đối với thế hệ trẻ. Theo tác giả, cần phải khắc
phục cách trình bày lịch sử dân tộc phiến diện, một chiều, bởi lẽ cách giáo dục lịch sử như vậy
không giúp cho người học hình dung đúng về bản sắc dân tộc Việt Nam với ý nghĩa là cái
thống nhất trong những cái đa dạng.
1. Đặt vấn đề
Năm 1942, trong khi lãnh đạo Mặt trận
Việt Minh và nhân dân Việt Nam chuẩn bị
lực lượng cho cuộc vùng lên giải phóng
dân tộc, Hồ Chí Minh đã soạn ra một tài
liệu tuyên truyền có tên là: “Lịch sử nước
ta”, mở đầu bằng câu:
“Dân ta phải biết sử ta,
Cho tường gốc tích nước nhà Việt
Nam”1
Cần phải nói ngay rằng Hồ Chí Minh
không phải là người Việt Nam đầu tiên sử
dụng lịch sử dân tộc như một phương tiện
tuyên truyền hữu hiệu, nhằm đánh thức ý
thức dân tộc của nhân dân Việt Nam trong
các cuộc đấu tranh giải phóng dân tộc và
chống giặc ngoại xâm. Đầu thế kỷ 20, khi
xướng ra phong trào Đông Du, mở đầu cho
một trào lưu yêu nước kiểu mới, Phan Bội
Châu đã soạn ra Việt Nam vong quốc sử,2
đồng thời một số chí sĩ yêu nước khác
cũng đã soạn ra nhiều bài thơ “kêu hồn
nước” để thức tỉnh lòng yêu nước và ý
thức giống nòi của người Việt Nam.3 Xa
hơn nữa, ngay từ đầu kỷ nguyên độc lập
(các thế kỷ thứ 10, 11) đã xuất hiện bài thơ
“Nam quốc sơn hà” bất hủ, được lưu
truyền rộng rãi trong nhiều thế hệ người
Việt Nam. Như vậy, từ rất lâu ở Việt Nam
giáo dục lịch sử dân tộc dưới các hình thức
khác nhau đã được coi như một phương
Science & Technology Development, Vol 10, No.09 - 2007
Trang 88
thức khơi dậy và củng cố ý thức dân tộc,
nhất là trong những thời điểm sự tồn vong
của dân tộc Việt Nam bị đe doạ hay thách
thức bởi nguy cơ ngoại xâm. Kết quả là,
như học giả phương Tây Alexander B.
Woodside từng nhận xét: "Độ sâu sắc của
ý thức về lịch sử và văn hoá dân tộc của
nhân dân Việt Nam có thể làm cho các nhà
dân tộc chủ nghĩa kém trí tưởng tượng
hoặc những tín đồ tôn giáo Âu - Mỹ thực
sự kinh ngạc."4
Tuy nhiên, ý thức dân tộc, tình cảm
dân tộc hay bản sắc dân tộc không chỉ bao
gồm và không chỉ dựa trên ý thức về lịch
sử dân tộc hay một thứ chủ nghĩa yêu nước
chung chung nào đó, mà theo chúng tôi, thì
bản sắc dân tộc (national identity) phải là
một phức hệ tâm linh của toàn thể cộng
đồng dân tộc dựa trên những định hướng
giá trị và được biểu hiện ra thông qua
những đặc trưng, những biểu tượng và
phương thức ứng xử văn hoá của cộng
đồng dân tộc ấy.
Hiểu theo nghĩa đó, giáo dục thực sự
có vai trò quan trọng đối với sự hình thành
và biến đổi của hệ giá trị văn hoá, đạo đức,
chính trị của các thế hệ người nối tiếp nhau
của các cộng đồng dân tộc, và do đó có vai
trò rất quan trọng đối với sự hình thành và
biến đổi của bản sắc dân tộc, bởi lẽ thông
qua giáo dục những giá trị văn hoá
(cultural values), định hướng giá trị (value
orientations) và hệ giá trị (value systems)
được xã hội hoá (socialization) và được
lưu truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác.
Do vậy, thông qua giáo dục mà các đặc
tính dân tộc được khẳng định, duy trì hay
biến đổi, các biểu tượng dân tộc được nhận
biết và thừa nhận, các phương thức ứng xử
văn hoá được chấp nhận và trở nên phổ
biến. Câu thơ của Hồ Chí Minh trong bài
"Dạ bán" nhận định về vai trò của giáo dục
đối với sự hình thành tính cách con người,
suy rộng ra cũng nghiệm đúng đối với sự
hình thành tính cách dân tộc:
"Hiền, dữ phải đâu là tính sẵn,
Phần nhiều do giáo dục mà nên."5
Bài viết này không có tham vọng đi
sâu nghiên cứu và thảo luận kỹ về tất cả
các vấn đề vốn hết sức phức tạp của một
chủ đề rộng lớn là giáo dục và vấn đề bản
sắc dân tộc và đa dạng văn hoá, mà trong
chừng mực nhất định, xin đề xuất những
kiến giải riêng về một số vấn đề cụ thể liên
quan đến vấn đề giáo dục và bản sắc dân
tộc Việt Nam mà thôi. Và cũng trong
chừng mực nhất định, chúng tôi xin liên hệ
tới vấn đề này ở khu vực Đông Á và Đông
Nam Á.