Thạc Sĩ Thực trạng sốt rét và một số yếu tố nguy cơ ảnh hưởng đến tình hình dịch tễ sốt rét huyện krôngbông

MỤC LỤC
Trang
Trang bìa
Trang phụ bìa
Lời cam đoan i
Lời cảm ơn của tác giả ii
Mục lục iii
Danh mục các ký hiệu, các chữ viết tắt
Danh mục các bảng
Danh mục các biểu
Danh mục các hình
Phần nội dung của luận văn
ĐẶT VẤN ĐỀ 1
Chương 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU 3
1.1. Khái quát lịch sử bệnh sốt rét
1.2. Tình hình dịch tễ sốt rét
1.3. Các yếu tố đảm bảo cho sự lan truyền tự nhiên bệnh sốt rét
1.4. Ảnh hưởng của điều kiện môi trường đến việc lây truyền sốt
rét
1.5. Cơ sở thực hiện đề tài tại huyện Krông Bông, tỉnh Đăk Lăk
Chương 2: ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN
CỨU
16
2.1. Địa điểm, thời gian và đối tượng nghiên cứu
2.2. Phương pháp nghiên cứu
2.3. Thuật ngữ dùng trong Luận văn 6
Chương 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU 28
3.1. Thực trạng sốt rét huyện Krông Bông
3.2. Các yếu tố ảnh hưởng đến tình hình sốt rét huyện Krông Bông
Chương 4: BÀN LUẬN 63
4.1. Các yếu tố ảnh hưởng đến nguy cơ sốt rét ở huyện Krông
Bông
4.2. Thực trạng sốt rét huyện Krông Bông
4.3. Đề xuất các biện pháp khống chế nguy cơ gia tăng sốt rét trên
cơ sở thực trạng sốt rét tại địa phương
KẾT LUẬN 74
1. Tình hình dịch tễ học sốt rét tại huyện Krông Bông
2. Một số yếu tố ảnh hưởng đến sốt rét và biện pháp phòng chống
KIẾN NGHỊ 77
Tài liệu tham khảo: tiếng Việt và tiếng Anh
Phụ lục7
DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT & CÁC KÝ HIỆU
An. minimus: Anopheles minimus
An. dirus: Anopheles dirus
BNSR: Bệnh nhân sốt rét
CSSKBĐ: Chăm sóc sức khỏe ban đầu
F: P. faciparum
KAP: Knowledge Attitude Practic
KHV: kính hiển vi
KST: Ký sinh trùng
KSTSR: Ký sinh trùng sốt rét
MT-TN: miền Trung-Tây Nguyên
PCSR: Phòng chống sốt rét
PH: Phối hợp P. faciparum + P. Vivax
PKĐKKV: Phòng khám đa khoa khu vực
P. faciparum: Plasmodium faciparum
P. malariae: Plasmodium malariae
P. ovale: Plasmodium ovale
P. vivax: Plasmodium vivax
SRAT: Sốt rét ác tính
SRLH: Sốt rét lưu hành
TDSR: Tiêu diệt sốt rét
TVSR: Tử vong sốt rét
WHO (World Health Organization): Tổ chức Y tế thế giới
V: P. vivax 8
DANH MỤC CÁC BẢNG
Trang
Bảng 2.1 Bảng các biến số và phương pháp thu thập số liệu 25
Bảng 3.1 Bệnh nhân sốt rét tại 3 xã nghiên cứu qua điều tra cắt ngang 28
Bảng 3.2 Chỉ số mắc sốt rét theo nhóm tuổi tại 3 xã nghiên cứu 29
Bảng 3.3 Chỉ số KSTSR/lam tại các xã nghiên cứu qua điều tra cắt
ngang
30
Bảng 3.4 Chỉ số KSTSR/lam theo nhóm tuổi tại 3 xã nghiên cứu 31
Bảng 3.5 Chủng loại và cơ cấu KSTSR tại 3 xã nghiên cứu 32
Bảng 3.6 Chỉ số lách sưng do sốt rét tại các xã nghiên cứu qua điều tra
cắt ngang
33
Bảng 3.7 Chỉ số lách sưng do sốt rét theo nhóm tuổi tại các xã nghiên
cứu
34
Bảng 3.8 Mật độ muỗi Anopheles qua các phương pháp điều tra tại xã
Cư drăm
36
Bảng 3.9 Mật độ muỗi Anopheles qua các phương pháp điều tra tại xã
Hòa Phong
38
Bảng 3.10 Mật độ muỗi Anopheles qua các phương pháp điều tra tại xã
Hòa Lễ
39
Bảng 3.11 Tương quan giữa lượng mưa, nhiệt độ, ẩm độ trung
bình và bệnh nhân sốt rét tại điểm nghiên cứu.
41
Bảng 3.12 Đặc điểm về tuổi, giới, dân tộc và trình độ văn hóa 43
Bảng 3.13 Các loại phương tiện truyền thông người dân tiếp cận được 44
Bảng 3.14 Kiến thức PCSR của người dân tại 3 xã nghiên cứu 45 9
Bảng 3.15 Thái độ phòng chống sốt rét của người dân ở 3 xã nghiên cứu 46
Bảng 3.16 Thực hành phòng chống sốt rét của người dân ở 3 xã nghiên
cứu
46
Bảng 3.17 Yếu tố nghề nghiệp liên quan đến phơi nhiễm bệnh sốt rét 47
Bảng 3.18 Liên quan giữa yếu tố nguy cơ và không nguy cơ với tỷ lệ
mắc sốt rét tại điểm nghiên cứu
48
Bảng 3.19 Liên quan về tần suất mắc sốt rét giữa nhóm đi rừng, ngủ rẫy
và nhóm không đi rừng, ngủ rẫy
48
Bảng 3.20 Liên quan giữa dân tộc thiểu số và dân tộc Kinh với tỷ lệ
nhiễm sốt rét
49
Bảng 3.21 Liên quan giữa trình độ văn hóa của cộng đồng với tình trạng
nhiễm sốt rét
49
Bảng 3.22 Cấu trúc nhà ở theo chất liệu 50
Bảng 3.23 Diện tích nhà ở 50
Bảng 3.24 Độ bao phủ màn tẩm hóa chất 51
Bảng 3.25 Sử dụng màn tẩm hóa chất 51
Bảng 3.26 Kết quả khảo sát nhân lực y tế tại 3 xã nghiên cứu 53
Bảng 3.27 Năng lực hoạt động PCSR của y tế cơ sở tại 3 xã nghiên cứu 54
Bảng 3.28 Diễn biến sốt rét tại huyện Krông Bông 2001-2008 55
Bảng 3.29 Chỉ số KSTSR và cơ cấu KSTSR tại huyện Krông Bông
2001-2008
57
Bảng 3.30 Thành phần loài Anopheles tại xã 3 xã nghiên cứu 60
Bảng 3.31 So sánh mật độ đốt người của véc tơ truyền bệnh sốt rét ở các
điểm điều tra
61 10
DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ
Trang
Biểu đồ 3.1 Bệnh nhân sốt rét tại 3 xã nghiên cứu 29
Biểu đồ 3.2 Chỉ số mắc sốt rét theo nhóm tuổi tại 3 xã nghiên cứu 30
Biểu đồ 3.3 Chỉ số KSTSR/lam tại các xã nghiên cứu 31
Biểu đồ 3.4 Chỉ số KSTSR/lam theo nhóm tuổi tại các xã nghiên
cứu
32
Biểu đồ 3.5 Cơ cấu chủng loại KSTSR tại 3 xã nghiên cứu 33
Biểu đồ 3.6 Chỉ số lách sưng do sốt rét tại các xã nghiên cứu 34
Biểu đồ 3.7 Chỉ số lách sưng do sốt rét theo nhóm tuổi tại các xã
nghiên cứu
35
Biểu đồ 3.8 Biểu đồ tương quan giữa lượng mưa, nhiệt độ và ẩm
độ trung bình và bệnh nhân sốt rét tại điểm nghiên cứu
42
Biểu đồ 3.9 Diễn biến sốt rét tại huyện Krông Bông 2001-2008 56
Biểu đồ 3.10 Diễn biến chỉ số KSTSR/lam qua các năm 2001-2008 58
Biểu đồ 3.11 Cơ cấu chủng loại KSTSR tại huyện Krông Bông 58 11
DANH MỤC CÁC HÌNH
Trang
Hình 1.1. Mối quan hệ của các yếu tố dịch tễ trong bệnh sốt rét. 7
Hình 2.1. Bản đồ hành chính huyện Krông Bông. 18
Hình 2.2. Bản đồ phân vùng dịch tễ Huyện Krông Bông. 19 12
ĐẶT VẤN ĐỀ
Bệnh sốt rét là một bệnh truyền nhiễm mang tính xã hội có khả năng phát
triển thành dịch, một trong những nguyên nhân gây tử vong hàng đầu hiện nay
và ảnh hưởng lớn đến sức khỏe cộng đồng, vì vậy năm 1955 Tổ chức Y tế thế
giới (WHO) đã đề ra chương trình tiêu diệt sốt rét trên toàn cầu. Trong 10 năm
đầu (1956-1965) chương trình này tiến hành thuận lợi, nhờ vậy bệnh sốt rét đã bị
tiêu diệt ở châu Âu, châu Úc, Bắc Mỹ và một số nước Đông Bắc Á (Nhật Bản,
Triều Tiên .) [26]. Từ năm 1966 trở đi chương trình tiến triển chậm, có nơi sốt
rét quay trở lại (Ấn Độ, Srilanca, Nam Mỹ, Đông Nam Á .) do đó Tổ chức Y tế
thế giới đã soát xét lại tình hình và đưa ra hướng chiến lược mới một chương
trình phòng chống sốt rét không có hạn định về thời gian mà mục tiêu lâu dài là
tiến tới tiêu diệt sốt rét trên toàn thế giới. Từ năm 1969-1979 mỗi nước có một
chiến lược khác nhau, nhưng thực tế đã chứng minh những nước ở vùng nhiệt
đới (châu Phi, Nam Mỹ, Đông Nam Á) việc tiêu diệt sốt rét trong thời gian có
hạn định là không thể thực hiện được. Từ năm 1979, Tổ chức Y tế thế giới
chuyển sang chiến lược phòng chống sốt rét dựa trên nội dung chăm sóc sức
khỏe ban đầu mà mục tiêu là giảm tỷ lệ chết do sốt rét (mortality) và giảm tỷ lệ
mắc bệnh (morbidity) 11], [34], [42]
Việt Nam nằm trong vùng nhiệt đới thuộc Đông Nam châu Á, có điều kiện
tự nhiên thuận lợi cho bệnh sốt rét phát triển. Trong chiến lược tiêu diệt sốt rét
toàn cầu, chương trình tiêu diệt sốt rét đã được tiến hành ở miền Bắc và diệt trừ
sốt rét ở miền Nam từ 1958-1975. Sau ngày miền Nam hoàn toàn giải phóng, cả
nước thống nhất tiến hành thanh toán sốt rét từ 1976-1990 và chuyển sang chiến
lược phòng chống sốt rét từ 1991 đến nay [35]. 13
Miền Trung-Tây Nguyên (gồm 11 tỉnh duyên hải miền Trung từ Quảng
Bình đến Bình Thuận và 4 tỉnh Tây Nguyên: Gia Lai, Kon Tum, Đăk Lăk, Đăk
Nông) là khu vực trọng điểm sốt rét của cả nước. Từ năm 2000 đến nay mặc dù
đã đạt nhiều kết quả thực hiện các mục tiêu giảm mắc, giảm chết và không để
dịch sốt rét xảy ra; nhưng công tác phòng chống sốt rét chưa có tính bền vững,
đặc biệt là ở khu vực miền Trung-Tây Nguyên nguy cơ sốt rét còn cao với số
mắc sốt rét hàng năm chiếm gần 50% và số chết sốt rét chiếm trên 80% so với cả
nước do phải đối mặt với những khó khăn thách thức lớn cho các nhóm dân di
biến động (dân di cư tự do, đi rừng, ngủ rẫy, giao lưu biên giới), hiệu quả các
biện pháp tác động chưa cao, ý thức tự bảo vệ của người dân trong các vùng sốt
rét lưu hành còn thấp, nguồn lực không ổn định, hoạt động của màng lưới y tế cơ
sở (huyện, xã, thôn bản) còn hạn chế, đời sống kinh tế của cộng đồng dân tộc
thiểu số chưa được cải thiện, hàng năm thời tiết luôn biến động bất thường dẫn
đến nguy cơ dịch sốt rét có thể bùng phát trở lại bất cứ lúc nào [32], [35].
Đăk Lăk là một tỉnh thuộc địa bàn Tây Nguyên là điểm nóng sốt rét do đặc
điểm tự nhiên và xã hội thuận lợi cho bệnh sốt rét lan truyền và phát triển, cùng
với biến động dân số quá lớn ngoài sự kiểm soát của y tế, đặc biệt là làn sóng
dân di cư tự do ồ ạt từ một số tỉnh phía Bắc vào; trong đó huyện Krông Bông hội
đủ những yếu tố ảnh hưởng đến sốt rét [31].
Xuất phát từ thực trạng tình hình sốt rét và yêu cầu nghiên cứu, đề tài
“Thực trạng sốt rét và các yếu tố nguy cơ ảnh hưởng đến tình hình dịch tễ
sốt rét tại huyện Krông Bông, tỉnh Đăk Lăk năm 2008-2009” được tiến hành
nhằm đạt được các mục tiêu sau:
1. Đánh giá thực trạng sốt rét tại huyện Krông Bông.
2. Mô tả một số yếu tố nguy cơ ảnh hưởng đến dịch tễ sốt rét. 14
Chương 1
TỔNG QUAN TÀI LIỆU
1.1. Khái quát lịch sử bệnh sốt rét:
Bệnh sốt rét được biết đến cách đây hơn 2000 năm và đã được Hipocrates
(Hy Lạp) mô tả chi tiết từ thế kỷ V trước Công nguyên, nhiều tác giả trên thế
giới nghiên cứu về bệnh này và đặt ra những tên gọi khác nhau như ở Trung
Quốc gọi là nghịch tật, Việt Nam gọi là sốt rét rừng hay sốt ngã nước; tuy nhiên
mới chỉ nêu lên một số đặc điểm lâm sàng và vài yếu tố liên quan. Đến thế kỷ
XIX từ những hiểu biết khá đầy đủ về nguyên nhân gây bệnh sốt rét, tác nhân
gây bệnh sốt rét, véc tơ truyền bệnh sốt rét, cơ chế lan truyền và chu kỳ phát
triển của KSTSR khi năm 1880 Laveran (Pháp) lần đầu tiên phát hiện và mô tả
KSTSR trong máu người đã mở ra một kỷ nguyên mới về quá trình nghiên cứu
sinh bệnh học và các yếu tố liên quan về bệnh sốt rét làm cơ sở cho việc tìm
kiếm những chiến lược phòng chống quy mô góp phần giảm thiểu tối đa những
thiệt hại do bệnh sốt rét gây nên [14], [42].
Từ những năm 1600, ở Pêru người da đỏ đã dùng vỏ cây Cinchona để chữa
sốt rét đến năm 1820 Pelletier và Caventou đã chiết xuất ra hoạt chất alkaloide
quinine và cinchonin từ vỏ cây Cinchona. Năm 1924 Schuleman (Đức) đã phát
hiện ra thuốc Pamaquine (Plasmoquine) đến năm 1930-1952 hàng loạt thuốc
chống sốt rét tổng hợp lần lượt ra đời như Chloroquine, Proguanil, Primaquine.
Năm 1974-1982 Trung Quốc phát triển thuốc Quing Hao Su từ cây Artemisia
annua, năm 1985-1990 Việt Nam đã chiết xuất thành công Artemisinine từ hoạt
chất của cây Thanh Hao hoa vàng mọc hoang ở vùng núi phí Bắc làm rõ rệt tử
vong sốt rét và sốt rét ác tính [42]. 15
1.2. Tình hình dịch tễ sốt rét:
1.2.1. Tình hình dịch tễ sốt rét trên thế giới
Do mang tính chất phổ biến xã hội nên bệnh sốt rét là mối hiểm họa lớn
với sự phát triển của loài người; cho đến nay bệnh sốt rét vẫn lưu hành ở mức độ
khác nhau trên 100 nước và vùng lãnh thổ chủ yếu ở vùng nhiệt đới và cận nhiệt
đới, vùng cận sa mạc Sahara, Trung và Nam Mỹ, quần đảo Caribe, Trung Đông,
bán đảo Trung-Ấn, Đông Nam Á và khu vực Thái Bình Dương với khoảng 36%
dân số toàn cầu sống trong vùng sốt rét lưu hành, 7% cư trú tại những vùng
phòng chống sốt rét không hiệu quả và 29% sống ở những nơi bệnh sốt rét lan
truyền ở mức độ thấp nhưng nguy cơ bùng phát dịch sốt rét vẫn còn cao. Ước
tính hàng năm có khoảng 300-500 triệu người mắc và khoảng 1,5 triệu người
chết do sốt rét, trong đó 80% thuộc về trẻ em châu Phi. Tổ chức y tế thế giới kêu
gọi tiếp tục áp dụng chiến lược PCSR (malaria control) hoặc đẩy lùi sốt rét (roll
back malaria) nhằm vào các mục tiêu làm giảm tỷ lệ tử vong do sốt rét, giảm tỷ
lệ mắc sốt rét nhằm giảm thiệt hại về kinh tế-xã hội do sốt rét gây ra tùy theo
thực trạng tình hình sốt rét và khả năng đầu tư của mỗi nước. Những vùng cao
nguyên (>1500 m) và nơi khô cằn (lượng mưa <1000 mm/năm) có mức độ lan
truyền SR thấp, dù vậy, dịch sốt rét vẫn có khuynh hướng xảy ra tại các khu vực
này một khi có những người mang KSTSR và điều kiện khí hậu thuận lợi cho
muỗi truyền bệnh sốt rét phát triển [2], [5], [14]. Những vụ dịch sốt rét lớn nhất
gây thiệt hại đáng kể là vụ dịch xảy ra với quân đội Liên Xô cũ sau chiến tranh
Thế giới lần thứ nhất với hơn 10 triệu người mắc và ít nhất 60.000 người tử vong
đã được báo cáo trong các năm 1923-1926, vụ dịch ở Sri Lankan với gần 3 triệu
người mắc và 82.000 người tử vong . [42]. 16
1.2.2. Tình hình dịch tễ sốt rét ở Việt Nam và khu vực miền Trung-Tây Nguyên
Việt Nam nằm trong vùng nhiệt đới Đông Nam Á, có điều kiện tự nhiên
thuận lợi cho bệnh sốt rét phát triển, từ 1958-1975 chương trình TDSR đã được
tiến hành ở miền Bắc và diệt trừ sốt rét ở miền Nam, sau ngày miền Nam giải
phóng chiến lược PCSR quốc gia xác định khu vực miền Trung-Tây Nguyên là
trọng điểm sốt rét của cả nước. Chỉ trong 2 năm (1976-1977) tình hình sốt rét
tăng vọt: số mắc sốt rét 699.000 người, số chết sốt rét 3.976 người và 58 vụ dịch
sốt rét đã xảy ra do dân từ thành thị và các khu tập trung trở về làng cũ ở vùng
sốt rét chưa có biện pháp phòng chống. Từ 1978-1986 nhờ tiến hành các biện
pháp thanh toán sốt rét tích cực đã làm số mắc sốt rét, chết sốt rét mỗi năm giảm
xuống 4 lần so với năm 1977. Từ 1978-1990, nguồn lực bị cắt giảm do không
còn viện trợ từ Liên Xô cũ, di biến động dân lớn từ đồng bằng lên miền núi và
các tỉnh Tây Nguyên cùng nhiều nguyên nhân khác làm cho bệnh sốt rét quay trở
lại ngày càng nghiêm trọng mà đỉnh cao vào năm 1991 với số người mắc lên tới
205.222 người và 9 vụ dịch lớn xảy ra làm chết 1.777 người. Trước tình hình SR
quay trở lại, năm 1991 Chương trình quốc gia PCSR bắt đầu được thực hiện với
mục tiêu giảm mắc, giảm chết và giảm dịch sốt rét. Với sự đầu tư đúng mức của
Chính phủ (70-100 tỷ đồng/năm) và sự hỗ trợ tích cực từ các tổ chức quốc tế,
trong 15 năm qua (1991-2005) các mục tiêu PCSR ở Việt Nam đã đạt được
những kết quả đáng kể; so sánh năm 2005 với 1991 số BNSR giảm 73,15%,
KSTSR giảm 60,46%, TVSR giảm 96,8% và chỉ có 5 vụ dịch xảy ra trên diện
hẹp ở một số tỉnh vùng núi phía Bắc[3], [10], [14], [33].
Khu vực miền Trung-Tây Nguyên luôn được xác định là trọng điểm sốt
rét, qua phân tích diễn biến sốt rét trong 5 năm gần đây (2001-2005) thì ghánh
nặng sốt rét hầu như tập trung ở đây (số BNSR chiếm 42%, số SRAT chiếm 17
80%, số TVSR chiếm 82% và số KSTSR chiếm 77% cả nước hàng năm), do đó
phòng chống sốt rét có hiệu quả ở khu vực này cũng có nghĩa là giải quyết được
tình hình sốt rét trên cả nước [26], [32].
Đăk Lăk là một tỉnh thuộc Tây Nguyên có diện tích 13.080 km 2 gồm 13
huyện/thành phố, 170 xã/phường, 2.207 thôn buôn với số dân 1.778.883 người,
trong đó có 1.464.774 dân sống trong vùng sốt rét lưu hành. Với sự đầu tư của
Chương trình PCSR, 5 năm gần đây Đăk Lăk không có dịch sốt rét xảy ra và tình
hình sốt rét ổn định: tỷ lệ TVSR/100.000 dân từ 1,32 (năm 2000) giảm xuống
còn 0,11 (năm 2005); số mắc sốt rét/1.000 dân từ 13,57 (năm 2000) giảm xuống
còn 2,41 (năm 2005); số ca SRAT và tỷ lệ KSTSR cũng giảm xuống nhiều lần.
Tuy nhiên, công tác PCSR ở Đăk Lăk còn nhiều khó khăn do hầu hết địa bàn
tỉnh nằm trong vùng SRLH còn tồn tại muỗi truyền bệnh sốt rét chính (An.
minimus, An. dirus) và KSTSR (P. faciparum, P. vivax) nên khả năng lan trruyền
và nguy cơ sốt rét quay trở lại cao [25], [27].
1.3. Các yếu tố đảm bảo cho sự lan truyền tự nhiên bệnh sốt rét
Sự lan truyền tự nhiên bệnh sốt rét phải đảm bảo 3 yếu tố: Mầm bệnh
(KSTSR); Trung gian truyền bệnh (Muỗi truyền bệnh sốt rét); Khối cảm thụ
(người lành) được đặt trong mối quan hệ hỗ tương với các môi trường (vật lý,
sinh học, kinh tế-xã hội) theo sơ đồ dưới đây [42].