Thạc Sĩ Phương pháp luận nghiên cứu khoa học

Bài mở đầu
ĐỐI TƯỢNG VÀ Ý NGHĨA CỦA PHƯƠNG PHÁP LUẬN
NGHIÊN CỨU KHOA HỌC

I. Đối tượng và nội dung nghiên cứu của phương pháp luận nghiên cứu
khoa học:
Trước đây, hầu như chỉ có triết học mới dành mối quan tâm nghiên cứu về
khoa học như một phạm trù triết học nhằm giải thích nguồn gốc của khoa học,
các tuy luật nội tại của khoa học, quan hệ giữa khoa học với khách thể mà khoa
học nghiên cứu, quan hệ giữa khoa học với các hình thái xã hội. Đã có một thời
triết học lược coi là khoa học của các khoa học. Ngày nay, với sự phát triển như
vũ bão của khoa học công nghệ, khoa học đã trở thành bộ máy khổng lồ đang
nghiên cứu, khám phá tất cả các góc cạnh của thế giới. Kết quả nghiên cứu đã
tạo ra một hệ thống tri thức đồ sộ và mở ra kỷ nguyên bùng nổ thông tin. Những
khám phá mới của khoa học đã làm thay đổi nhiều quan niệm truyền thống trong
sản xuất vật chất và trong đời sống tinh thần của xã hội. Về mặt này, khoa học
không chỉ được xem xét trong quan hệ với khách thể mà khoa học nghiên cứu,
mà còn được xem xét trong quan hệ qua lại với hệ thống chính trị, kinh tế và xã
hội.
Trước sự phát triển nhanh chóng ấy của khoa học và công nghệ, đến phần
mình, bản thân khoa học cũng cần được nghiên cứu một cách khoa học. Một
mặt, phải tổng kết thực tiễn hoạt động nghiên cứu khoa học, phân loại và hệ
thống hoá toàn bộ những tri thức đã nhận thức được. Mặt khác, phải khái quát
những lý thuyết về cơ chế và phương pháp sáng tạo khoa học, cũng như tìm tòi
các biện pháp tổ chức, quản lý tốt quá trình nghiên cứu khoa học. Như vậy là,
chính khoa học đã trở thành đối tượng nghiên cứu.
Theo hướng đó, trong hơn hai nghìn bộ môn khoa học hiện đại, có một số
bộ môn đã đề cập khá sâu sắc tới nhiều khía cạnh khác nhau của khoa học và
hoạt động nghiên cứu khoa học như: Lịch sử khoa học, tâm lý học sáng tạo, xã
hội học khoa học, kinh tế học khoa học, tổ chức và quản lý khoa học .v.v .
Chúng ta có thể kể đến các bộ môn quan trọng sau đây:
Bộ môn thứ nhất là Triết học. Triết học nghiên cứu tổng kết tất cả các thành
tựu của khoa học, dựa trên đó đã khái quát các qui luật nhận thức chung của loài
người. Hệ thống quan điểm duy vật biện chứng và duy vật lịch sử đã trở thành
thế giới quan, là cơ sở phương pháp luận chung cho mọi quá trình nhận thức,

2hướng dẫn các nhà khai học trên con đường tìm tòi sáng tạo.
Bộ môn thứ hai là Lịch sử phát triển khoa học tư nhiên và kỹ thuật đã tổng
kết thực tiễn nghiên cứu khoa học Tự nhiên và Kỹ thuật trong lịch sử thế giới,
cho chúng ta bức tranh chung về quá trình phát triển khoa học, nhờ đó mà ta có
thể phát hiện ra các qui luật, các xu hướng phát triển khoa học hiện đại.
Bộ môn thứ ba là Khoa học luận (Epistomology): Khoa học luận là bộ môn
khoa học "Nghiên cứu tổng hợp và tổng kết về mặt lý luận, kinh nghiệm hoạt
động của các hệ khoa học, phẩm dự báo chính sách khoa học - kỹ thuật, củng cố
tiềm lực khoa học và nâng hiệu suất của quá trình khoa học, thông qua các biện
pháp tác động về mặt tổ chức và xã hội". Đôbrôv G.M. Khoa học về khoa học.
NXB Khoa học và Kỹ thuật, Hà Nội 1976.Tr.31).
Đối tượng của Khoa học luận là bản thân khoa học được xem như một hệ
thống nhất thế. Phương pháp nghiên cứu của Khoa học luận là phân tích và tổng
hợp lý luận và thực tiễn hoạt động của các hệ khoa học. Khoa học học luận là bộ
môn khoa học có ý nghĩa to lớn đối với công tác tổ chức, quản lý và điều hành
các hoạt động nghiên cứu khoa học.
Bộ môn thứ tư đặc biệt quan trọng là Phương pháp luận nghiên cứu khoa
học.
Phương pháp là một hệ thống những nguyên tắc được rút ra từ những tri
thức về các quy luật khách quan dùng để điều chỉnh hoạt động nhận thức và hoạt
động thực tiễn nhằm thực hiện mục tiêu đã xác định.
Các phương pháp nhận thức khoa học hiện đại rất đa dạng và cách phân
loại chúng cũng rất khác nhau. Cách thường gặp hơn cả là dựa vào phạm vi tác
động của các quy luật khách quan đã được nhận thức và được khái quát dưới
hình thức lý luận, từ đó hình thành hệ thống các nguyên tắc điều chỉnh hoạt
động của chủ thể. Theo cách phân loại này, các phương pháp được chia ra thành
phương pháp riêng, phương pháp chung và phương pháp phổ biến. Phương pháp
riêng chỉ thích hợp cho từng bộ môn khoa học (phương pháp sinh vật học,
phương pháp hoá học, phương pháp xã hội học). Phương pháp chung được sử
dụng cho nhiều ngành khoa học khác nhau (các phương pháp quan sát, thí
nghiệm, phương pháp mô hình hoá, phương pháp tối ưu hoá, phương pháp quy
hoạch hoá thực nghiệm). Phương pháp phổ biến thích hợp cho mọi ngành khoa
học khác nhau cùng nhà đối với mọi lĩnh vực trong hoạt động thực tiễn. Phương
pháp biện chứng chính là phương pháp phổ biến và đáp ứng đầy đủ các yêu cầu
của khoa học hiện đại.

3Phương pháp luận (Methodology) là học thuyết hay lý luận về phương
pháp. Đó là hệ thống những quan điểm (nguyên lý) chỉ đạo, xây dựng các
nguyên tắc hợp thành phương pháp, xác định phạm vi, khả năng áp dụng chúng
có hiệu quả. Trong đó quan trọng nhất là các nguyên ly có quan hệ trực tiếp với
thế giới quan, có tác dụng định hướng việc xác định phương hướng nghiên cứu,
tìm tòi, lựa chọn và vận dụng phương pháp. Phương pháp và phương pháp luận
là khác nhau.
Phương pháp là phạm trù rất rộng, cho liên phạm vi bao quát của phương
pháp luận rất lớn. Phương pháp luận nghiên cứu khoa học đặt ra cho mình hàng
loạt những nhiệm vụ quan trọng sau đây:
+ Nghiên cứu làm sáng tỏ bản chất của khoa học và hoạt động nghiên cứu
khoa học, tổng kết các quy luật phát triển của khoa học hiện đại.
+ Nghiên cứu làm sáng tỏ cơ chế tư duy sáng tạo trong nhận thức của nhà
khoa học và các kỹ năng thực hành sáng tạo của họ.
+ Nghiên cứu những quan điểm tổng quát, những cách tiếp cận đối tượng
nhận thức, đồng thời xây dựng hệ thống lý thuyết về phương pháp nghiên cứu
khoa học, với tư cách là con đường, cách thức và kỹ thuật nghiên cứu cụ thể,
đây là vấn đề trung tâm của phương pháp luận.
+ Phương pháp luận khẳng định phương pháp nghiên cứu khoa học không
những nằm trong lôgíc nhận thức mà còn nằm trong cấu trúc nội dung một công
trình khoa học. Cho nên Phương pháp luận nghiên cứu khoa học một mặt xác
định các bước đi trong tiến trình nghiên cứu một đề tài, mặt khác còn tìm ra cấu
trúc lôgic nội dung của các công trình khoa học đó.
+ Phương pháp luận nghiên cứu khoa học cũng chú ý đến phương pháp tổ
chức, quản lý nghiên cứu hoạt động nghiên cứu khoa học và công nghệ, coi đó
là một khâu ứng dụng chính các thành tựu khoa học, nhằm nâng cao tiềm lực
khoa học và tổ chức quá trình nghiên cứu khoa học đạt hiệu quả cao.
Tóm lại Phương pháp luận nghiên cứu khoa học là hệ thống lý thuyết về
phương pháp nhận thức khoa học bao gồm đốc các lý thuyết về cớ chê sáng tạo,
những quan điểm tiếp cận đôi tượng khoa học, cùng với hệ thống lý thuyết về
phương pháp kỹ thuật và lôgíc tiên hành nghiên cứu một công trình khoa học
cũng như phương pháp tổ chức , quản lý qúa trình ấy.
II. Ý nghĩa của việc nghiên cứu hoàn thiện và nắm vững phương pháp
luận nghiên cứu khoa học:
1. Khoa học hiện đại có kết cấu bởi nhiều thành phần, trong đó có ba bộ

4phận chủ yếu và quan trọng sau đây:
+ Hệ thống những khái niệm phạm trù, những quy luật, các lý thuyết, học
thuyết khoa học.
+ Hệ thống trí thức ứng dụng đưa các thành tựu khoa học vào sản xuất và
quản lý xã hội, nhằm cải tạo thực tiễn.
+ Hệ thống lý thuyết về phương pháp nghiên cứu, về các con đường tìm
tòi, sáng tạo khoa học.
Như vậy, phương pháp luận là một trong ba bộ phận quan trọng của khoa
học.
2- Nghiên cứu khoa học luôn là sáng tạo và cách mạng, trong mỗi giai đoạn
phát triển của khoa học hiện đại đòi hỏi phải có cách tiếp cận mới đối với khoa
học, phải tìm ra các phương pháp nghiên cứu mới, phải phát hiện ra các con
đường mới để ứng dụng khoa học vào thực tiễn. Có thể nói: Hoàn thiện về
phương pháp luận là sự đòi hỏi thường xuyên của sự phát triển khoa học hiện
đại.
3- Phương pháp luận nghiên cứu khoa học là kết quả của quá trình khái
quát lý thuyết và thực tiễn nghiên cứu khoa học và nó trở thành công cụ sắc bén
để chỉ dẫn tất cả các nhà khoa học và các nhà quản lý trong công tác tổ chức,
quản lý và thực hành sáng tạo khoa học.
4- Ngày nay trong thế giới hiện đại, để hoàn thành có chất lượng bất cứ
một loại công việc nào, nhà chuyên môn cũng phải là người sáng tạo, có ý thức
tìm tòi các con đường, các phương pháp tạo động mới. Thiếu tinh thần sáng tạo
không có chỗ đứng trong cuộc sống đầy sôi động. Cải tiến chuyên môn thông
qua con đường hoạt động thực tiễn của mình đã góp phần làm phát triển khoa
học và công nghệ. Như vậy, nắm vững phương pháp luận nghiên cứu khoa học
không chỉ có nghĩa đối với các nhà nghiên cứu khoa học chuyên nghiệp, mà còn
đối với các nhà chuyên môn trong các lĩnh vực hoạt động thực tiễn.
Tóm lại, phương pháp luận nghiên cứu khoa học là một bộ phận quan trọng
của khoa học. Hoàn thiện phương pháp luận nghiên cứu khoa học là sự tự ý thức
về sự phát triển của bản thân khoa học. Như vậy, nắm vững phương pháp luận
nghiên cứu khoa học không chỉ có nghĩa đối với các nhà nghiên cứu khoa học
chuyên nghiệp, mà còn đối với các nhà chuyên môn trong các lĩnh vực hoạt
động thực tiễn.