Luận Văn “Quan hệ thương mại Việt - Trung qua khu vực Lào Cai từ 1802 đến 1945”

MỞ ĐẦU​ 1. Lý do chọn đề tài
Trong hệ thống thương mại Châu Á, Việt Nam có một vị trí đặc biệt. Là một quốc gia bán đảo, nằm trên một trong những tuyến chính của hệ thống hải thương Châu Á, có nhiều hải cảng, cửa khẩu thuận lợi cho sự phát triển các quan hệ giao thương. Việt Nam cũng từng là một trong những trung tâm kinh tế quan trọng của Đông Nam Á, đồng thời giữ vai trò kết nối giữa các trung tâm kinh tế, văn hóa lớn của Châu Á.
Từ những thế kỷ trước và sau công nguyên, Việt Nam đã từng là điểm đến, là đầu mối giao thương của các đoàn thuyền buôn, đồng thời là các đoàn thuyền truyền tải văn hóa Trung Quốc, Ấn Độ và Tây Á. Bên cạnh kinh tế nông nghiệp, thủ công nghiệp, kinh tế thương mại, ngoại thương đã luôn luôn đóng vai trò quan trọng, góp phần thúc đẩy sự phát triển, hưng thịnh của kinh tế Việt Nam trong nhiều thời kỳ lịch sử.
Nói về quan hệ giao lưu buôn bán với bên ngoài, Việt Nam vốn là nước có truyền thống lâu đời, đặc biệt là quan hệ buôn bán với nước láng giềng Trung Quốc. Có thể nói Trung Quốc là nước có quan hệ giao thương thường xuyên, liên tục và quan trọng nhất đối với nước ta trong thời kỳ phong kiến. Ngay từ thời Lý - Trần - Lê - Mạc, mặc dù ngoại thương bị nhà nước quản lý khá nghiêm ngặt, nhưng quan hệ thông thương biên giới vẫn được tăng cường và phát triển, quan hệ buôn bán tiêu dùng hàng ngày của nhân dân dọc biên giới cả của hai nước được đẩy mạnh.
Từ cuối thế kỷ XVIII, thương nghiệp đã suy dần. Sang đầu thế kỷ XIX, đất nước thống nhất yên bình là điều kiện rất thuận lợi cho việc buôn bán trao đổi. Triều đình nhà Nguyễn đã nắm ngoại thương khá chặt và trên cơ sở đó tổ chức các chuyến buôn và công cán ở nước ngoài, trong đó có nhiều lần cử thuyền sang buôn bán với Quảng Đông - Trung Quốc. Ở các cửa quan giáp với Trung Quốc, trong đó có cửa quan Bảo Thắng (Lào Cai), nhà Nguyễn đã kiểm soát rất chặt chẽ việc trao đổi buôn bán và thu thuế thương mại hàng năm.
Năm 1858, thực dân Pháp nổ súng xâm lược Việt Nam. Triều đình nhà Nguyễn từng bước dâng nước ta cho giặc. Hai bản Hiệp ước Hác-măng (Hacmand) năm 1882 và Pa-tơ-nốt (Patenotre) năm 1884 đánh dấu sự đầu hàng hoàn toàn của triều đình phong kiến Việt Nam và xác lập nền bảo hộ của Pháp trên toàn bộ đất nước ta.
Lào Cai là tỉnh vùng cao biên giới nằm phía Tây Bắc Việt Nam, một tỉnh có cửa khẩu quốc tế quan trọng, là cửa ngõ với hành trình ngắn nhất nối Việt Nam với Vân Nam và từ Vân Nam đi các tỉnh Tây Nam Trung Quốc. Là vùng đất có lợi thế giao thông và phát triển thương mại. Giao thông thuận tiện với cả ba tuyến đường: đường bộ, đường thủy và đường sắt, mạng lưới đường giao thông được phân bố rộng khắp và đồng đều. Từ đó tạo ra tiềm năng to lớn cho Lào Cai và cả nước phát triển giao lưu buôn bán với Trung Quốc.
Từ thế kỷ X, Lào Cai là địa bàn thuộc phủ Quy Hóa, tỉnh Hưng Hóa. Khu vực Lào Cai có cửa quan Bảo Thắng giáp cửa khẩu Hà Khẩu nước Thanh, tại đây có quan Tuần ti trông nom việc thu thuế thương mại. Triều đình phong kiến Nguyễn, thực dân Pháp đều hết sức chú trọng đến địa bàn này. Vì vậy, một số trung tâm buôn bán lớn trên tuyến đường biên giới lưu vực sông Hồng, các chợ đường biên, các trung tâm thương mại như Bảo Thắng (Lào Cai), Tam Kỳ (Phú Thọ) đã được đầu tư xây dựng và phát triển.Lào Cai trở thành trung tâm buôn bán sầm uất phía Tây Bắc của Việt Nam.
Đặc biệt, từ sau khi tuyến đường sắt Vân Nam - Lào Cai - Hà Nội -Hải Phòng (Điền – Việt) được thực dân Pháp đầu tư xây dựng và đưa vào hoạt động, thì việc trao đổi buôn bán giữa Việt Nam và Trung Quốc phát triển hết sức mạnh mẽ. Trao đổi kinh tế Vân Nam - Việt Nam qua lưu vực sông Hồng và qua tuyến đường sắt Điền - Việt từ năm 1802 đến 1945 có nhiều nét khởi sắc.
Đã có nhiều học giả nghiên cứu về quan hệ kinh tế trên tuyến sông Hồng, quan hệ thương mại Việt Nam - Trung Quốc ở các thế kỷ XV, XVI, XVII, XVIII Tuy nhiên cho đến nay chưa có một công trình nào nghiên cứu một cách tổng quát về sự giao lưu thương mại Việt - Trung qua khu vực Lào Cai giai đoạn (1802 - 1897).
Vì vây, việc nghiên cứu về quan hệ thương mại Việt - Trung qua Lào Cai giai đoạn (1802 - 1897) là điều cần thiết. Thông qua đề tài này chúng ta sẽ hiểu rõ hơn về quan hệ thương mại Việt - Trung qua khu vực Lào Cai. Chính sách thương mại của chính quyền phong kiến triều Nguyễn, của thực dân Pháp đối với Trung Quốc trong giai đoạn này. Thấy được những tác động của quan hệ thương mại đến sự phát triển kinh tế - xã hội Việt Nam.
Xuất phát từ những lý do trên, em quyết định chọn vấn đề: “Quan hệ thương mại Việt - Trung qua khu vực Lào Cai từ 1802 đến 1945” làm đề tài nghiên cứu khoa học.


2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề
Nghiên cứu mối quan hệ thương mại Việt Nam - Trung Quốc có rất nhiều công trình của nhiều tác giả trong và ngoài nước. Tuy nhiên, mỗi tác giả đề cập đến một khía cạnh khác nhau của lịch sử quan hệ Việt -Trung.
Tháng 3 - 2007, Hội thảo quốc tế “Việt Nam trong hệ thống thương mại châu Á thế kỷ XVI - XVII ” đã được trường Đại học Khoa Học Xã Hội và Nhân Văn tổ chức. Các báo cáo nhìn nhận lại vai trò và hoạt động kinh tế đối ngoại của Việt Nam trong khoảng 2 thế kỷ XVI –XVII. Trong những bài báo cáo này, đã có nhiều tác giả trình bày về các mối quan hệ ngoại thương của quốc gia Đại Việt với nước láng giềng Trung Quốc, từ đó rút ra những nét nổi bật trong quan hệ thương mại truyền thống Việt - Trung.
Cũng tại hội thảo này TS. Trần Đức Anh Sơn đã có bài báo cáo “Hoạt động thương mại của các sứ bộ Việt Nam ở Trung Hoa thời Thanh”, trong đó tác giả đã nhắc đến 3 ngã 3 thông thương Việt - Trung, một trong số đó có ngã Vân Nam - Lào Cai (đường bộ).
Năm 2005, NXB Thuận Hóa, Huế đã xuất bản Bộ địa chí đầu tiên của thời Nguyễn: Hoàng Việt nhất thống dư địa chí. Ở quyển 10 ngay từ những trang đầu đã nói tới việc buôn bán của người Việt với người Hoa ở phố Bảo Thắng (Lào Cai).
Cuốn “Lịch sử Đảng bộ tỉnh Lào Cai” tập 1, xuất bản năm 1994. Cuốn sách đề cập đến nhiều khía cạnh của quan hệ Việt - Trung trong lịch sử phong kiến Việt Nam, khoản lợi nhuận mà thực dân Pháp thu được từ việc xây dựng tuyến đường sắt nối Vân Nam (Trung Quốc) với Lào Cai - Hà Nội - Hải Phòng (Việt Nam)
Năm 1994, NXB Lao động xuất bản cuốn “ Lịch sử đường sắt Việt Nam” trong đó nói tới việc đầu tư của tư bản Pháp vào hàng lang đường sắt Côn Minh - Lào Cai - Hà Nội - Hải Phòng.
Năm 1896, NXB Quân đội Pari cho xuất bản cuốn “Tầm quan trọng của sông Hồng - đường vào Trung Hoa” (của E.Franquet) trong đó nói tới việc triều đình nhà Thanh và chính quyền Pháp đầu tư xây dựng cơ sỏ hạ tầng trên tuyến đường giao thông huyết mạch nối Vân Nam (Trung Quốc) với Việt Nam qua khu vực Lào Cai.
Cuốn “Quan hệ giữa Việt Nam và Trung Quốc thế kỷ XV - đầu thế kỷ XVI ” của Tạ Ngọc Liễn do NXB KHXH xất bản năm 1995.Trên cơ sở một khối lượng khá lớn tư liệu được khai thác từ nhiều nguồn thư tịch cổ Việt Nam và Trung Quốc, tác giả đã dựng lại một cách trung thực các mối quan hệ chính trị, ngoai giao, quan hệ buôn bán giữa hai nước với những đặc điểm mang tính chất đặc trưng cho các thế kỷ tiếp theo XVI - XIX.
Cuốn “Đông Dương - nền thực dân nước đôi (1858-1954)” của Pierre Brocheux - Daniel Hemery. Cuốn sách có phần nghiên cứu về sự đầu tư, sự thiết lập mối quan hệ giao thương của tư bản Pháp ở Bắc kì nhằm xâm chiếm thị trường Trung Quốc mà trước tiên là việc xây dựng đường sắt Điền - Việt.
Qua quá trình tìm hiểu các công trình nghiên cứu trên, em nhận thấy chưa có công trình nào chuyên sâu về vấn đề: “Quan hệ thương mại Việt - Trung qua khu vực Lào Cai giai đoạn (1802-1945)”.Nội dung của các công trình trên đây là tài liệu quý giá, cung cấp cho em những thông tin cần thiết giúp em hoàn thành bài tập nghiên cứu khoa học của mình

3. Đối tượng, phạm vi, nhiệm vụ của đề tài
3.1. Đối tượng nghiên cứu
Đề tài nghiên cứu về quan hệ thương mại Việt - Trung qua khu vực Lào Cai từ 1802 đến 1945.
3.2. Phạm vi nghiên cứu.
Phạm vi không gian: Khu vực tỉnh Lào Cai
Phạm vi thời gian: Từ năm 1802 đến năm 1945
3.3. Nhiệm vụ đề tài
- Làm rõ chính sách thương mại của chính quyền phong kiến nhà Nguyễn, chính quyền thực dân Pháp trong việc giao lưu buôn bán với Trung Quốc qua khu vực Lào Cai.
- Tìm hiểu về tình hình trao đổi kinh tế, thương mại Việt Nam - Trung Quốc qua khu vực Lào Cai giai đoạn (1802 - 1945)
- Rút ra những tác động của hoạt động thương mại đến sự phát triển kinh tế - xã hội Việt Nam trong giai đoạn (1802 - 1945).
- Từ kinh nghiệm mở cửa, xây dựng hành lang kinh tế Côn Minh - Lào Cai - Hà Nội - Hải Phòng trong thời cận đại (cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX), ta rút ra một số bài học lịch sử.