Tiến Sĩ Quản lý Nhà nước theo hướng đảm bảo sự tự chủ, tự chịu trách nhiệm của các trường Đại học ở Việt Nam

MỤC LỤC

Trang phụ bìa
Lời cam đoan
Mục lục
Danh mục các ký hiệu, các chữ viết tắt
Danh mục các bảng
Danh mục các hình vẽ, đồ thị
1
2
3
6
7
8
MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
2. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
4. Phương pháp nghiên cứu
5. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của luận án
6. Kết cấu của luận án
TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU
1. Nghiên cứu trong nước
2. Nghiên cứu ngoài nước
9
9
11
12
13
14
14
15
15
18
Chương 1- NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CỦA QUẢN LÝ NHÀ
NƯỚC VỀ GIÁO DỤC ĐẠI HỌC VÀ
TỰ CHỦ ĐẠI HỌC
1.1. Tự chủ và trách nhiệm xã hội của trường đại học
1.1.1. Quan niệm trường đại học và sự phân cấp về thẩm quyền
1.1.2. Tự chủ của trường đại học
1.1.3. Tự chịu trách nhiệm và trách nhiệm xã hội của trường đại học

1.1.4. Điều kiện và sự cân bằng tự chủ, tự chịu trách nhiệm
1.2. Quản lý nhà nước về giáo dục đại học đảm bảo tự chủ, tự chịu
trách nhiệm của trường đại học
1.2.1. Khái niệm và bản chất quản lý nhà nước về giáo dục đại học
đảm bảo tự chủ, tự chịu trách nhiệm của trường đại học
1.2.2. Sự cần thiết phải quản lý nhà nước về giáo dục đại học theo
hướng đảm bảo tự chủ, tự chịu trách nhiệm của trường đại học
1.2.3. Nội dung và phương thức quản lý nhà nước về giáo dục đại
học theo hướng đảm bảo tự chủ, tự chịu trách nhiệm của trường đại
học

23
23
23
26
30
31

34

34

39

42
62

65
1.2.4. Các mô hình quản lý nhà nước về giáo dục đại học
1.3. Kinh nghiệm một số nước trong quản lý nhà nước về giáo dục đại
học
1.3.1. Kinh nghiệm quản lý nhà nước về giáo dục đại học bảo đảm
tự chủ, trách nhiệm xã hội của trường đại học một số nước
1.3.2. Bài học kinh nghiệm quản lý nhà nước tăng cường tự chủ và
trách nhiệm xã hội của trường đại học
Kết luận Chương 1

65

71
74
Chương 2- QUYỀN TỰ CHỦ, TỰ CHỊU TRÁCH NHIỆM CỦA
TRƯỜNG ĐẠI HỌC VÀ QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC VỀ GIÁO DỤC
ĐẠI HỌC Ở VIỆT NAM HIỆN NAY
2.1. Quyền tự chủ và tự chịu trách nhiệm của trường đại học ở Việt
Nam
2.1.1. Quyền tự chủ của trường đại học
2.1.2. Tự chịu trách nhiệm của trường đại học
2.1.3. Địa vị pháp lý của các trường đại học công lập
2.2. Quản lý nhà nước về giáo dục đại học ở Việt Nam hiện nay
2.2.1. Tình hình quản lý phát triển giáo dục đại học
2.2.2. Nội dung, cơ cấu tổ chức và thẩm quyền quản lý nhà nước về
giáo dục đại học
2.3. Thực trạng bảo đảm của nhà nước đối với giáo dục đại học ở Việt
Nam hiện nay
2.3.1. Bảo đảm của Nhà nước về tự chủ nhà trường
2.3.2. Bảo đảm của Nhà nước đối với tự chịu trách nhiệm
2.3.3. Nguyên nhân và hệ quả của những tồn tại trong quản lý nhà
nước đảm bảo tự chủ, tự chịu trách nhiệm của trường đại học
Kết luận Chương 2


76
76
76
81
85
88
88

93

103
103
115

126
129
Chương 3- NHỮNG GIẢI PHÁP ĐỔI MỚI QUẢN LÝ NHÀ NƯỚC
BẢO ĐẢM SỰ TỰ CHỦ, TỰ CHỊU TRÁCH NHIỆM CỦA TRƯỜNG
ĐẠI HỌC
3.1. Đổi mới nhận thức về vai trò của Nhà nước, vai trò và địa vị pháp
lý của trường đại học, vai trò của thị trường định hướng XHCN
3.1.1. Đổi mới nhận thức về vai trò của Nhà nước
3.1.2. Đổi mới nhận thức về vai trò và địa vị pháp lý của trường đại
học công
3.1.3. Đổi mới nhận thức về vai trò của thị trường định hướng

131

131
131

135
139

XHCN
3.2. Đổi mới cơ cấu tổ chức và thẩm quyền quản lý nhà nước về giáo
dục đại học
3.2.1. Mô hình quản lý nhà nước về giáo dục đại học bảo đảm tự
chủ, tự chịu trách nhiệm
3.2.2. Xoá cơ chế chủ quản, tách bạch giữa quản lý nhà nước và
quản lý của Nhà nước với tư cách chủ sở hữu, xây dựng các tổ chức
đệm
3.2.3. Phân định chức năng quản lý nhà nước và chức năng cung cấp
dịch vụ giáo dục đại học
3.3. Hoàn thiện thể chế và chính sách bảo đảm tự chủ, tự chịu trách
nhiệm của trường đại học
3.3.1. Xác lập tầm nhìn và chiến lược; quy định việc phối hợp và
phân cấp quản lý, cung cấp dịch vụ, chuyển đổi sở hữu và tham gia
giám sát và đánh giá trong giáo dục đại học
3.3.2. Xây dựng và ban hành luật giáo dục đại học, luật giảng viên
và các chính sách bảo đảm sự công bằng, hiệu quả và chất lượng.
3.3.3. Xây dựng thể chế và chính sách đảm bảo sự can thiệp phù
hợp, hạn chế trao quyền mang tính đặc quyền, tự chủ về học thuật,
tài trợ công tích cực, thành lập trường đạt yêu cầu chất lượng, và
trách nhiệm lãnh đạo.
3.4. Đổi mới quản lý nhà nước về giáo dục đại học đối với chương
trình, tuyển sinh, văn bằng và giảng viên
3.4.1. Đổi mới quản lý nhà nước về chương trình, tuyển sinh và văn
bằng
3.4.2. Đổi mới quản lý nhà nước về giáo dục đại học đối với giảng
viên
3.5. Đổi mới quản lý nhà nước về tài chính giáo dục đại học
3.5.1. Đổi mới chính sách tài chính giáo dục đại học
3.5.2. Đổi mới phương thức quản lý tài chính, tách bạch giữa quản
lý nhà nước và quản lý của Nhà nước với tư cách là chủ sở hữu
3.6. Tăng cường chức năng kiểm soát nhà nước nhằm bảo đảm trách
nhiệm xã hội của trường đại học được thực hiện
3.6.1. Đổi mới nhận thức và hoàn thiện thể chế, chính sách bảo đảm
trách nhiệm xã hội của trường đại học
3.6.2. Xây dựng khung bảo đảm trách nhiệm xã hội
141

141

150

153

154


155

157


161

165
165
168
170
170

174

177

177
179
184
185 3.6.3. Đổi mới hoạt động kiểm soát và giám sát nhà nước về tài
chính
Kết luận Chương 3
KẾT LUẬN
DANH MỤC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ
TÀI LIỆU THAM KHẢO
PHỤ LỤC
187
191
192
198





MỞ ĐẦU

1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI
Ngày nay, quy mô sinh viên tăng quá nhanh trong khi sự đáp ứng nguồn
lực của các nhà nước thì hạn chế, cùng với sự quan tâm đối với vấn đề phát triển
nguồn nhân lực trình độ cao nhiều hơn đã tạo sức ép lên các chính phủ về hai
vấn đề: một là sử dụng hiệu quả nguồn lực và hai là chất lượng của các sản phẩm
giáo dục đại học (GDĐH) mà trường đại học cung cấp mà thực chất là yêu cầu
bảo đảm trách nhiệm xã hội của trường đại học. Sự quan tâm đến hiệu quả sử
dụng nguồn lực đã dẫn đến sự can thiệp mạnh hơn của nhà nước vào trường đại
học từ những năm 70 và 80. Yêu cầu về chất lượng thì làm dịch chuyển trọng
tâm chú ý từ hoạt động cấp vĩ mô sang cấp trường. Thay vì can thiệp trực tiếp,
một số nhà nước chuyển sang tập trung xây dựng các mục tiêu và chính sách cho
GDĐH. Sự thay đổi chính sách chỉ đạo cho thấy hai mặt của một vấn đề: một
mặt, quản lý nhà nước (QLNN) theo kiểu tập trung đang hướng đến hình thức
phi tập trung; còn một mặt, là khuynh hướng tự chủ (Sanyal, 2003) [86]. Tự chủ
đại học trở thành xu hướng quốc tế và được xem như chìa khoá thành công cho
sự cải cách GDĐH của các quốc gia. Bài học kinh nghiệm được Ngân hàng Thế
giới đút kết năm 1994 cũng chỉ ra rằng tự chủ đại học và việc định lại vai trò phù
hợp hơn của nhà nước sẽ thúc đẩy cải thiện chất lượng và hiệu quả GDĐH [111].
Cơ cấu thẩm quyền và cách thức nhà nước điều khiển hệ thống đại học
phản rõ nét mối quan hệ giữa nhà nước và trường đại học, đặt cơ sở cho khả
năng, mức độ tự chủ hay môi trường hành động chủ động của trường đại học. Tự
chủ không chỉ hàm ý quyền quyết định của một trường đối với chương trình đào
tạo và mục tiêu của mình mà còn phải bao hàm cả quyền quyết định về cách thức
để thực hiện mục tiêu và chương trình [73].
Nhà nước hầu như là tác nhân chính tạo môi trường và động lực phát triển
cho các tổ chức đại học nhưng cách thức tác động thì rất khác nhau. Nó cũng là
nhân tố đặc biệt quan trọng bảo đảm phát huy mặt tích cực bên cạnh hạn chế
khuyết tật của thị trường; giúp cân bằng quyền tự chủ và trách nhiệm xã hội của
trường đại học. Nghiên cứu nội dung, phương thức QLNN về GDĐH không chỉ
để tìm ra cách thức quản lý của nhà nước sao cho hiệu quả hơn mà còn giúp cho
chính nhà nước và nhà trường chủ động hơn cho bối cảnh cạnh tranh ngày càng
gay gắt. Trong bối cảnh mới, nhà nước giữ vai trò là chủ thể quản lý toàn diện hệ
thống đại học, tạo ra sự thuận tiện, dễ dàng để các trường cũng như các thành
phần có liên quan có thể phối hợp để đưa ra các chính sách và chiến lược phát
triển phù hợp. Đây chính là “chìa khoá” giúp giải quyết những khó khăn và vượt
qua thách thức trong công cuộc cải cách GDĐH.
Mục tiêu chiến lược đã được đặt ra như một dấu mốc lịch sử, đến năm
2020 Việt Nam trở thành nước công nghiệp và từng bước phát triển kinh tế tri
thức. Trong đó, GDĐH được xác định là lĩnh vực then chốt cần đột phá. Tầm
nhìn GDĐH Việt Nam đã trù tính quy mô toàn hệ thống sẽ tăng gấp 3-4 lần so
với hiện tại, sự quản lý và hội nhập quốc tế phải tốt hơn, dịch vụ đào tạo và
nghiên cứu phải mở cửa rộng hơn theo các cam kết quốc tế và đặc biệt là sự
thương mại hoá cũng được tính đến. Tất cả vấn đề này phụ thuộc rất nhiều vào
chất lượng của dịch vụ GDĐH và liên quan chặt chẽ đến yêu cầu đổi mới cơ chế
chính sách quản lý của Nhà nước về GDĐH. Nhà nước trong vai trò định hướng
giám sát thay cho sự kiểm soát tập trung chi tiết, đảm trách việc hướng dẫn, thúc
đẩy và bảo vệ lợi ích công của GDĐH. Muốn vậy, toàn hệ thống phải đổi mới tư
duy và cơ chế quản lý GDĐH, kết hợp hợp lý và hiệu quả giữa việc phân định rõ
chức năng, nhiệm vụ QLNN và việc bảo đảm quyền tự chủ, tăng cường trách
nhiệm xã hội, tính minh bạch của các cơ sở GDĐH theo nghị sự của Chính phủ
(Nghị quyết số 14/2005/NQ-CP ngày 2/11/2005).
Vấn đề tự chủ và tự chịu trách nhiệm của các trường đại học Việt Nam
mặc dù đã được đề cập chính thức trong Nghị quyết TW 4 (khoá VII) từ năm
1993 và được pháp lý hoá lần đầu trong Luật Giáo dục 1998 nhưng trên thực tế