Luận Văn Tìm hiểu về tín ngưỡng thờ thần Đông Hải Đại Vương nơi cửa biển Cát Hải - Hiện trạng khai thác và gi

Đề tài thực hiện năm 2013
Tìm hiểu về tín ngưỡng thờ thần Đông Hải Đại Vương nơi cửa biển Cát Hải - Hiện trạng khai thác và giải pháp phát triển phục vụ du lịch địa phương




MỤC LỤC
MỞ ĐẦU
CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN VỀ TÍN NGƯỠNG VIỆT NAM VÀ TÍN
NGƯỠNG THỜ THẦN ĐÔNG HẢI ĐẠI VƯƠNG .
1.1.1. Một số nét tổng quan về tín ngưỡng Việt Nam .
1.1.2. Khái niệm và phân loại tín ngưỡng Việt Nam .
1.1.3. Đặc trưng của tín ngưỡng Việt Nam
1.1.4. Vai trò, giá trị của tín ngưỡng trong văn hóa dân tộc
1.2. Khái quát về tín ngưỡng thờ thần Đông Hải Đại Vương ở Việt Nam
1.2.1. Một số nét về tín ngưỡng thờ thần ở Việt Nam .
1.2.2. Vài nét về tín ngưỡng thờ Thủy thần và thần biển .
1.2.3. Các vị thần Đông Hải Đại Vương ở Việt Nam .
1.3. Việc thờ tự đối với các vị thần Đông Hải Đại Vương ở Việt Nam
1.3.1. Mục đích, ý nghĩa của việc thờ tự .
1.3.2. Những vùng và địa phương thờ thần Đông Hải Đại Vương .
Tiểu kết chương 1 .
CHƯƠNG 2. ĐÔNG HẢI ĐẠI VƯƠNG ĐOÀN THƯỢNG VỚI CÁT HẢI,
HẢI PHÒNG
2.1. Giới thiệu về Đông Hải Đại Vương Đoàn Thượng .
2.1.1. Thân thế - Sự nghiệp
2.1.2. Các nơi thờ tự ở Việt Nam
2.2. Đông Hải Đại Vương Đoàn Thượng với Hải Phòng
2.2.1. Tìm hiểu về vùng đất Hồng Châu (Hải Dương - Hải Phòng xưa) .
2.2.2. Công trạng của Đoàn Thượng với vùng đất Hồng Châu
2.2.3. Hệ thống các di tích thờ Đông Hải Đại Vương Đoàn Thượng ở thành
phố Hải Phòng hiện nay .
2.3. Đông Hải Đại Vương Đoàn Thượng với huyện Cát Hải - Hải Phòng
2.3.1. Đông Hải Đại Vương Đoàn Thượng với Cát Hải xưa
2.3.2. Các lễ hội thờ thành hoàng Đông Hải Đại Vương Đoàn Thượng ở Cát
Hải
1
5
5
5
8
9
11
11
13
15
17
17
17
19
20
20
20
30
33
33
36
37
39
39
40
3
2.3.3. Ý nghĩa của việc thờ thần Đông Hải Đại Vương Đoàn Thượng ở Cát Hải
Tiểu kết chương 2 .
CHƯƠNG 3: THỰC TRẠNG VÀ GIẢI PHÁP KHAI THÁC DI TÍCH – LỄ
HỘI THỜ ĐÔNG HẢI ĐẠI VƯƠNG ĐOÀN THƯỢNG PHỤC VỤ PHÁT
TRIỂN DU LỊCH ĐỊA PHƯƠNG
3.1.Thực trạng khai thác di tích - lễ hội thờ Đông Hải Đại Vương Đoàn
Thượng ở Cát Hải
3.1.1.Thực trạng khai thác du lịch của Cát Hải
3.1.2.Thực trạng khai thác các di tích và lễ hội thờ Đông Hải Đại Vương ở Cát
Hải
3.2.Giải pháp bảo tồn, khai thác di tích - lễ hội thờ Đông Hải Đại Vương
Đoàn Thượng ở Cát Hải phục vụ phát triển du lịch .
3.2.1.Bảo tồn, tôn tạo hệ thống di tích .
3.2.2.Giải pháp duy trì tín ngưỡng truyền thống địa phương .
3.2.3.Khai thác lễ hội ở Cát Hải phục vụ phát triển du lịch lễ hội .
3.2.4.Xây dựng chương trình du lịch đến với hệ thống di tích thờ Đông Hải Đại
Vương Đoàn Thượng
KẾT LUẬN .
PHỤ LỤC 1
PHỤ LỤC 2
TÀI LIỆU THAM KHẢO




MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Trong xã hội hiện đại, nhu cầu du lịch của con người ngày càng tăng cao. Dưới
áp lực của cuộc sống và công việc, càng ngày càng có nhiều người muốn tìm về những
nơi còn lưu giữ được nhiều giá trị hoang sơ để cảm nhận, để thưởng thức những giá trị
văn hóa truyền thống đặc sắc. Trong số các giá trị văn hóa được nhiều người quan tâm,
có thể nói nhóm phong tục tập quán về tôn giáo, tín ngưỡng và lễ hội là một tài nguyên
du lịch hấp dẫn không chỉ đáp ứng nhu cầu tâm linh ngày càng cao của du khách mà
còn đem lại cho họ những trải nghiệm độc đáo.
Du lịch tâm linh là một loại hình du lịch độc đáo, đem lại cho du khách nhiều
điều mới lạ và kỳ thú trong việc tìm hiểu thần thánh, và tín ngưỡng văn hóa địa
phương khi đi du lịch. Do vậy, thần thánh đã trở thành biểu tượng tâm linh của con
người và trở thành một trong những nét tín ngưỡng vô cùng phong phú trong hệ thống
văn hóa dân tộc. Tín ngưỡng thờ thần Đông Hải Đại Vương nằm trong nhóm tín
ngưỡng thờ thần biển, cũng có thể xếp vào nhóm tín ngưỡng thờ thần của cư dân ngư
nghiệp. Hình tượng thờ thần Đông Hải Đại Vương có ở nhiều nơi với nhiều nhân vật
lịch sử khác nhau được thần thánh hóa. Song đối với cư dân nơi cửa biển Cát Hải, mặc
dù cũng lựa chọn thờ thần Đông Hải Đại Vương, nhưng tín ngưỡng thờ thần của họ có
thể xem là một quá trình vận động và lan tỏa, trong đó có sự bồi đắp, chồng xếp các
lớp văn hóa dưới tác động của môi trường sinh thái và nhân văn. Bên cạnh việc được
sắc phong là một thủy thần, mà Ngài còn là một nhân vật lịch sử, một nhân thần – một
vị tướng quân dưới triều nhà Lý – Đoàn Thượng. Việc phụng thờ thần còn mang thêm
một lớp văn hóa đã được bồi lắng từ trước đó là văn hóa thờ thần Cá Ông – Cá Voi của
cư dân ven biển. Đây là lớp văn hóa nằm trong dòng chảy tín ngưỡng thờ cá của cư
dân Việt vùng châu thổ sông Hồng, xuất phát từ quan niệm thờ thần bảo hộ nghề
nghiệp. Khi tiếp xúc với cộng đồng cư dân Nam Đảo, tín ngưỡng thờ cá trở thành biểu
tượng của thần biển. Vì thế có thể nói, cũng là tín ngưỡng thờ thần biển, song thờ
Đông Hải Đại Vương Đoàn Thượng ở vùng cửa biển Cát Hải mang khá nhiều nét đặc
sắc, gắn liền với đời sống tinh thần của cư dân nơi đây. Tuy nhiên, trải qua thời gian
gần 8 thế kỷ, tín ngưỡng này ít nhiều đã bị phai mờ, ngay trong cộng đồng dân cư cũng
5
rất ít người hiểu được sâu sắc về vị thần mà mình tôn thờ. Cùng với đó, hiện nay ở Cát
Hải, để tưởng nhớ đến vị thần bảo hộ nghề nghiệp họ đã và đang gìn giữ những lễ hội
vô cùng đặc sắc thể hiện sắc thái riêng của cư dân vùng biển đảo Hải Phòng.
Do đó, việc tìm hiểu tín ngưỡng thờ thần Đông Hải Đại Vương Đoàn Thượng
nơi của biển Cát Hải là một việc làm vô cùng cần thiết để nhắc lại truyền thống uống
nước nhớ nguồn và góp phần phục dựng lại đời sống tâm linh và văn hóa truyền thống
độc đáo của một vùng đất nơi đầu sóng ngọn gió của Hải Phòng.
2. Mục tiêu của đề tài
Tìm hiểu về việc thờ tự của nhân dân với các vị thần Đông Hải Đại Vương tại
Việt Nam. Để thấy được vai trò và ý nghĩa của thần với đời sống tâm linh của nhân
dân.
Đồng thời cũng được tìm lại dấu tích về thân thế, sự nghiệp của Đông Hải Đại
Vương Đoàn Thượng, đặc biệt là những dấu ấn lịch sử đã ghi lại cong trạng của Ông
tại Hải Phòng nói chung và Cát Hải nói riêng. Tìm hiểu những đặc trưng của lễ hội
tưởng nhớ đến Ông - lễ hội cổ truyền mà người dân Cát Hải tổ chức hàng năm để
tưởng nhớ tới vị thần có nhiều công trạng với Cát Hải đó là các lễ hội Đua Thuyền, lễ
hội Xa Mã và một số lễ hội khác ở Cát Hải.
Để từ đó đưa ra hiện trạng khai thác lễ hội Xa Mã và các di tích thờ Đông Hải
Đại Vương Đoàn Thượng tại Cát Hải, và đề xuất giải pháp phát triển giá trị của tín
ngưỡng phục vụ cho hoạt động du lịch ở Hải Phòng.
3. Tính mới, tính sáng tạo của đề tài
Với những ngư dân – những người sống bằng nghề sông nước, trong tín ngưỡng
truyền thống đã ăn sâu trong tiềm thức của họ đó là thờ Cá Ông – Cá Voi – vị thần bảo
hộ nghề nghiệp. Thì với ngư dân Cát Hải, Hải Phòng lại có tín ngưỡng mang đậm nét
văn hóa của cư dân nông nghiệp gắn với tín ngưỡng thờ Đức Thánh Đông Hải Đại
Vương Đoàn Thượng.
Tín ngưỡng thờ thần Đông Hải Đại Vương là một trong những tín ngưỡng
truyền thống trong hệ thống thờ thần của Việt Nam. Tín ngưỡng thường gắn liền với lễ
hội - một trong những lễ hội ít người biết đến và hướng về đó là lễ hội Xa Mã ở huyện
đảo Cát Hải, và lễ hội cũng không nhiều được biết đến là lễ hội đua thuyền được tổ
chức để tưởng nhớ Đông Hải Đại Vương Đoàn Thượng. Đây là nét văn hóa đặc biệt
của cư dân vùng biển Cát Hải khác với các cư dân vùng biển khác. Nét văn hóa đặc
6
biệt này hiện có rất ít tài liệu ghi chép cũng như nghiên cứu. Mặc dù đã có nhiều nhà
sử học Hải Phòng đã từng nghiên cứu và tìm hiểu về Đông Hải Đại Vương Đoàn
Thượng, như nhà sử học Ngô Đăng Lợi, Đại Tá – Nhà giáo Đoàn Văn Minh . nhưng
chủ yếu tìm hiểu về thân thế sự nghiệp và các nơi thờ tự ngài, không nghiên cứu sâu
vào các lễ hội thờ Ngài. Hay trong số 231 của chương trình du lịch S Việt Nam đã cho
đăng lên các trang phương tiện thông tin đại chúng về lễ hội Xa Mã Rước Kiệu đình
Hoàng Châu, xã Hoàng Châu, huyện Cát Hải, lần đầu tiên lễ hội này được biết đến trên
cả nước với nhiều nét độc đáo vốn có song, tín ngưỡng thờ thần bao giờ cũng có lễ
hội. Do đó đề tài được thực hiện nhằm hướng đến khai thác các giá trị văn hóa tâm
linh, tín ngưỡng truyền thống của người dân vùng biển Cát Hải với các lễ hội tưởng
nhớ Đông Hải Đại Vương Đoàn Thượng, cùng hệ thống các di tích thờ Ngài. Để hiểu
sâu hơn về tín ngưỡng độc đáo này của người dân nơi đây.
Bên cạnh đó còn phục vụ cho việc phát triển loại hình du lịch tín ngưỡng, du
lịch lễ hội ở Hải Phòng; đồng thời lý giải nhiều hiện tượng văn hóa đặc sắc nơi cửa
biển Hải Phòng. Đó không chỉ là nét văn hóa đơn thuần của những ngư dân nơi của
biển mà đó là nét văn hóa đặc sắc có sự giao hòa giữa văn hóa đồng bằng với văn hóa
sông nước, giữa văn hóa nông nghiệp với văn hóa ngư nghiệp.
4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
Nhằm hướng đến khai thác tín ngưỡng thờ thần Đông Hải Đại Vương nơi cửa
biển Cát Hải, nhưng để làm nổi bật lên nét đặc sắc đó đề tài hướng đến nghiên cứu tín
ngưỡng thờ thần Biển và các vị thần Đông Hải Đại Vương ở Việt Nam. Gắn với các vị
thần là các di tích thờ và các lễ hội trên phạm vi cả nước. Từ đó làm sáng rõ hơn vị trí
vai trò của tín ngưỡng thờ thần Đông Hải Đại Vương Đoàn Thượng ở Cát Hải rất đặc
biệt. Tìm hiểu về vị thần Đông Hải Đại Vương Đoàn Thượng và hệ thông các di tích
thờ tự Ngài. Đặc biệt là khai thác nét đắc sắc của các lễ hội Xa Mã Rước Kiệu tại xã
Hồng Châu, lễ hội đua thuyền và một số lễ hội khác ở huyện Cát Hải.
Dựa trên các tài liệu viết về tín ngưỡng thờ thần ở Việt Nam, tín ngưỡng Việt
nam, tìn ngưỡng thờ thần biển và các tài liệu thống kê các di tích, lễ hội gắn với việc
thờ tự Đông Hải Đại Vương; người nghiên cứu hướng đến nghiên cứu trên phạm vi
toàn thành phố Hải Phòng và các nơi thờ tự và trên phạm vi huyện Cát Hải. Để có
được những thông tin và tài liệu sát thực nhất cho bài viết, người nghiên cứu còn dựa
7
theo các tài liệu báo cáo của ban quản lý di tích các đình Hòa Hy, Gia Lộc, Hoàng
Châu và đặc biệt là hương ước các làng Gia Lộc và Hoàng Châu, huyện Cát Hải.
5. Phương pháp nghiên cứu
5.1. Phương pháp chung:
Phương pháp nghiên cứu lịch sử: đây là phương pháp chủ yếu để biên soạn
công trình. Trong quá trình nghiên cứu các hiện tượng kinh tế địa phương luôn đặt
trong những hoàn cảnh lịch sử xã hội cụ thể và có liên quan điểm lịch sử xác định, ghi
chép các hiện tượng văn hóa theo tiến trình lịch sử và sự vận động của lịch sử.
Phương pháp liên ngành: Bản thân các công tác nghiên cứu văn hóa theo thể địa
chí đã mang tính liên ngành và đa ngành.sử dụng kiến thức của địa lý, lịch sử, văn học.
Phương pháp nghiên cứu so sánh: Nếu phương pháp nghiên cứu lịch sử nặng về
phương pháp nghiên cứu và ghi chép các hiện tượng văn hóa địa phương theo lịch đại
thì phương pháp nghiên cứu so sánh chú ý nhiều hơn các nét tương đồng và đa dạng
cảu các hiện tượng văn hóa theo cách nhìn đồng đại. So sánh cho ta các hiện tượng văn
hóa theo các vùng có sự giống và khác nhau như thế nào và để hiểu rõ hơn bản chất
của các hiện tượng văn hóa cũng như đặc thù và sắc thái văn hóa của từng địa phương.
Khi so sánh ta phải so sánh trong bối cảnh đồng đại, đồng dạng và đồng loại.
5.2. Các phương pháp cụ thể:
Phương pháp thu thập và xử lý tài liệu (tiếp cận và phân tích hệ thống): Muốn
nội dung công trình chứa đựng vốn hiểu biết toàn diện, có hệ thống và chính xác thì
cần có một nguồn tư liệu thực sự phong phú. Do đó công tác sưu tầm là rất quan trọng.
Phương pháp thực địa kết hợp chặt chẽ với phương pháp xã hội học: Phương
pháp này là thực hiện công tác nghiên cứu thực tế các hiện tượng văn hóa để tìm hiểu
sâu hơn nội dung các vấn đề. Trong đó đặc biệt chú trọng tới phương pháp phỏng vấn
sâu (phương pháp xã hội học).
Phương pháp phân tích, so sánh tổng hợp. Sau tất cả quá trình tìm hiểu tài liệu
và điều tra thực tế hiện tượng văn hóa, tất cả các thông tin và tài liệu thu thập được sẽ
phải thống kê các thông tin, phân tích vấn đề và chắt lọc các thông tin để tổng hợp một
cách hệ thống. Có như vậy đề tài mới đảm bảo tính khoa học và hợp lý các thông tin.
6. Đóng góp của đề tài




TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Toan Ánh. 1991. “Nếp cũ – hội hè đình đám”. NXB Trẻ. Hà Nội.
2. Phan Kế Bính. 1998. “Việt Nam Phong Tục”. NXB Văn Học. Hà Nội.
3. Ngô Sĩ Liên. 1993. “Đại Việt Sử ký toàn thư”. NXB Khoa học xã hội. Hà
Nội.
4. Lê Như Hoa. H, 2001. “Tín ngưỡng dân gian Việt Nam”. NXB Văn hóa
thông tin. Hà Nội.
5. Đoàn Văn Minh. 2002. “Đức Thánh Đông Hải Đại Vương Đoàn Thượng”.
NXB Hải Phòng. Hải Phòng.
6. Quốc Sử Quán Triều Nguyễn. 2009. “Đại Nam nhất thống chí”. NXB Lao
Động. Hà Nội.
7. Ngô Đức Thịnh. 2012. “Tín ngưỡng và văn hóa tín ngưỡng ở Việt Nam”.
NXB Trẻ. Hà Nội.
8. Trần Diễm Thúy. 2009. “Cơ sở văn hóa Việt Nam”. NXB Thông tin. TP Hồ
Chí Minh.
9. Quảng Tuệ. 2012. “Một số phong tục nghi lễ dân gian truyền thống Việt
Nam”. NXB Thanh Hóa. Thanh Hóa.
10. Nguyễn Văn Thắng. Luận án tiến sĩ “Lễ hội cổ truyền ở Hưng Yên”
11. Trần Quốc Vượng. 1999. “Cơ sở văn hóa Việt Nam”. NXB Giáo Dục. Hà
Nội.
12. Trần Quốc Vượng. 1996. “Văn hóa học đại cương và cơ sở văn hóa Việt
Nam”. NXB Khoa học xã hội. Hà Nội.
13. Lý Tế Xuyên. 1994. “Việt Điện U Linh”. NXB Thế Giới. Hà Nội.