Tiến Sĩ Quản lý nhà nước về thương mại điện tử

LUẬN ÁN TIẾN SĨ
NĂM 2013

MỤC LỤC
LỜI CAM ĐOAN . i
DANH MỤC CÁC KÝ HIỆU, TỪ VIẾT TẮT ii
DANH MỤC BẢNG BIỂU vi
PHẦN MỞ ĐẦU . 1
CHƯƠNG 1. TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU. 5
1.1. Tổng quan các công trình nghiên cứu . 5
1.1.1. Các công trình nghiên cứu nước ngoài 5
1.1.2. Các công trình nghiên cứu trong nước 7
1.1.3. Nhận xét từ tổng quan các công trình nghiên cứu 9
1.2. Phương pháp nghiên cứu . 9
1.2.1. Phương pháp phân tích tổng hợp 9
1.2.2. Phương pháp nghiên cứu định tính . 11
1.2.3. Phương pháp nghiên cứu định lượng 13
KẾT LUẬN CHƯƠNG 1 17
CHƯƠNG 2. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ BÀI HỌC KINH NGHIỆM TRONG QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC VỀ THƯƠNG MẠI ĐIỆN TỬ 18
2.1. Thương mại điện tử. 18
2.1.1. Khái niệm thương mại điện tử . 18
2.1.2. Các đặc trưng của thương mại điện tử . 21
2.1.3. Các mô hình thương mại điện tử . 22
2.1.4. Lợi ích và các hạn chế của thương mại điện tử 23
2.2. Quản lý nhà nước về thương mại điện tử . 27
2.2.1. Khái niệm quản lý nhà nước về thương mại điện tử 27
2.2.2. Mục tiêu quản lý nhà nước về thương mại điện tử . 28
2.2.3. Chức năng quản lý nhà nước về thương mại điện tử 28
2.2.4. Nội dung quản lý nhà nước về thương mại điện tử 29
2.2.5. Bộ máy quản lý nhà nước về thương mại điện tử 40
2.2.6. Các yếu tố ảnh hưởng đến quản lý nhà nước về thương mại điện tử 41
2.2.7. Đánh giá quản lý nhà nước về thương mại điện tử 43
2.3. Kinh nghiệm quốc tế trong quản lý nhà nước về thương mại điện tử . 44
2.3.1. Kinh nghiệm của các quốc gia trong xây dựng chiến lược phát triển thương mại điện tử . 44
2.3.2. Kinh nghiệm của các quốc gia trong việc xây dựng chính sách và ban hành pháp luật về thương mại điện tử . 45
2.3.3. Kinh nghiệm trong tổ chức thực hiện kế hoạch phát triển thương mại điện tử48
2.3.4. Các bài học kinh nghiệm quản lý nhà nước về thương mại điện tử đối với Việt Nam 49
KẾT LUẬN CHƯƠNG 2 53

CHƯƠNG 3. THỰC TRẠNG QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC VỀ THƯƠNG MẠI ĐIỆN TỬ Ở VIỆT NAM 54
3.1. Thực trạng phát triển thương mại điện tử ở Việt Nam 54
3.1.1. Giai đoạn thương mại điện tử hình thành và được pháp luật thừa nhận chính thức 54
3.1.2. Giai đoạn phát triển mạnh mẽ của thương mại điện tử ở Việt Nam . 56
3.2. Thực trạng quản lý nhà nước về thương mại điện tử 59
3.2.1. Xây dựng kế hoạch phát triển thương mại điện tử . 59
3.2.2. Xây dựng chính sách và ban hành pháp luật về thương mại điện tử . 61
3.2.3. Tổ chức thực hiện kế hoạch phát triển thương mại điện tử 88
3.2.4. Kiểm tra, thanh tra thương mại điện tử 96
3.3. Bộ máy quản lý nhà nước về thương mại điện tử ở Việt Nam . 99
3.3.1. Bộ máy quản lý nhà nước về thương mại điện tử cấp Trung ương . 99
3.3.2. Bộ máy quản lý nhà nước về thương mại điện tử ở cấp địa phương 105
3.4. Đánh giá quản lý nhà nước về thương mại điện tử ở Việt Nam 106
3.4.1. Bộ tiêu chí đánh giá quản lý nhà nước về thương mại điện tử . 106
3.4.2. Tổng hợp kết quả nghiên cứu từ quá trình điều tra 107
3.4.3. Đánh nội dung quản lý nhà nước về thương mại điện tử . 109
KẾT LUẬN CHƯƠNG 3 121
CHƯƠNG 4. MỘT SỐ GIẢI PHÁP CHỦ YẾU HOÀN THIỆN QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC VỀ THƯƠNG MẠI ĐIỆN TỬ Ở VIỆT NAM 122
4.1. Triển vọng phát triển thương mại điện tử ở Việt Nam và xu hướng phát triển thương mại điện tử trên thế giới . 122
4.1.1. Triển vọng phát triển thương mại điện tử ở Việt Nam . 122
4.1.2. Xu hướng phát triển thương mại điện tử trên thế giới 124
4.2. Quan điểm hoàn thiện quản lý nhà nước về thương mại điện tử 124
4.2.1. Sự phát triển thương mại điện tử cần tuân thủ cơ chế thị trường, kết hợp với sự tác động tích cực của Nhà nước. 124
4.2.2. Phát triển thương mại điện tử dựa trên sự mở rộng hợp tác quốc tế và cần phù hợp với tiến trình hội nhập khu vực và quốc tế . 125
4.2.3. Chiến lược phát triển thương mại điện tử cần phù hợp và kết hợp chặt chẽ với những nội dung của chiến lược phát triển kinh tế - xã hội . 126
4.3. Một số giải pháp chủ yếu hoàn thiện quản lý nhà nước về thương mại điện tử ở Việt Nam 126
4.3.1. Xây dựng chiến lược phát triển thương mại điện tử quốc gia 126
4.3.2. Hoàn thiện chính sách phát triển thương mại điện tử . 128
4.3.3. Hoàn thiện pháp luật về thương mại điện tử 134
4.3.4. Tổ chức thực hiện kế hoạch phát triển thương mại điện tử 138
4.3.5. Hoàn thiện hoạt động thanh tra, kiểm tra thương mại điện tử 141
4.3.6. Hoàn thiện bộ máy quản lý nhà nước về thương mại điện tử . 142
4.4. Điều kiện chủ yếu để thực thi các giải pháp hoàn thiện quản lý nhà nước về thương mại điện tử . 144
4.4.1. Đối với cơ quan quản lý nhà nước . 144
4.4.2. Đối với doanh nghiệp và người tiêu dùng . 148
KẾT LUẬN CHƯƠNG 4 150
KẾT LUẬN CHUNG 151


PHẦN MỞ ĐẦU
1. Sự cần thiết của đề tài nghiên cứu
Sự phát triển của thương mại điện tử (TMĐT) trên thế giới đã làm thay đổi phương thức kinh doanh, thay đổi mạnh mẽ các giao dịch truyền thống và đem lại những lợi ích to lớn cho các doanh nghiệp cho người tiêu dùng và cho toàn xã hội. Đối với các doanh nghiệp Việt Nam việc ứng dụng TMĐT vào hoạt động sản xuất kinh doanh đã làm tăng khả năng cạnh tranh, mở rộng thị trường, tạo ra nhiều cơ hội
kinh doanh cho các doanh nghiệp. Trong quá trình phát triển TMĐT ở Việt Nam, Nhà nước với vai trò là chủ thể quản lý đã tạo ra những ra những tiền đề cơ bản cho việc ứng dụng và triển khai
TMĐT trong các doanh nghiệp. Bằng các công cụ quản lý của mình, Nhà nước đã đóng vai trò định hướng, tạo lập môi trường cho sự phát triển của TMĐT.
Tuy nhiên từ quá trình triển khai TMĐT trong thời gian vừa qua cho thấy tuy môi trường cho sự phát triển TMĐT ở Việt Nam đã hình thành nhưng vẫn chưa đáp ứng được cho sự phát triển có hiệu quả của TMĐT. Hoạt động quản lý nhà nước (QLNN) về TMĐT hiện nay còn tồn tại một số bất cập chủ yếu sau: thiếu các định hướng chiến lược trong phát triển TMĐT; pháp luật về TMĐT chưa điều chỉnh hết
nhiều lĩnh vực mới nảy sinh trong TMĐT; sự phối hợp quản lý nhà nước về TMĐT giữa các cơ quan QLNN về TMĐT chưa hiệu quả; niềm tin của người tiêu dùng đối với TMĐT còn thấp; nguồn nhân lực cho TMĐT còn thiếu về số lượng và yếu về chất lượng; hoạt động kiểm tra, giám sát TMĐT chưa được trú trọng.
Bên cạnh đó, sự phát triển không ngừng trong lĩnh vực công nghệ thông tin nói chung và TMĐT nói riêng trên thế giới sẽ tạo ra những thách thức không nhỏ cho việc thực hiện các chức năng QLNN về TMĐT ở Việt Nam. Xuất phát từ những yêu cầu trên, QLNN về TMĐT trong thời gian tới cần phải tiếp tục được hoàn thiện cả về mặt lý luận và thực tế triển khai thực hiện. Để có cơ sở hoàn thiện các nội dung này, hoạt động QLNN về TMĐT cần phải được củng cố về mặt lý luận như: làm rõ mục tiêu, nội dung, các nguyên tắc, yêu cầu cũng như các công cụ mà Nhà nước có thể sử dụng trong quá trình thực hiện chức năng QLNN về TMĐT. Ngoài ra để khắc phục các bất cập trong hoạt động QLNN về TMĐT ở Việt nam hiện nay thì hoạt động QLNN về TMĐT cần phải được đánh giá một cách toàn diện để tìm ra những bất cập còn tồn tại cũng như nguyên nhân của các hạn chế này. Với những lý do nên trên, việc nghiên cứu đề tài "Quản lý nhà nước về thương mại điện tử" có ý nghĩa cả về mặt lý luận và thực tiễn nhằm góp phần hoàn thiện lý luận QLNN về TMĐT cũng như hoàn thiện các nội dung QLNN về TMĐT ở Việt Nam.
2. Mục đích nghiên cứu
Mục đích nghiên cứu của luận án nhằm làm rõ những lí luận về QLNN đối với TMĐT, đề xuất các giải pháp nhằm nhằm hoàn thiện QLNN về TMĐT ở Việt Nam. Bên cạnh đó luận án cũng nghiên cứu xây dựng bộ tiêu chí đánh giá các nội dung QLNN về TMĐT, làm căn cứ cho việc đánh giá QLNN về TMĐT ở Việt Nam.
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
3.1. Đối tượng nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu của luận án là quá trình thực hiện các nội dung QLNN về TMĐT; là các DN đang thực hiện TMĐT ở Việt Nam.
3.2. Phạm vi nghiên cứu
Phạm vi nội dung nghiên cứu: Về khái niệm TMĐT, với mục tiêu là hoàn thiện QLNN về TMĐT ở Việt Nam nên luận án sử dụng khái niệm TMĐT theo nghĩa rộng, theo đó TMĐT là việc tiến hành một khâu hoặc toàn bộ quy trình của hoạt động thương mại bằng các phương tiện điện tử có kết nối với mạng Internet, mạng viễn thông di động hoặc các mạng mở khác.
Đối với hoạt động QLNN về TMĐT, luận án chỉ tập trung nghiên cứu các nội dung QLNN về TMĐT ở Việt nam theo hướng tiếp cận từ quá trình quản lý, các nội dung này bao gồm:
(i) Xây dựng chiến lược, kế hoạch phát triển TMĐT;
(ii) Xây dựng chính sách và ban hành pháp luật về TMĐT;
(iii) Tổ chức thực hiện kế hoạch và chính sách phát triển TMĐT;
(iv) Kiểm soát TMĐT. Đây là cách tiếp cận phổ biến trong các nghiên cứu về hoạt động QLNN nói chung, QLNN về TMĐT nói riêng.
Phạm vi đối tượng nghiên cứu: đối với các DN nghiên cứu, luận án chỉ tập trung nghiên cứu các DN đã áp dụng TMĐT từ cấp độ 2 trở lên; đang ứng dụng các ba mô hình TMĐT là B2B; B2C và C2C. Các DN này đang hoạt động trong một số lĩnh vực chủ yếu như: thương mại, bán buôn, bán lẻ; sản xuất công nghiệp; tài chính ngân hàng và công nghệ thông tin. Đây là các lĩnh vực trong đó có rất nhiều DN Việt
Nam đang thực hiện TMĐT.
Phạm vi thời gian nghiên cứu: luận án đánh giá thực trạng QLNN về TMĐT trong khoảng thời gian từ năm 2006 đến năm 2012, đây là giai đoạn triển khai thực hiện kế hoạch tổng thể phát triển TMĐT giai đoạn 2006-2010; kế hoạch tổng thể phát triển TMĐT giai đoạn 2011-2015 và các kế hoạch kinh tế xã hội quan trọng khác của đất nước.
Những đóng góp mới về mặt học thuật, lý luận:
1. Để thực hiện chức năng quản lý nhà nước (QLNN) về thương mại điện tử (TMĐT) trong điều kiện hội nhập kinh tế quốc tế hiện nay, luận án đề xuất cần coi khái niệm TMĐT theo nghĩa rộng, với quan điểm này TMĐT được hiểu là việc tiến hành một khâu hoặc toàn bộ quy trình của hoạt động kinh doanh bằng các phương tiện điện tử có kết nối với mạng Internet, mạng viễn thông di động hoặc các mạng mở khác.
2. Luận án đã nghiên cứu xây dựng và đề xuất bộ tiêu chí để đánh giá hoạt động QLNN về TMĐT trên cơ sở vận dụng mô hình Outcome và phương pháp luận về đánh giá chính sách của Ngân hàng thế giới. Các chỉ số trong bộ tiêu chí này được sử dụng để đánh giá một cách toàn diện các nội dung QLNN về TMĐT theo các tiêu chí: hiệu lực, hiệu quả, phù hợp và bền vững.
Những đề xuất mới rút ra được từ kết quả nghiên cứu:
1. Từ kết quả phân tích thực trạng QLNN về TMĐT ở Việt Nam giai đoạn 2006-2012, kết quả đánh giá QLNN về TMĐT theo các tiêu chí ở trên, luận án đã chỉ rằng: bên cạnh những kết quả tích cực đã đạt được, hoạt động QLNN về TMĐT hiện nay còn tồn tại một số bất cập chủ yếu sau: (i) thiếu các định hướng chiến lược trong phát triển TMĐT; (ii) pháp luật về TMĐT chưa điều chỉnh hết nhiều lĩnh vực mới nảy sinh trong TMĐT; (iii) niềm tin của người tiêu dùng đối với TMĐT còn thấp; (iv) nguồn nhân lực cho TMĐT còn thiếu về số lượng và yếu về chất lượng; (v) hoạt động kiểm tra, thanh tra TMĐT chưa được trú trọng.
2. Để hoàn thiện QLNN về TMĐT, luận án đề xuất một số giải pháp chủ yếu sau:
(i) Xây dựng chiến lược phát triển TMĐT quốc gia nhằm tạo ra các định hướng lâu dài cho phát triển TMĐT ở Việt Nam.
(ii) Hoàn thiện các chính sách TMĐT như: chính sách thương nhân; chính sách thuế trong TMĐT; chính sách bảo vệ người tiêu dùng; chính sách nguồn nhân lực.
(iii) Hoàn thiện pháp luật về TMĐT trong đó tập trung vào các nội dung: công nhận TMĐT là một ngành trong hệ thống các ngành kinh tế quốc dân; quy định rõ về trách nhiệm, quyền hạn của các bên tham gia TMĐT đối với các hình thức TMĐT mới nảy sinh; hoàn thiện các quy định về TMĐT xuyên biên giới; công nhận giá trị pháp lý của chứng cứ điện tử; hoàn thiện các quy định về giải quyết tranh chấp trong TMĐT.
(iv) Tăng cường hoạt động đào tạo về TMĐT, công nhận TMĐT là một chuyên ngành chính thức trong hệ thống giáo dục quốc gia.
(v) Tăng cường hoạt động thanh tra, kiểm tra về TMĐT, thành lập thanh tra chuyên ngành về TMĐT.