Tài liệu Thời chúa trịnh vua lê đã đạt đỉnh cao của văn hóa thăng long

THỜI CHÚA TRỊNH VUA LÊ ĐÃ ĐẠT ĐỈNH CAO CỦA VĂN HÓA THĂNG LONG




Cuộc chiến tranh phù Lê diệt Mạc chấm dứt cuối năm 1592 sau khi con cháu triều Mạc chạy lên ẩn náu tại Cao Bằng. Trịnh Tùng chiếm lại Thăng Long, cai trị toàn cõi Đàng Ngoài, đặt phủ chúa với hệ thống quan lại riêng, định chế độ cha truyền con nối, thu tóm mọi quyền hành bên cạnh triều đình vua Lê bù nhìn.

Chúa Trịnh, một mặt phát động chiến tranh chống chúa Nguyễn ở Đàng Trong (đánh lớn từ 1527 tới 1572) và đánh dẹp nhiều cuộc nổi dậy của nông dân đàng ngoài , mặt khác ra sức ổn định tình hình kinh tế, xã hội, văn hóa và ngoại giao, biến Thăng Long thành một kinh đô giàu có và văn hiến. Có thể khẳng định thời Trịnh - Lê Mạt đã chứng kiến hai thế kỷ phát triển rực rỡ của văn hóa Thăng Long.

Hai thế kỷ xán lạn của văn hóa dân gian Đại Việt

Tất cả các lãnh vực văn hóa dân gian đều có những sáng tạo đẹp đẽ, những thành công vượt bực chưa từng thấy. Trước hết đây là thời kỳ phát triển phong phú của nhiều trào lưu tranh dân gian ở nông thôn lẫn thành đô. Dựa trên gia phả các nghệ nhân làng Hồ, có thể biết được là tranh Đông Hồ (Bắc Ninh) đã ra đời cách nay trên dưới 500 năm. Sau đó lại xuất hiện tranh Kim Hoàng (Hà Tây) và trễ hơn một chút là tranh Hàng Trống (Thăng Long).

Đây cũng là thời kỳ vàng son của kiến trúc, điêu khắc và trang trí dân gian với sự xuất hiện của hàng chục ngôi chùa Phật và ngôi đình làng mà một số khá nhiều đã bị khí hậu và chiến tranh hủy hoại. May mắn là một số chùa đình lớn đẹp vẫn còn tồn tại cho tới ngày nay.



Trước hết phải nhắc tới chùa Bút Tháp (Bắc Ninh), khởi dựng từ thời Trần nhưng được trùng tu lớn (1646-1647) để trở thành một quần thể hoàn chỉnh trên một trục dài hơn 100 mét. Phía bên phải chùa có tháp Bút (Báo Nghiêm) bằng đá xanh năm tầng, cao trên 13 mét, là một tháp đẹp quí hiếm. Kiệt tác thứ hai tô điểm cho chùa là tượng gỗ Phật Bà Quan Âm ngàn mắt ngàn tay, cao tới 3,70 mét (1656). Thứ ba là một tập hợp 91 bức chạm đá trên lan can bao quanh tòa thượng điện với những đề tài đa dạng (động vật, cỏ cây, mây nước .).
Tiêu biểu cho nghệ thuật Phật giáo thế kỷ 18 ở Đàng Ngoài là kiệt tác chùa Keo (Thái Bình), khởi dựng từ thời Lý rồi được di chuyển, trùng tu và mở rộng để trở thành ngôi chùa lớn nhất đất nước tọa lạc trên khu đất rộng 57.000 m2, với bố cục nhiều tầng, nhiều lớp từ ngoài vào trong, từ thấp tới cao. Chung quanh chùa là dãy hành lang 70 gian, ở giữa là 21 tòa nhà gồm 154 gian toàn bằng gỗ lim chạm khắc tinh vi. Đẹp nhất ở chùa Keo là tòa gác chuông tuy chỉ cao ngót 12 mét nhưng lại gây được ấn tượng hoành tráng nhờ sự kết hợp hài hòa với thiên nhiên.

Ngôi đình đẹp nhất của Đàng Ngoài ở thế kỷ 17 là đình Chu Quyến (Hà Tây), dài 30 mét, với bộ khung gồm sáu hàng cột lim thật lớn và một sàn gỗ rất rộng, cao cách mặt đất 0,8 mét như kiểu nhà sàn Việt cổ thời đại Đông Sơn. Nội thất đình còn giữ được nhiều hình chạm khắc gỗ đẹp độc đáo như các cảnh chọi gà, gảy đàn, hát múa, phượng mẹ giữa đàn phượng con .

Nổi tiếng hơn cả giữa các ngôi đình Việt cổ xưa là đình Đình Bảng (Bắc Ninh), được xây trong hơn 30 năm trời mới xong (1700-1736). Đây là ngôi đình lớn nhất nước, dài 40 mét, rộng 15 mét, 7 gian, 2 chái với sáu hàng cột lim đồ sộ, đường kính từ 0,55 mét tới 0,65 mét, với nhiều bức chạm khắc gỗ đẹp sống động trên hầu khắp toàn bộ khung nhà: những hình rồng, phượng, lân, cảnh 8 ngựa cùng phi .

Bên cạnh các thành tựu xuất sắc của mỹ thuật dân gian, văn học dân gian thế kỷ 17-18 đã không chịu nhường bước. Đây là thời kỳ xuất hiện của nhiều loại truyện cổ tích: cổ tích loài vật với Châu chấu đá voi, Con cóc là cậu ông trời . ; cổ tích thế sự với Vợ chàng Trương, Cây tre trăm đốt . ; cổ tích thần kỳ như Hòn vọng phu, Tú Uyên, Từ Thức, .
Truyện ngụ ngôn ra đời làm chứng cho sự trưởng thành của trí tuệ dân gian: Trí khôn tao đây, Thả mồi bắt bóng, Giết chó dạy chồng .