Tiến Sĩ Quản trị rủi ro trong kinh doanh của ngân hàng thương mại Việt Nam theo hiệp ước Basel

LUẬN ÁN TIẾN SĨ
NĂM 2012

MỤC LỤC
MỤC LỤC i
Danh mục viết tắt .iv
Danh mục bảng biểu . . .vii
Danh mục hình vẽ . . viii
CHƯƠNG 1 8
NHỮNG VẤN ĐỀ CHUNG VỀ QUẢN TRỊ RỦI RO TRONG KINH DOANH
CỦA NGÂN HÀNG THƯƠNG MẠI THEO HIỆP ƯỚC BASEL 8
1.1. Ngân hàng thương mại và quản trị rủi ro trong kinh doanh của NHTM
.8
1.1.1. Ngân hàng thương mại 8
1.1.2. Rủi ro trong hoạt động kinh doanh của NHTM 12
1.1.3. Quản trị rủi ro trong hoạt động kinh doanh của NHTM 16
1.2. Quản trị rủi ro trong kinh doanh của NHTM theo Hiệp ước Basel . 22
1.2.1. Sự ra đời và quá trình phát triển của Hiệp ước Basel . 22
1.2.2. Nội dung quản trị rủi ro trong kinh doanh của NHTM theo Hiệp ước
Basel . 28
1.3. Tình hình áp dụng Hiệp ước Basel tại các NHTM của một số nước trên
thế giới . . 54
1.3.1. Việc áp dụng Basel tại các NHTM nhóm nước G-10 55
1.3.2. Việc áp dụng Basel tại các NHTM của một số nước đang phát triển
ngoài G-10 . 57
1.3.3. Bài học rút ra từ thực tiễn áp dụng Hiệp ước Basel trong quản trị rủi
ro tại một số nước trên thế giới . 61

CHƯƠNG 2 63
THỰC TRẠNG QUẢN TRỊ RỦI RO TRONG KINH DOANH CỦA NHTM
VIỆT NAM THEO HIỆP ƯỚC BASEL . 63
2.1. Tổng quan về hệ thống NHTM Việt Nam . 63
2.1.1. Lịch sử hình thành 63
2.1.2. Năng lực hoạt động của hệ thống NHTM Việt Nam . 67
2.1.3. Tác động của điều kiện kinh tế vĩ mô đến hoạt động của hệ thống
NHTM Việt Nam . 72
2.2. Thực trạng quản trị rủi ro trong kinh doanh của NHTM Việt Nam
theo Hiệp ước Basel . 77
2.2.1. Thực trạng quản trị vốn của các NHTM Việt Nam theo Hiệp ước
Basel . 78
2.2.2. Thực trạng công tác thanh tra, giám sát hoạt động và tuân thủ các quy
định pháp luật của hệ thống ngân hàng Việt Nam theo Hiệp ước Basel . 102
2.2.3. Thực trạng vấn đề công bố thông tin thống kê theo nguyên tắc thị
trường tại các NHTM Việt Nam . 112
2.3. Đánh giá chung về hoạt động quản trị rủi ro trong kinh doanh của các
NHTM Việt Nam theo Hiệp ước Basel 118
2.3.1. Các kết quả đạt được . 118
2.3.2. Một số tồn tại và nguyên nhân . 123

CHƯƠNG 3 130
GIẢI PHÁP TĂNG CƯỜNG CÔNG TÁC QUẢN TRỊ RỦI RO TRONG
KINH DOANH CỦA CÁC NHTM VIỆT NAM THEO HIỆP ƯỚC BASEL 130
3.1. Đánh giá khả năng áp dụng Hiệp ước Basel trong công tác quản trị rủi ro
tại các NHTM Việt Nam . 130
3.1.1. Sự cần thiết phải tăng cường công tác quản trị rủi ro trong kinh
doanh của các NHTM Việt Nam theo Hiệp ước Basel 130
3.1.2. Định hướng chiến lược phát triển và hội nhập của ngành ngân hàng
Việt Nam 133
3.1.3. Cơ hội và thách thức trong việc áp dụng Hiệp ước Basel trong công tác
quản trị rủi ro tại các NHTM Việt Nam . 137
3.2. Giải pháp tăng cường công tác quản trị rủi ro trong kinh doanh của
các NHTM Việt Nam theo Hiệp ước Basel . 146
3.2.1. Nhóm giải pháp đối với Chính phủ và NHNN 146
3.2.2. Nhóm giải pháp đối với NHTM để đáp ứng các nguyên tắc về vốn tối
thiểu 148
3.2.3. Nhóm giải pháp đáp ứng các chuẩn mực của Basel về quy trình rà
soát, thanh tra giám sát hoạt động ngân hàng 154
3.2.4. Nhóm giải pháp nhằm đáp ứng nguyên tắc thị trường, công bố thông
tin ______________ 162
3.2.5. Nhóm giải pháp hỗ trợ đối với NHTM để áp dụng thành công hệ thống
chuẩn mực quản trị rủi ro theo Hiệp ước Basel 164
3.3. Kiến nghị các điều kiện thực hiện giải pháp tăng cường công tác quản
trị rủi ro trong kinh doanh của các NHTM theo Hiệp ước Basel . 169
3.3.1. Về phía bản thân các ngân hàng thương mại . 169
3.3.2. Về phía Ngân hàng nhà nước . 170
KẾT LUẬN 172
Danh mục tài liệu tham khảo
Phụ lục

LỜI MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Xu thế toàn cầu hóa, khu vực hóa đang diễn ra ngày càng mạnh mẽ và trở
thành xu thế tất yếu đối với bất kỳ nền kinh tế nào. Điều này đặc biệt đúng với các
nền kinh tế đang phát triển và chậm phát triển, nơi cần rất nhiều vốn cho hoạt động
đầu tư, trong đó có nền kinh tế Việt Nam.
Với việc ký kết Hiệp ước thương mại song phương (Bilateral Trade
Agreement – BTA) với Hoa Kỳ tháng 12 năm 2001 và Việt Nam chính thức trở
thành thành viên của Tổ chức thương mại thế giới (World Trade Organization –
WTO) tháng 11 năm 2006, ngành dịch vụ tài chính ngân hàng của Việt Nam chính
thức chấp nhận sự hiện diện và cạnh tranh trực tiếp của các định chế tài chính nước
ngoài trên thị trường nội địa. Các cam kết mở cửa của Việt Nam với tư cách là
thành viên của khối APEC và Hiệp hội các quốc gia Đông Nam Á ASEAN với lộ
trình cụ thể cho việc mở cửa từng ngành kinh tế vừa là cơ hội để ngành tài chính
ngân hàng Việt Nam phát triển và mở rộng thị trường, nhưng đồng thời cũng là
những thách thức rất rõ ràng, rất thực tế. Việc làm thế nào để hệ thống ngân hàng
thương mại và các dịch vụ tài chính Việt Nam thực sự đóng góp vào quá trình phát
triển của một nền kinh tế thị trường có sự điều tiết của Nhà nước theo định hướng
xã hội chủ nghĩa đã trở thành vấn đề cấp thiết cần giải quyết hơn bao giờ hết.
Hơn hai thập kỷ qua, ngành tài chính ngân hàng Việt Nam đã có sự trưởng
thành và phát triển cả về lượng và chất. Tuy nhiên, theo đánh giá của các tổ chức
Ngân hàng thế giới (World Bank – WB), Quỹ tiền tệ quốc tế (International
Monetary Fund – IMF) và cả những tổ chức đánh giá tín nhiệm lớn, có uy tín trên
thế giới về ngành ngân hàng Việt Nam như Fitch Ratings và Moody’s thì công tác
quản trị nói chung và quản trị rủi ro nói riêng của hầu hết các NHTM đang hoạt
động tại Việt Nam là từ yếu đến rất yếu. Cho đến thời điểm hiện nay, hầu hết các
ngân hàng Việt Nam mới chỉ tập trung chú ý đến một loại rủi ro đó là rủi ro tín
dụng. Trong khi đó, thực tiễn quản trị rủi ro hoạt động NHTM của các nước trên thế
giới đã tiến một bước xa so với thời điểm quản trị rủi ro tín dụng với sự tập trung
vào Giá trị danh mục (Porfolio Value) và sử dụng công cụ Giá trị rủi ro (Value at
risk – VAR), trong đó tính đến cả rủi ro tác nghiệp, rủi ro kinh doanh, rủi ro tổ
chức,
Bản chất của mọi hoạt động ngân hàng đều xoay quanh công tác quản trị rủi
ro. Do đó, vấn đề cấp thiết đặt ra đối với ngành ngân hàng Việt Nam (bao gồm cả
về cơ chế quản lý nhà nước cũng như thực tiễn hoạt động kinh doanh) hiện tại cũng
như trong thời gian tới là phải phát triển được những khuôn khổ pháp lý và quy
trình quản trị rủi ro, giám sát an toàn, tiếp cận dần tới việc áp dụng các nguyên tắc
và thông lệ quốc tế. Vì chỉ có đáp ứng được các yêu cầu của các nguyên tắc và
thông lệ quốc tế, các dịch vụ do NHTM Việt Nam cung cấp mới được chấp nhận
trong các giao dịch tài chính ngân hàng quốc tế. Ngoài ra, ngay cả trên thị trường
trong nước, quản trị rủi ro theo các nguyên tắc và thông lệ quốc tế giúp các ngân
hàng thương mại đảm bảo mức độ an toàn trong hoạt động kinh doanh của mình.
Hiệp ước quốc tế về Đo lường vốn và các chuẩn mực về vốn (International
Convergence of Capital Measurement and Capital Standards) - thường gọi là Hiệp
ước vốn Basel (Basel Capital Accord) hay Hiệp ước Basel - là thoả thuận về một cơ
chế quản lý, điều hành và giám sát hoạt động của hệ thống NHTM nhằm mục đích
quản trị rủi ro, ổn định thị trường tài chính được các ngân hàng trung ương của 10
nước phát triển là thành viên của Ngân hàng Thanh toán quốc tế (Bank for
International Setttlement - BIS) cùng xây dựng và thống nhất áp dụng. Hiệp ước
Basel đưa ra một loạt các chuẩn mực tính toán tỷ lệ an toàn vốn tối thiểu (CAR –
Capital Adequacy Ratio), chuẩn mực quản trị rủi ro thị trường, rủi ro hoạt động và
cơ chế giám sát. Theo lộ trình mà Uỷ ban Basel đặt ra, bắt đầu từ năm 2006, Basel
chính thức được áp dụng trong khuôn khổ các nước thành viên và trong khối Tổ
chức hợp tác và phát triển kinh tế (Organization for Economic Cooperation and
Development – OECD). Ngoài ra, có 1 năm để các quốc gia này hiện thực hoá các
nội dung trong Hiệp ước Basel thành các quy định pháp lý tại quốc gia mình cũng
như để các nước có quyền phản ánh những mặt chưa phù hợp. Do những lợi ích mà
các chuẩn mực này mang lại, một loạt các nước không phải thành viên của BIS
cũng như các nước đang phát triển đã bắt đầu nghiên cứu và áp dụng. Các tổ chức
tài chính trên khắp thế giới, kể cả trong khu vực Đông Nam Á, đặc biệt là những tổ
chức tài chính có hoạt động kinh doanh ngân hàng quốc tế, đều coi việc áp dụng và
3
tuân thủ các chuẩn mực của Hiệp ước Basel là nhiệm vụ và điều kiện tiên quyết đối
với công tác quản trị rủi ro của mình.
Tại Việt Nam, sau khi gia nhập WTO, Ngân hàng Nhà nước Việt Nam và
các tổ chức tín dụng Việt Nam đã có nhiều nỗ lực trong việc hoàn thiện hệ thống
pháp lý về tiền tệ và hoạt động ngân hàng cũng như nâng cao năng lực quản trị điều
hành, đặc biệt là năng lực quản trị rủi ro của các NHTM tiến dần từng bước đến các
thông lệ và chuẩn mực quốc tế. Theo đó, việc từng bước áp dụng các chuẩn mực
của Hiệp ước Basel được đặc biệt chú trọng, nhất là sau cuộc khủng hoảng tài chính
và suy thoái kinh tế toàn cầu thời gian qua. Quyết định 493/2005/QĐ-NHNN năm
2005, quyết định 18/2007/QĐ-NHNN sửa đổi quyết định 493/QĐ-NHNN về phân
loại nợ và trích dự phòng rủi ro; Quyết định 457/QĐ-NHNN năm 2005 và Thông tư
13/2010/TT-NHNN năm 2010 về quy định các tỷ lệ đảm bảo an toàn tối thiểu;
Quyết định 36/2006/QĐ-NHNN và Quyết định 37/2006/QĐ-NHNN quy định kiểm
tra kiểm soát nội bộ và kiểm toán nội bộ của tổ chức tín dụng là bước tiến quan
trọng trong việc từng bước áp dụng các chuẩn mực của Hiệp ước Basel tại
Việt Nam. Khảo sát thực tế cho thấy đối với các NHTM tại Việt Nam, cùng với quá
trình phát triển nhanh chóng thời gian qua cả về quy mô hoạt động lẫn cơ cấu sở
hữu, theo đó sự tham gia của các cổ đông là ngân hàng nước ngoài ngày càng mở
rộng, những nội dung của Hiệp ước Basel đã có ảnh hưởng lớn trong việc nâng cao
năng lực quản trị điều hành, nhất là năng lực quản trị rủi ro. Tuy nhiên, quá trình
triển khai áp dụng các chuẩn mực của Hiệp ước Basel không phải đơn giản, mà đòi
hỏi phải có thời gian với những điều kiện nhất định và bước đi thích hợp. Với mục
tiêu hệ thống hóa nội dung của Hiệp ước Basel và đề xuất những nhóm giải pháp
thực tế giúp các NHTM hoàn thiện hơn quy trình quản trị rủi ro của mình, từng
bước tiếp cận các chuẩn mực của Basel, nghiên cứu sinh đã lựa chọn nghiên cứu đề
tài “Quản trị rủi ro trong kinh doanh của ngân hàng thương mại Việt Nam
theo Hiệp ước Basel”.
2. Tình hình nghiên cứu
Tại Việt Nam, tính đến thời điểm hiện tại có nhiều công trình nghiên cứu
khoa học xung quanh vấn đề quản trị NHTM nói chung và tăng cường năng lực
quản trị NHTM ở Việt Nam nói riêng. Các nghiên cứu này hoặc được trình bày
thành một hoặc một vài chương mục trong những sách về quản trị NHTM như cuốn
“Quản trị ngân hàng thương mại”, PGS., TS. Lê Văn Tề, NXB Thống kê, 1999;
“Ngân hàng thương mại”, Commercial Banking, Edward W.Reed, Edward K.Gill,
4th Edition, US Prentice Hall - Bản dịch, NXB Thống kê, 2004; “Ngân hàng thương
mại” – Commercial Banking Management - Peter S.Rose, Mc. Gaw-Hill 1999, Bản
dịch, NXB Tài chính, 2001; “Quản trị ngân hàng thương mại”, Học viện ngân
hàng, NXB Thống kê, 2001 hoặc được đăng tải trên nhiều bài báo và bài nghiên cứu
được đăng trên Tạp chí ngân hàng (NHNNVN), Tạp chí Thị trường tài chính tiền tệ
(Hiệp hội ngân hàng Việt Nam).
Tuy nhiên những nghiên cứu về Hiệp ước Basel và ý nghĩa ứng dụng của
Hiệp ước này trong quản trị NHTM còn rất ít. Đề tài nghiên cứu khoa học cấp
ngành “Những giải pháp để hệ thống ngân hàng thương mại Việt Nam tiếp cận và
áp dụng hệ thống chuẩn mực đánh giá ngân hàng an toàn theo thỏa ước Basel”, TS.
Tô Thị Ánh Dương, mã số: KHN2004-11, 2007 là một công trình nghiên cứu có
quy mô lớn và hoàn chỉnh nhất từ trước tới nay về nội dung Hiệp ước Basel và áp
dụng tại Việt Nam. Song mục tiêu nghiên cứu của đề tài đặt nhiều trọng tâm vào
công tác thanh tra giám sát và đánh giá an toàn như là một chức năng của Ngân
hàng Nhà nước Việt Nam đối với hệ thống NHTM Việt Nam. Ngoài ra, có một vài
bài viết giới thiệu về sự ra đời của Hiệp ước vốn như “Basel sẽ làm khó dòng vốn
vào Việt Nam” của tác giả Hồng Phúc đăng trên website www.vnn.vn, “Chưa có lộ
trình áp dụng Basel cho ngân hàng” của tác giả Song Linh trên website
www.vnexpress.net, “Những thách thức từ Basel đối với ngành ngân hàng” trên
website www.vneconomy.com. Các nghiên cứu trên mới chỉ sơ khảo phần nào về
nội dung của Hiệp ước Basel, do tính mới mẻ của Hiệp ước này.
Do vậy, có thể khẳng định đây là luận án tiến sỹ kinh tế đầu tiên nghiên cứu
một cách hệ thống và toàn diện về các nội dung của Hiệp ước Basel với ý nghĩa là
những chỉ dẫn về giám sát an toàn và quản trị rủi ro trong kinh doanh của NHTM
Việt Nam và khả năng áp dụng Hiệp ước này vào thực tiễn quản trị rủi ro của
NHTM Việt Nam.

3. Mục đích nghiên cứu
Trên cơ sở tìm hiểu về các nội dung trong Hiệp ước Basel với tư cách là
chuẩn mực về quản trị rủi ro và giám sát an toàn trong hoạt động của NHTM, luận
án phân tích khả năng và chứng minh sự cần thiết phải áp dụng các chuẩn mực quản
trị rủi ro theo Basel vào hệ thống NHTM Việt Nam. Dựa trên sự phân tích, nghiên
cứu thực trạng quản trị rủi ro của các NHTM Việt Nam theo các trụ cột của Hiệp
ước Basel, Luận án đề xuất một số giải pháp nâng cao năng lực quản trị rủi ro cho
các NHTM Việt Nam dựa trên các nội dung của Hiệp ước Basel trong bối cảnh nền
kinh tế nói chung và ngành tài chính – ngân hàng Việt Nam nói riêng đang hội nhập
ngày càng sâu, rộng vào nền kinh tế khu vực và thế giới.