Thạc Sĩ Sự biến đổi văn hóa làng nghề ở châu thổ sông Hồng từ năm 1986 đến nay

Luận án tiến sĩ năm 2013
Đề tài: Sự biến đổi văn hóa làng nghề ở châu thổ sông Hồng từ năm 1986 đến nay (Qua nghiên cứu trường hợp làng Sơn Đồng (Hà Tây), Đồng Xâm (Thái Bình), Bát Tràng (Hà Nội))

mục lục
Trang
Lời cam đoan
Mục lục 1
Danh mục chữ viết tắt 2
Danh mục bảng biểu 3
Mở đầu 5
Chương 1: tổng quan tình hình nghiên cứu và cơ sở lý luận 12
1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu
12
1.1.1. Những công trình nghiên cứu về làng nghề và văn hoá làng nghề ở châu
thổ sông Hồng
13
1.1.2. Những công trình nghiên cứu về biến đổi văn hoá làng nghề trong thời
kỳ đổi mới
18
1.1.3. Những công trình nghiên cứu về 3 làng nghề Sơn Đồng, Bát Tràng và
Đồng Xâm
20
1.2. Cơ sở lý luận
26
1.2.1. Biến đổi văn hoá
26
1.2.2. Biến đổi văn hoá làng nghề
30
Chương 2. biến đổi các thành tố trong văn hoá làng nghề ở
làng sơn đồng, bát tràng và đồng xâm từ năm 1986
đến nay
42
2.1. Bối cảnh chung về chính trị, kinh tế, xã hội trong các làng nghề từ năm
1986 đến nay
42
2.2. Biến đổi các thành tố trong văn hoá làng nghề ở làng Sơn Đồng, Bát
Tràng và Đồng Xâm
50
2.2.1. Biến đổi không gian, cảnh quan và di tích
50
2.2.2. Biến đổi hình thức tổ chức sản xuất, kỹ thuật chế tác và sản phẩm
61
2.2.3. Biến đổi phương thức truyền nghề và giữ gìn bí quyết nghề nghiệp
73
2.2.4. Biến đổi một số quan niệm và quan hệ xã hội
75
2.2.5. Biến đổi tín ngưỡng, lễ hội và phong tục tập quán
90
Chương 3: BảO TồN và PHáT TRIểN VĂN HóA LàNG NGHề ở CHÂU THổ
SÔNG HồNG trong thời kỳ đổi mới
115
3.1. Bảotồn văn hoá làng nghề trong thời kỳ đổi mới
116
3.1.1. Xu hướng phục hồi các giá trị văn hoá truyền thống
116
3.1.2. Bảo tồn văn hoá làng nghề phải kết hợp yếu tố truyền thống và hiện đại
119
3.1.3. Một số giải pháp bảo tồn giá trị văn hoá truyền thống
121
3.2. Phát triển văn hoá làng nghề trong thời kỳ đổi mới
123
3.2.1. Phát triển văn hoá làng nghề đi đôi với phát triển kinh tế, xã hội
123
3.2.2. Phát triển kinh tế, văn hoá làng nghề đi đôi với bảo vệ môi trường sinh
thái
142
3.2.3. Phát huy tiềmnăng du lịch làng nghề
146
Kết luận 154
Danh mục các công trình đã công bố của tác giả luận án 157
Tài liệu tham khảo 158
Phụ lục 168

Mở Đầu
1. Tính cấp thiết của đề tài
Công cuộc đổi mới do Đảng Cộng sản Việt Nam khởi xướng và lãnh
đạo là một sự nghiệp cách mạng to lớn, toàn diện và sâu sắc nhằm thực hiện
mục tiêu “Dân giàu, nước mạnh, xã hội công bằng, dân chủ văn minh” tiến
bước vững chắc lên chủ nghĩa xã hội. Công cuộc đổi mới đã và đang làm biến
đổi mạnh mẽ và toàn diện các lĩnh vực chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội của
đất nước, làm chuyển biến nước ta từ một nền nông nghiệp kém phát triển
sang trở thành một nước công nghiệp theo hướng hiện đại.
Chính nền kinh tế thị trường đã mang đến những biến đổi tích cực về văn
hóa -xã hội, khai thác và phát huy được các tiềm năng sản xuất trong xã hội, làm
bật dậy sức sáng tạo to lớn của hàng chục triệu người lao động, là nền tảng bảo
đảmthực hiện quyền làm chủ về mặt chính trị, kinh tế, xã hội, văn hóa của nhân
dân, trên cơ sở đó mở rộng và phát huy dân chủ trong tất cả các lĩnh vực khác của
đời sống xã hội. Song, thực tế cũng cho thấy bản thân nền kinh tế thị trường
không phải là liều thuốc vạn năng. Cùng với sự kích thích sản xuất phát triển,
kinh tế thị trường cũng chính là môi trường thuận lợi để nảy sinh và phát triển
nhiều tệ nạn xã hội, làm gia tăng sự phân hóa giàu nghèo, “thương mại hóa” các
lĩnh vực văn hóa -xã hội, làm suy thoái tư tưởng, đạo đức lối sống, phai nhạt các
giá trị văn hóa truyền thống của dân tộc Tuy nhiên cho đến nay “Công tác
nghiên cứu lý luận và thực tiễn chưa làm rõ nhiều vấn đề có liên quan đến văn
hóa trong quá trình đổi mới” [19, tr.52]. Thực tiễn phát triển văn hóa ở nước ta
trong thời kỳ đổi mới đã và đang đòi hỏi cấp thiết phải có sự nghiên cứu, tổng
kết về những biến đổi về văn hóa trong quá trình phát triển nền kinh tế thị
trường định hướng xã hội chủ nghĩa, góp phần gìn giữ và phát huy những giá
trị văn hóa truyền thống dân tộc cũng như “xây dựng và hoàn thiện nhân cách
con người Việt Nam, bảo vệ và phát huy bản sắc dân tộc trong thời kỳ công
6
nghiệp hóa, hiện đại hóa, hội nhập kinh tế quốc tế” [20, tr.106], giải quyết tốt
hơn mối quan hệ giữa phát triển nền kinh tế thị trường với phát triển văn hóa.
Việt Nam cho đến thời điểm hiện nay, về cơ bản vẫn là xã hội nông
nghiệp với “làng là tế bào sống của xã hội Việt Nam, là sản phẩm tự nhiên tiết
ra từ quá trình định cư và cộng cư của người Việt. Hiểu được làng Việt là có
trong tay cơ sở tối thiểu và cần thiết để tiến lên tìm hiểu xã hội Việt nói riêng
và xã hội Việt Nam nói chung” [109, tr.11-12]. Chính vì thế, khi nghiên cứu
văn hóa trong thời kỳ đổi mới cần thiết phải nghiên cứu sự biến đổi văn hóa
làng.
Làng nghề được coi là một kiểu làng điển hình của xã hội nông nghiệp.
Quá trình đổi mới tác động đến làng nghề một cách sâu rộng bởi tính chất
kinh tế hàng hóa của nó như: áp dụng kỹ thuật, công nghệ vào quy trình sản
xuất, sự thay đổi về công năng sử dụngcủa các sản phẩm thủ công, sự thay
đổi mức sống, vấn đề lao động việc làm, môi trường Đặc biệt, quá trình này
không chỉ tác động đến đời sống xã hội mà còn làm biến đổi về văn hóa như:
biến đổi tâm lý cộng đồng làng nghề, cơ cấu tổ chức và văn hóa làng nghề
truyền thống Sự biến đổi này đã và đang ảnh hưởng rất lớn đến đời sống xã
hội đương đại. Vì vậy, nghiên cứu biến đổi văn hóa làng nghề trong thời kỳ
đổi mới là điều hết sức cần thiết và cấp bách.
Tính đến thời điểm hiện nay,đã có nhiều công trình nghiên cứu về làng
nghề, những công trình này đã nghiên cứu phân tích chuyên sâu về kinh tế, xã
hội và văn hóa của làng nghề trên nhiều phương diện khác nhau. Có những
công trình nghiên cứu mang tính tổng quát, có những công trình nghiên cứu về
một số làng nghề tiêu biểu ở châu thổ sông Hồng nhưng chưa có công trình
nào nghiên cứu về Sự biến đổi văn hóa làng nghề ở châu thổ sông Hồng từ
năm 1986 đến nay (Qua nghiên cứu trường hợp làng Sơn Đồng (Hà Tây),
Đồng Xâm (Thái Bình), Bát Tràng (Hà Nội)). Vì vậy, việc giải quyết đề tài
này sẽ có sơ sở để tìm hiểu sâu hơn thực trạng sự biến đổi văn hóa làng nghề
7
và đưa ra giải pháp cho sự phát triển văn hoá làng nghề ở châu thổ sông Hồng
trong thời gian tới.
2. Mục đích nghiên cứu
-Phân tích, đánh giá thực trạng biến đổi của văn hóa làng nghề ở châu
thổ sông Hồng trong thời kỳ đổi mới qua nghiên cứu 3 làng nghề Sơn Đồng
(Hoài Đức, Hà Tây cũ), Bát Tràng (Gia Lâm, Hà Nội) và Đồng Xâm (Kiến
Xương, Thái Bình).
-Đề xuất một số giải pháp bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa của
các làng nghề, nhằm góp phần phát triển bền vững các làng nghề trong điều
kiện phát triển kinh tế thị trường, đẩy mạnh công nghiệp hoá, hiện đại hoá và
hội nhập quốc tế.
3. Phương pháp nghiên cứu
3.1. Phương pháp nghiên cứu
Luận án sử dụng một cách kết hợp và linh hoạt các phương pháp nghiên
cứu của nhiều ngành khoa học, trong đó tuỳ theo nhiệm vụ giải quyết vấn đề ở
từng mục, từng chương, mà áp dụng từng phương pháp cụ thể với cách tiếp
cận chủ đạo, bên cạnh sự hỗ trợ của các phương pháp khác mang tính liên
ngành. Có 4 loại phương pháp được sử dụng như sau:
-Phương pháp nghiên cứu văn hóa dân gian
-Phương pháp nghiên cứu dân tộc học, nhân học
-Phương pháp nghiên cứu lịch sử
-Phương pháp nghiên cứu xã hội học
3.2. Thao tác nghiên cứu
-Tổng hợp và phân tích văn bản.
-Quan sát tham dự.
-Phỏng vấn nhóm và phỏng vấn sâu cá nhân tại 3 làng nghề Sơn Đồng
(Hà Tây cũ), Đồng Xâm (Thái Bình) và Bát Tràng (Hà Nội).
-Phỏng vấn bằng bảng hỏi:
8
+ Tiến hành điều tra, phỏng vấn xã hội học thông qua bảng hỏivề thực
trạng biến đổi văn hóa tại 3 làng nghề Sơn Đồng, Bát Tràng và Đồng Xâm có
cấu trúc chặt chẽ được soạn sẵn:
Tổng số phiếu chưa qua xử lý là 600 phiếu, sau khi làm sạch (xử lý
bước 1), kết quả còn 504 phiếu với cơ cấu giới tính 290 nam/214 nữ.
- Thống kê: Để thực hiện nghiên cứu này, chúng tôi đã tiến hành lấy số
liệu theo biểu thống kê cấp làng về thực trạng biến đổi văn hóa làng nghề tại 3
làng nghề Sơn Đồng,Bát Tràng vàĐồng Xâm. Đồng thời tiến hành nghiên
cứu mở rộng 61 làng nghề tại 3 huyện Hoài Đức, Gia Lâm và Kiến Xương.
4. Đóng góp của luận án
Một là, luận án làm sáng tỏ các khái niệm làng nghề, văn hóa làng
nghề, biến đổi văn hóa làng nghề. Hai là, trên cơ sở nghiên cứu 3 làng nghề
Sơn Đồng, Bát Tràng (Hà Nội), Đồng Xâm (Thái Bình) và đối chiếu so sánh
với 61 làng nghề thuộc 3 huyện Hoài Đức, Gia Lâm, Kiến Xương, luận án đã
phân tích thực trạng biến đổi văn hóa làng nghề ở châu thổ sông Hồng trên
các phương diện: 1/ Biến đổi không gian, cảnh quan và di tích, 2/ Biến đổi
hình thức tổ chức sản xuất, kỹ thuật chế tác và sản phẩm, 3/ Biến đổi phương
thức truyền nghề và giữ gìn bí quyết nghề nghiệp, 4/ Biến đổi quan niệm và
quan hệ xã hội, 5/ Biến đổi tín ngưỡng, lễ hội và phong tục tập quán. Ba là,
luận án đưa ra những nguyên nhân cơ bản dẫn đến sự biến đổi văn hóa làng
nghề, đồng thời chỉ ra quy luật và xu hướng biến đổi của văn hóa làng nghề
trước tác động của kinh tế thị trường. Bốn là, luận án đã đưa ra những giải
pháp mang tính ứng dụng khả thi giúp cho các nhà quản lý có cơ sở lý luận và
thực tiễn để hoạch định chính sách hợp lý cho sự phát triển của văn hóa làng
nghề ở châu thổ sông Hồng trong giai đoạn hiện nay.
5. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
5.1. Đối tượng
Luận án tập trung nghiên cứu sự biến đổi các thành tố cơ bản trong văn
hóa làng nghề ở vùng châu thổ sông Hồng.
9
5.2. Phạm vi nghiên cứu
Về không gian:
Trong công trình Làng nghề Việt Nam và môi trường, các tác giả có đưa
ra con số thống kê về số lượng làng nghề năm 2005 như sau: Việt Nam có
1450 làng nghề với miền Bắc là 976 làng (làng nghề thuộc châu thổ sông
Hồng là 856 làng), miền Trung là 297 làng và miền Nam là 177 làng nghề
[16, tr.55-56]. Số liệu trên cho thấy, làng nghề ở miền Bắc nhiều gấp 3 lần so
với miền Trung và gấp 5 lần so với miền Nam. Theo báo cáo của Trung tâm
phát triển quốc tế Nhật Bản (JICA) trong dự án nghiên cứu về quy hạch phát
triển ngành nghề thủ công theo hướng công nghiệp hoá nông thôn ở nước
CHXHCN Việt Nam và báo cáo 4 năm thực hiện Quyết định số 132/2000-QĐ-TTg do BNN&PTNT ban hành, Việt Nam có 2017 làng nghề với 1,4 triệu
hộ gia đình tham gia sản xuất. Theo tiêu chí của BNN&PTNT, Việt Nam có
11 nghề thủ công chính: Nhóm ngành nghề gốm sứ thuỷ tinh; nghề cói; nghề
sơn mài; nghề mây tre giang đan; nghề thêu ren; nghề dệt; nghề gỗ; nghề
chạm khắc đá; nghề giấy thủ công; nghề tranh in khuôn gỗ; nghề kim khí đúc
đồng, chạm bạc . Trong đó làng nghề mây tre đan là 713 làng (35,24%), làng
có nghề dệt là 432 làng (21,41%), làng sản xuất đồ gỗ là 342 làng (16,95%),
làng thêu ren là 341 làng (16,90%) còn 189 làng thuộc các ngành nghề khác.
Đây thực sự là những con số minh chứng cho vị trí của làng nghề đối với nền
kinh tế Việt Nam trong thời kỳ đổi mới.
Châu thổ sông Hồng là nơi tập trung nhiều làng nghề thủ công nhất
trong cả nước, còn các làng nghề ở Trung và Nam Bộ hình thành và phát triển
là do một bộ phận dân cư đã đưa nghề thủ công theo trong quá trình Nam tiến.
Trong cuốn Người nông dân châu thổ Bắc Kỳ học giả P.Gourou đã dẫn ra số
liệu thống kê với 108 nghề thủ công khác nhau ở vùng đất này: “ở Bắc Kỳ có
rất nhiều công nghiệp khác nhau: điều đó không có gì lạ, vì dân chúng ở châu
thổ phải tự túc về nhu cầu đối với hàng chế tạo. Chúng tôi đã đếm được 108
10
nghề khác nhau và con số này chắc chắn còn thấp hơn thực tế một chút” [30,
tr.416], nhưng chưa có số liệuthống kê cụ thể về các làng nghề.
Hiện nay, châu thổ sông Hồng có 1044 làng nghề (số liệu thống kê từ
năm 2009 –2010 của tác giả luận án). Số liệu trên đã cho thấy, trong vòng 5
năm số lượng làng nghề ở châu thổ sông Hồng tăng lên đáng kể từ 856 lên đến
1044 làng. Điều này chứng tỏ các làng có nghề đã có sự chuyển đổi và thích
nghi với nền kinh tế thị trường. Hà Nội và Thái Bình là hai địa phương có
nhiều làng nghề nhất chiếm 47,3% trên tổng số các làng nghề. Tỉnh có ít làng
nghề nhất là tỉnh Vĩnh Phúc với 17 làng nghề chiếm tỉ lệ 1,7%.
Như vậy, trong số 11 tỉnh, thành phố ở châu thổ sông Hồng thì Hà Nội,
Thái Bình là hai địa phương tập trung đông làng nghề nhất và có mặt hầu hết
các loại hình làng nghề. Mặt khác, Hà Nội là thủ đô -trung tâm chính trị, kinh
tế văn hóa –trong lịch sử cũng như hiện nay, còn Thái Bình là một tỉnh thuần
nông nhất. Nếu thực hiện tốt nghiên cứu ở hai khu vực này sẽ cho cái nhìn
tổng quát về sự biến đổi văn hóa của cả vùng châu thổ sông Hồng.
-Địa bàn Hà Nội, đề tài chọn làng nghề gỗ (tạc tượng) Sơn Đồng (Hà
Nội), làng nghề gốm Bát Tràng (Hà Nội) để tiến hành nghiên cứu với những lý
do như sau:
+ Sơn Đồng là một làng nghề truyền thống, sản xuất ra sản phẩm không
chỉ mang giá trị thẩm mỹ cao mà còn gắn liền với yếu tố tâm linh –tượng thờ.
Những năm trước đổi mới, làng nghề đã bị mai một hoàn toàn, thợ thủ công
trở về sản xuất nông nghiệp. Hiện nay, làng nghề được phục hồi và phát triển
khá phồn thịnh.
+ Bát Tràng là một làng chuyên nghề gốm (phường Bạch Thổ) được
hình thành từ rất lâu đời. Dưới bàn tay tài hoa nhiều đời của người thợ thủ
công, sản phẩm gốm Bát Tràng đã và đang chiếm lĩnh được thị trường trong và
ngoài nước.
-Địa bàn Thái Bình, đề tài chọn làng nghề chạm bạc Đồng Xâm với lý
do:
11
+ Làng nghề chạm bạc Đồng Xâm có những bước thăng trầm riêng,
được hình thành từ lâu đời với những quy ước và luật tục rất chặt chẽ (Phúc
Lộc phường). Trước những năm đổi mới, nghề chạm bạc so với các nghề khác
ở châu thổ sông Hồng khá phát triển (mở rộng về quy mô, sản phẩm sản xuất
ra phục vụ xuất khẩu đi các nước Liên Xô và Đông Âu). Sau đổi mới, quy mô
của làng nghề không chỉ giới hạn trong xã mà còn lan rộng ra cả vùng. Nhưng
cho đến thời điểm hiện nay, tốc độ tăng trưởng của làng nghề gần như chững
lại, các sản phẩm chạm bạc truyền thống không còn là thế mạnh của làng
nghề mà thay thế vào đó là các loại sản phẩm mới phù hợp với thị trường.
Đề tài của luận án đặt ra là nghiên cứu trường hợp nhưng vẫn phải đặt
sự biến đổi văn hoá làng nghề của 3 làng trong bối cảnh chung các làng nghề
vùng châu thổ sông Hồng. Vì vậy, ngoài nghiên cứu trường hợp, chúng tôi còn
nghiên cứu mở rộng tới 61 làng nghề tại 3 huyện Hoài Đức, Gia Lâm, Kiến
Xươngđể thấy được sự biến đổi văn hóa làng nghề mang tính tổng thể.
Về thời gian: Luận án tiến hành khảo sát, nghiên cứu và đánh giá sự
biến đổi văn hóa làng nghề ở châu thổ sông Hồng trong thời kỳ đổi mới (từ
năm 1986 đến nay).
6. Cấu trúc của luận án
Ngoài phần mở đầu (7 trang), kết luận (2 trang), tài liệu tham khảo (10
trang), phụ lục (107 trang), nội dung của luận án được kết cấu thành 3
chương:
Chương 1. Tổng quan tình hìnhnghiên cứu và cơ sở lý luận (25trang)
Chương 2. Biến đổi các thành tố trong văn hoá làng nghề ở làng Sơn
Đồng, Bát Tràng và Đồng Xâm từ năm 1986 đến nay (76trang)
Chương 3. Bảo tồn và phát triển văn hóa làng nghề ở châu thổ sông
Hồng (38trang)


12
Chương 1
Tổng quan tình hình nghiên cứu và cơ sở lý luận
1.1.Tổng quan tình hình nghiên cứu
Châu thổ sông Hồng là một đại diện của nền văn hóa Đông Nam Á.
Môi trường khí hậu nhiệt đới ẩm, gió mùa, mưa nhiều, sông ngòi dày đặc,
thảm thực vật đa dạng đã tạo điều kiện thuận lợi cho việc ra đời và phát triển
của cây lúa nước. Nhiều học giả cho rằng, hằng số văn hóa của người Việt
chính là cây lúa nước, người nông dân và yếu tố làng xã. Theo các nhà nghiên
cứu, cộng đồng làng xã được coi là đơn vị cơ bản –một tổ chức cộng đồng đặc
thù Đông Nam Á, được hình thành dựa trên cơ sở công xã thị tộc với nền tảng
kinh tế là nông nghiệp trồng lúa [29, tr.124]. Do vậy, muốn hiểu về văn hóa
Đông Nam Á nói chung hay văn hóa của người Việt nói riêng, chúng ta cần
thiết phải nghiên cứu vấn đề làng xã. Theo số liệu thống kê trong cuốn Làng
Việt Nam đa nguyên và chặtcó tới 449 công trình nghiên cứu về làng Việt,
văn hóa làng, trong đó có làng nghề thủ công truyền thống [59]. Con số này
đã khẳng định phần nào tầm quan trọng của việc nghiên cứu làng xã Việt
Nam.
Để nghiên cứu vấn đề mà đề tài đặt ra, trước tiên tác giả đã đi sâu tìm
hiểu các công trình nghiên cứu về làng, văn hóa làng để có cái nhìn tổng quát
về làng Việt cổ truyền. Từ đây, chúng ta thấy được những yếu tố sản sinh ra
làng nghề, cơ cấu tổ chức cổ truyền của làng nghề với những quan hệ hữu cơ
của nó, bản tính tiểu nông của người nông dân, thợ thủ công trong xã hội Việt
Nam truyền thống. Chính điều này đã làm ảnh hưởng rất lớn đến làng, văn hóa
làng xã nói chung và làng nghề nói riêng.
Khi khảo cứu các tài liệu liên quan đến đề tài “Sự biến đổi văn hóa làng
nghề ở châu thổ sông Hồng từ năm 1986 đến nay”, tác giả xin trân trọng tiếp
thu những ý kiến, cũng như các quan điểm của các học giả đi trước và phân
định các công trình nghiên cứu trước đây thành 3 nhóm:

tài liệu tham khảo
18. A.A.Radugin (2002) bản dịch của Vũ Đình Phòng, Từ điển bách
khoa Văn hóa học, Viện NCVHNT, Hà Nội.
19. A. Toffer (1993), Làn sóng thứ ba, bản dịch, Nxb Thông tin lý luận,
Hà Nội.
20. Đào Duy Anh (2006), Việt Nam văn hóa sử cương, tái bản, Nxb
Văn hóa Thông tin, Hà Nội.
21. Toan ánh (2000), Tìm hiểu phong tục Việt Nam qua Lễ –Tết –Hội
hè, Nxb Thanh Niên, Thành phố Hồ Chí Minh.
22. Nguyễn Quang Ân, Nguyễn Thanh (chủ biên) (2009), Tài liệu địa
chí Thái Bình, tập 4, Sở VHTT&DL Thái Bình.
23. Ronald Iglehart – Wayne E.Baker (2000), Hiện đại hóa, biến đổi
hóa và sự duy trì những giá trị truyền thống, bản dịch của Bùi
Lưu Phi Khanh, Viện Văn hóa Nghệ thuật Việt Nam.
24. Báo cáo kết quả 9 năm tổ chức thực hiện nghị quyết 01 của Ban
thường vụ tỉnh uỷ tỉnh Thái Bình về phát triển làng nghề (2000
-2010).
25. Báo cáo tình hình phát triển tiểu thủ công nghiệp của UBND xã
Hồng Thái, huyện Kiến Xương, tỉnh Thái Bình từ năm 2001-2005.
26. Nguyễn Duy Bắc (2008), Sự biến đổi các giá trị văn hóa trong xây
dựng nền kinh tế thị trường ở Việt Nam hiện nay, Nxb Từ điển
Bách Khoa và Viện Văn hóa, Hà Nội.
27. Phan Gia Bền (1957), Sơ khảo lịch sử phát triển thủ công nghiệp
Việt Nam, Nxb Văn Sử Địa, Hà Nội.
28. Trương Duy Bích, Nguyễn Thị Hương Liên (2005), Làng nghề Sơn
Đồng, Đề tài cấp Viện, Viện nghiên cứu Văn hoá, Viện Khoa
học xã hội Việt Nam.
159
29. Phan Kế Bính (1990), Việt Nam phong tục, tái bản, Nxb Tổng hợp
Đồng Tháp.
30. Bộ Nông nghiệp và phát triển nông thôn (2005), Đề án phát triển
“Mỗi làng một nghề” trong giai đoạn từ năm 2006 –2015, Hà
Nội.
31. Nguyễn Văn Can (1996), “Gốm Bát Tràng”, Tạp chí Văn hoá Nghệ
thuật, (1), tr 38-39.
32. Nguyễn Thị Phương Châm (2009), Biến đổi văn hóa ở các làng quê
hiện nay, Nxb Văn hóa Thông tin và Viện Văn hóa, Hà Nội.
33. Đặng Kim Chi (chủ biên) (2005), Làng nghề Việt Nam và môi
trường, Nxb Khoa học kỹ thuật, Hà Nội.
34. Đoàn Văn Chúc (1997), Văn hóa học, Nxb Văn hóa Thông tin, Hà
Nội.
35. Đại Việt sử ký toàn thư (1998), 4 tập, dịch theo bản khắc năm Chính
Hoà thứ 18, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội.
36. Đảng Cộng sản Việt Nam (1991), Cương lĩnh xây dựng đất nước
trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội, Nxb Sự Thật, Hà
Nội.
37. Đảng Cộng sản Việt Nam (1991), Văn kiện Đại hội đại biểu toàn
quốc lần thứ VII, Nxb Sự Thật, Hà Nội.
38. Đảng Cộng sản Việt Nam(1998),Văn kiện Hội nghị lần thứ năm
Ban chấp hành Trung ương khóa VIII, Nxb Chính trịQuốc gia,
Hà Nội.
39. Đảng Cộng sản Việt Nam (2006),Văn kiện Đại hội đại biểu toàn
quốc lần thứ X , Nxb Chính trịQuốc gia,Hà Nội.
40. Bùi Xuân Đính (2009), Làng nghề thủ công huyện Thanh Oai (Hà
Nội) truyền thống và biến đổi, Nxb Khoa học xã hội, Hà Nội.
41. Bùi Xuân Đính, Nguyễn Viết Chức (2010), Các làng khoa bảng