Tiến Sĩ Thiếu Vi chất dinh dưỡng ở mẹ và con và hiệu quả bổ sung đa vi chất trên trẻ suy dinh dưỡng bào thai

LUẬN ÁN TIẾN SỸ Y HỌC
NĂM 2012

MỤC LỤC
TRANG
LỜI CAM ĐOAN iii
LỜI CẢM ƠN iv
MỤC LỤC . v
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT ix
DANH MỤC BẢNG . x
DANH MỤC BIỂU ĐỒ xii
MỞ ĐẦU 1
MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU . 2
CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN TÀI LIỆU . 3
1.1. THIẾU DINH DƯỠNG THEO CHU KỲ VÒNG ĐỜI VÀ THỰC
TRẠNG THIẾU ĐA VI CHẤT DINH DƯỠNG Ở TRẺ NHỎ VIỆT
NAM .
3
1.1.1 Ý nghĩa của chu kỳ vòng đời 3
1.1.2 Thực trạng và các yếu tố liên quan đến tình hình thiếu đa vi
chất dinh dưỡng ở trẻ nhỏ Việt Nam .
4
1.2. TỔNG QUAN VỀ SUY DINH DƯỠNG BÀO THAI 17
1.2.1 Phân loại trẻ đẻ nhẹ cân 17
1.2.2 Định nghĩa suy dinh dưỡng bào thai 18
1.2.3 Phân loại suy dinh dưỡng bào thai 19
1.2.4 Nguyên nhân suy dinh dưỡng bào thai hay mối liên quan giữa
tình trạng dinh dưỡng của mẹ và con
20 vi

1.3. MỐI LIÊN QUAN GIỮA TÌNH TRẠNG THIẾU VI CHẤT DINH
DƯỠNG CỦA MẸ VÀ CON KHI SINH
25
1.3.1. Liên quan thiếu máu do thiếu sắt và acid folic ở mẹ đối với con 25
1.3.2. Liên quan thiếu kẽm ở mẹ đối với con 26
1.4. TỔNG QUAN CÁC CAN THIỆP BỔ SUNG VI CHẤT DINH DƯỠNG
CHO TRẺ SƠ SINH VÀ TRẺ NHỎ .
26
1.4.1 Các can thiệp bổ sung vitamin A cho trẻ nhỏ 26
1.4.2 Các can thiệp bổ sung sắt cho trẻ nhỏ 29
1.4.3 Các can thiệp bổ sung kẽm cho trẻ nhỏ 31
1.4.4 Các can thiệp bổ sung đa vi chất cho trẻ nhỏ . 32
1.5. LÝ DO CẦN TIẾN HÀNH NGHIÊN CỨU 37
CHƯƠNG 2. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU . 39
2.1. ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU 39
2.2. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 39
2.2.1 Thiết kế nghiên cứu . 39
2.2.2 Cỡ mẫu . 40
2.2.3 Chọn mẫu và phân nhóm nghiên cứu 43
2.2.4 Mô tả các bước tiến hành nghiên cứu 44
2.2.5 Phương pháp thu thập số liệu và tiêu chuẩn đánh giá 51
2.2.6 Tô chức nghiên cứu 59
2.2.7 Xử lý và phân tích số liệu 60
2.2.8 Các biện pháp khống chế sai số . 60
2.2.9 Đạo đức trong nghiên cứu . 61 vii

CHƯƠNG 3 KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU . . 63
3.1. NGHIÊN CỨU MÔ TẢ TÌNH TRẠNG DINH DƯỠNG VÀ HUYẾT
HỌC CỦA BÀ MẸ VÀ TRẺ SƠ SINH .
63
3.1.1 Thông tin chung về địa điểm nghiên cứu 63
3.1.2 Thông tin chung về đối tượng nghiên cứu (kinh tế, văn hóa, xã
hội, khẩu phần của bà mẹ có thai)
63
3.1.3 Tình trạng dinh dưỡng, huyết học của đối tượng tham gia
nghiên cứu (bà mẹ có thai và trẻ sơ sinh đủ tháng đẻ tại thời
điểm nghiên cứu)
65
3.1.4 Mối liên quan giữa tình trạng dinh dưỡng, vi chất dinh dưỡng
của trẻ sơ sinh với bà mẹ khi mang thai
70
3.2. HIỆU QUẢ CỦA CAN THIỆP . 74
3.2.1 Đặc điểm các đối tượng trẻ sơ sinh suy dinh dưỡng bào thai
được lựa chọn vào can thiệp .
75
3.2.2 Hiệu quả can thiệp trẻ sơ sinh suy dinh dưỡng bào thai trên các
chỉ số sinh hoá, nhân trắc
77
CHƯƠNG 4. BÀN LUẬN . 84
4.1. NGHIÊN CỨU MÔ TẢ TÌNH TRẠNG DINH DƯỠNG VÀ VI
CHẤT DINH DƯỠNG CỦA BÀ MẸ VÀ TRẺ SƠ SINH .
84
4.1.1 Về các chỉ số nhân trắc, kinh tế, văn hóa, xã hội, khẩu phần của
phụ nữ có thai tại thời điểm nghiên cứu
84
4.1.2 Về nồng độ Hb và tỷ lệ thiếu máu của phụ nữ có thai tại thời
điểm nghiên cứu
89
4.1.3 Tình trạng dinh dưỡng của trẻ sơ sinh đủ tháng 92
4.1.4 Tình trạng dinh dưỡng, vi chất dinh dưỡng của trẻ sơ sinh suy 93 viii

dinh dưỡng bào thai
4.1.5 Các yếu tố nguy cơ suy dinh dưỡng bào thai . 99
4.2. HIỆU QUẢ SAU 4 THÁNG CAN THIỆP TRẺ SƠ SINH SUY DINH
DƯỠNG BÀO THAI .
105
4.2.1 Về liều lượng, thời gian và thời điểm can thiệp . 105
4.2.2 Hiệu quả cải thiện đối với các chỉ số nhân trắc 106
4.2.3 Hiệu quả cải thiện hàm lượng hemoglobin và tình trạng thiếu
máu .
109
4.2.4 Hiệu quả cải thiện nồng độ ferritin huyết thanh và tình trạng
thiếu sắt
113
4.2.5 Hiệu quả cải thiện nồng độ Retinol huyết thanh và tình trạng
thiếu vitamin A .
114
4.2.6 Hiệu quả cải thiện nồng độ kẽm huyết thanh và tình trạng thiếu
kẽm
115
KẾT LUẬN 119
KHUYẾN NGHỊ . 121
TÓM TẮT CÁC ĐIỂM MỚI CỦA LUẬN VĂN 122
TÀI LIỆU THAM KHẢO
PHỤ LỤC .
PHỤ LỤC 1. BỘ CÔNG CỤ THU THẬP SỐ LIỆU
PHỤ LỤC 2. SỔ THEO DÕI SỬ DỤNG ĐA VI CHẤT VÀ BỆNH
TẬT CỦA TRẺ .
PHỤ LỤC 3. TÀI LIỆU HƯỚNG DẪN NUÔI CON CHO BÀ MẸ
PHỤ LỤC 4. GÓI SẢN PHẨM ĐA VI CHẤT DINH DƯỠNG

MỞ ĐẦU
Từ nhiều thập kỷ nay, tỷ lệ thiếu vi chất dinh dưỡng ở trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ đã
được chứng minh rõ là vấn đề có YNSKCĐ ở nhiều nước đang phát triển trong đó
có Việt Nam [127]. Lý do là tỷ lệ mắc thiếu vi chất dinh dưỡng vẫn còn cao và
những hậu quả nặng nề của nó đối với tỷ lệ tử vong, bệnh tật, cũng như nguy cơ
giảm khả năng phát triển ở những giai đoạn sau này và ảnh hưởng xấu tới chất
lượng cuộc sống của trẻ. Trên thực tế các đối tượng nguy cơ thường bị thiếu đa vi
chất dinh dưỡng chứ không phải chỉ thiếu đơn độc một vi chất dinh dưỡng [98].
Do vậy giải pháp bố sung đa vi chất dinh dưỡng theo những phương pháp khác
nhau hiện nay đang được Tổ chức Y tế thể giới (TCYTTG-WHO) và Quỹ Nhi đồng
Liên hiệp quốc (UNICEF) quan tâm và khuyến nghị như một trong những giải pháp
ưu tiên để phòng chống một cách hiệu quả vấn đề thiếu vi chất dinh dưỡng, đặc biệt
ở đối tượng trẻ suy dinh dưỡng ngay từ khi sinh [84]. Để đạt hiệu quả cao trong
phòng chống thiếu dinh dưỡng và đa vi chất dinh dưỡng cho trẻ sơ sinh, ngày nay
rất nhiều nghiên cứu đã chứng minh nhiều phương pháp, trong đó có những hình
thức can thiệp sớm từ trước và trong giai đoạn mang thai [125]. Trong khuôn khổ
của luận văn này chúng tôi sẽ tập trung vào tìm hiểu giải pháp can thiệp cho những
trẻ sinh ra đã bị suy dinh dưỡng bào thai: là những trường hợp đã không có được cơ
hội phát triển đầy đủ từ trong bụng mẹ, nhằm mong muốn cải thiện tình trạng thiếu
dinh dưỡng và vi chất dinh dưỡng của trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ dưới một tuổi.
Giai đoạn từ khi sinh đến 2 tuổi là giai đoạn quan trọng quyết định tiền đề cho
sự phát triển của những giai đoạn sau của cuộc đời. Nếu giai đoạn này bị liên tục
kém phát triển sẽ dẫn tới tăng cao tỷ lệ suy dinh dưỡng thấp còi [30]. Chính vì tốc
độ phát triển nhanh này nên thời kỳ hai năm đầu đời thường là thời kỳ dễ bị ảnh
hưởng nhất, cũng là một trong những giai đoạn rất quan trọng và có nguy cơ cao
nhất. Bởi vậy trong giai đoạn này trẻ cần được nuôi dưỡng hợp lý và cần nhận được
sự chăm sóc đặc biệt để giúp trẻ phát triển và có thể có cơ hội bù đắp những thiếu
hụt nếu có về dinh dưỡng mà trẻ đã không được nhận đủ từ trong bụng mẹ.
2
Tóm lại việc bổ sung đa vi chất theo những cách khác nhau đã được khuyến
nghị như là một trong những giải pháp thiết thực để giải quyết tình trạng thiếu da vi
chất dinh dưỡng [106]. Nhưng cho đến nay những nghiên cứu cải thiện tình trạng vi
chất của trẻ sơ sinh thông qua người mẹ với kỳ vọng tăng ci chất (sắt, kẽm) đã
không cho những kết quả tích cực [108]. Vì vậy những thử nghiệm bổ sung trực tiếp
vi chất dinh dưỡng cho trẻ sơ sinh, đặc biệt là trẻ suy dinh dưỡng bào thai là chủ đề
đang được các nhà nghiên cứu về dinh dưỡng trên thế giới hết sức quan tâm [98] vì
những lý do sau: (1) đây là đối tượng trẻ bệnh có khuyến cáo điều trị của TCYTTG
bên cạnh bú mẹ, (2) các tổng kết nghiên cứu của TCYTTG đã cho thấy bổ sung yếu
tố vi lượng cho bà mẹ không làm tăng được nồng độ trong sữa mẹ, (3) việc chẩn
đoán trẻ suy dinh dưỡng bào thai rất đơn giản nên nếu đề tài đưa ra được giải pháp
can thiệp trên đối tượng này thì việc áp dụng trên đúng đối tượng sẽ rất khả thi.
Cùng với tất cả những điều trình bày trên, mục đích của nghiên cứu này là tìm hiểu
về tình trạng của một số vi chất dinh dưỡng trên trẻ mới sinh và trên bà mẹ lúc
mang thai 3 tháng cuối, đánh giá mối liên quan giữa tình trạng dinh dưỡng, vi chất
dinh dưỡng của Mẹ-Con và đánh giá hiệu quả của biện pháp bổ sung trực tiếp vi
chất dinh dưỡng trên những trẻ sơ sinh bị suy dinh dưỡng bào thai.
MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU
1. Mô tả tình trạng vi chất dinh dưỡng của trẻ sơ sinh đủ tháng có cân nặng
thấp đẻ tại Bệnh viện Phụ sản Trung ương và mối liên quan với tình trạng dinh
dưỡng của bà mẹ trong giai đoạn mang thai
2. Đánh giá hiệu quả của việc bổ sung vi chất dinh dưỡng (sắt, acid folic,
kẽm, vitamin A) trên trẻ sơ sinh bị suy dinh dưỡng bào thai.