Thạc Sĩ Phát triển ngành hàng nấm ăn vùng đồng bằng sông Hồng

LUẬN ÁN TIẾN SỸ
NĂM 2014

MỤC LỤC


Lời cam đoan ii
Lời cảm ơn iii
Mục lục iv


MỞ ĐẦU 1
1 Tính cấp thiết của đề tài 1
2 Mục tiêu nghiên cứu của đề tài 4
3 Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của đề tài 5
4 Những đóng góp của đề tài 5
Chương 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN VỀ PHÁT TRIỂN
NGÀNH HÀNG NẤM ĂN 7
1.1 Lý luận về phát triển ngành hàng nấm ăn 7
1.1.1 Ý nghĩa và vai trò của phát triển ngành hàng nấm ăn 7
1.1.2 Lý luận về ngành hàng 11
1.1.3 Đặc điểm phát triển ngành hàng nấm ăn 19
1.1.4 Nội dung phát triển ngành hàng nấm ăn 20
1.1.5 Các nhân tố ảnh hưởng đến phát triển ngành hàng nấm ăn 23
1.2 Cơ sở thực tiễn 29
1.2.1 Tình hình phát triển ngành hàng nấm ăn một số nước trên thế giới 29
1.2.2 Tình hình phát triển ngành hàng nấm ăn ở Việt Nam 34
1.2.3 Một số bài học kinh nghiệm rút ra từ việc nghiên cứu lý luận và thực
tiễn phát triển ngành hàng nấm ăn trên thế giới và Việt Nam 38
Chương 2 PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU VỀ NGÀNH HÀNG NẤM ĂN 42
2.1 Đặc điểm địa bàn nghiên cứu 42
2.1.1 Vị trí địa lý và điều kiện tự nhiên 42
2.1.2 Đất đai và tình hình sử dụng đất đai 43
2.1.3 Tình hình dân số và lao động 45
2.1.4 Tình hình sản xuất kinh doanh một số ngành chính của vùng 46
2.2 Phương pháp nghiên cứu 48
2.2.1 Phương pháp tiếp cận và khung phân tích 48
2.2.2 Phương pháp chọn điểm khảo sát 51
2.2.3 Phương pháp thu thập dữ liệu và thông tin 54
2.2.4 Phương pháp tổng hợp thông tin và xử lý số liệu 57
2.2.5 Phương pháp phân tích 57
2.2.6 Hệ thống các chỉ tiêu nghiên cứu trong đề tài 60
Chương 3 THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN NGÀNH HÀNG NẤM ĂN
VÙNG ĐỒNG BẰNG SÔNG HỒNG 64
3.1 Sơ đồ ngành hàng nấm ăn vùng đồng bằng sồng Hồng 64
3.1.1 Sơ đồ tổng quát 64
3.1.2 Dòng và kênh tiêu thụ sản phẩm 65
3.2 Thực trạng hoạt động của các tác nhân trong ngành hàng nấm ăn 66
3.2.1 Tác nhân sản xuất 66
3.2.2 Tác nhân thu gom, sơ chế và phân phối bán buôn 78
3.2.3 Tác nhân chế biến xuất khẩu 82
3.2.4 Tác nhân bán lẻ 85
3.2.5 Yêu cầu của người tiêu dùng 87
3.3 Đánh giá mối quan hệ giữa các tác nhân trong ngành hàng nấm ăn 89
3.3.1 Mối quan hệ giữa cơ quan nghiên cứu và các cơ sở sản xuất 89
3.3.2 Mối quan hệ giữa các cơ sở sản xuất và người thu gom nấm ăn 90
3.3.3 Mối quan hệ giữa người sản xuất, người thu gom với doanh nghiệp
chế biến, xuất khẩu 92
3.4 Kết quả và hiệu quả kinh tế của ngành hàng nấm ăn 94
3.4.1 Kết quả và hiệu quả kinh tế của từng tác nhân 94
3.4.2 Kết quả và hiệu quả kinh tế theo từng loại nấm ăn 100
3.5 Đánh giá sự phát triển ngành hàng nấm ăn vùng đồng bằng sông Hồng 105
3.5.1 Về sự tăng trưởng của ngành hàng nấm ăn 105
3.5.2 Về sự thông suốt của ngành hàng nấm ăn 106
3.5.3 Về hiệu quả kinh tế - xã hội và môi trường 107
3.6 Các nhân tố ảnh hưởng phát triển ngành hàng nấm ăn vùng đồng bằng
sông Hồng 109
3.6.1 Nhóm nhân tố bên trong 109
3.6.2 Nhóm nhân tố bên ngoài 112
Chương 4 ĐỊNH HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN NGÀNH
HÀNG NẤM ĂN VÙNG ĐỒNG BẰNG SÔNG HỒNG 120
4.1 Căn cứ đề xuất định hướng và giải pháp 120
4.1.1 Tiềm năng phát triển ngành hàng nấm ăn 120
4.1.2 Phân tích điểm mạnh, yếu, cơ hội và thách thức 122
4.1.3 Chủ trương phát triển ngành hàng nấm ăn của Nhà nước 129
4.2 Định hướng phát triển ngành hàng nấm ăn 130
4.3 Giải pháp chủ yếu phát triển ngành hàng nấm ăn 131
4.3.1 Nhóm giải pháp về kinh tế - xã hội 131
4.3.2 Nhóm giải pháp về khoa học công nghệ 134
4.3.3 Nhóm giải pháp về cơ chế chính sách 135
KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ 137
1 Kết luận 137
2 Kiến nghị 138
Danh mục các công trình khoa học đã công bố có liên quan đến đề tài 140
Tài liệu tham khảo 141
Phụ lục 145

MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Ở Việt Nam việc nghiên cứu và sản xuất nấm ăn mới bắt đầu từ những năm
1970 của thế kỷ trước. Tuy nhiên việc tổ chức sản xuất còn phân tán, quy mô nhỏ lẻ
mang tính chất tận dụng nhà xưởng, nguyên liệu và lao động, trang thiết bị rất
nghèo nàn, giá thành sản phẩm còn cao do năng suất lao động thấp. Việc thu gom
sản phẩm nấm để sơ chế, chế biến và tiêu thụ còn gặp nhiều khó khăn vì chưa hình
thành nhiều vùng chuyên canh lớn. Những năm gần đây do việc đẩy mạnh ứng dụng
khoa học công nghệ đã tạo bước đột phá trong ngành hàng nấm ăn cả về khối lượng,
chất lượng và chủng loại sản phẩm nấm. Tổng sản lượng nấm trong cả nước năm
2011 ước đạt khoảng 270 nghìn tấn tập trung ở khu vực trọng điểm là phía Bắc và
phía Nam với 16 chủng loại nấm khác nhau (Cục Trồng trọt, 2011).
Hội nhập kinh tế quốc tế đã trở thành một trong những xu hướng lớn của thời
đại phát triển kinh tế theo cơ chế thị trường, ảnh hưởng mạnh mẽ và sâu rộng tới tất
cả các quốc gia trên thế giới. Đứng trước thực tế này, nước ta đã đổi mới, nhận thức
và tiến hành xây dựng chiến lược phát triển các sản phẩm chủ lực ưu tiên đầu tư phát
triển trở thành sản phẩm Quốc gia trong đó có sản phẩm nấm ăn – nấm dược liệu
(Chính phủ, 2012). Hiện nay, ngành hàng nấm ăn tại các tỉnh vùng đồng bằng sông
Hồng cùng với cả nước đang phát triển và có cơ hội khá tốt để đáp ứng nhu cầu của
người tiêu dùng trong và ngoài nước. Tuy nhiên, trong quá trình vận hành ngành
hàng nấm ăn vùng đồng bằng sông Hồng còn có một số tồn tại, bất cập như sau:
Một là, tổ chức sản xuất còn phân tán, quy mô nhỏ lẻ mang tính chất tận
dụng chưa có quy hoạch đồng bộ để phát huy hết tiềm năng sẵn có đáp ứng được
nhu cầu của thị trường. Chính điều này đã làm cho giá thành sản phẩm cao do năng
suất thấp, chất lượng giảm sút, không ổn định về số lượng và chất lượng, gây tổn
thất cho người sản xuất và doanh nghiệp nhất là trong lĩnh vực thu gom chế biến
xuất khẩu. Đồng thời, sản phẩm nấm ăn của ta khó có khả năng cạnh tranh được với
các sản phẩm nấm cùng loại của một số nước trong khu vực và trên thế giới.
Hai là, số lượng các tác nhân tham gia vào ngành hàng nấm ăn còn ít và nhỏ
lẻ chưa chuyên nghiệp, chủ yếu theo mùa vụ hoặc theo phong trào, sản phẩm khi
thừa, khi thiếu, không đủ số lượng, chủng loại theo yêu cầu doanh nghiệp và thị
trường tiêu thụ. Đồng thời, vấn đề liên kết giữa các tác nhân trong ngành hàng còn
lỏng lẻo, mang tính hình thức, chưa tạo động lực thúc đẩy cho phát triển từ khâu sản
xuất đến lưu thông phân phối, chế biến và tiêu thụ sản phẩm. Đặc biệt là mối liên
kết giữa tác nhân sản xuất với các doanh nghiệp thu mua chế biến và tác nhân thu
gom phân phối vào những thời kỳ cao điểm để xảy ra tình trạng “tranh mua, tranh
bán” nấm nguyên liệu phục vụ cho các nhà máy chế biến nấm xuất khẩu.
Ba là, nguồn lực về đội ngũ cán bộ khoa học công nghệ còn thiếu và yếu
trong công tác xây dựng kế hoạch, chỉ đạo sản xuất chưa đáp ứng được nhu cầu phát
triển của các địa phương. Ngoài ra, hệ thống cơ sở hạ tầng như đường giao thông,
nước sạch, xử lý vệ sinh môi trường, công nghệ lạc hậu . và cơ chế chính sách chưa
thống nhất, đồng bộ cũng ảnh hưởng từ các cơ sở sản xuất đến doanh nghiệp chế
biến xuất khẩu.
Từ những lý do trên đã dẫn đến các cơ sở sản xuất nấm chưa tập trung đầu tư
mở rộng quy mô sản xuất; một số doanh nghiệp chế biến gặp phải không ít khó
khăn trong việc tạo nguồn cung ứng nguyên liệu đầu vào ổn định phục vụ cho các
đơn hàng nội tiêu và xuất khẩu. Có những doanh nghiệp phải tạm thời ngừng hoạt
động hoặc chuyển sang kết hợp thu mua chế biến các loại nông sản khác để tận
dụng nguồn lực đã đầu tư. Với những bất cập kể trên nguy cơ mất dần thị phần
trong nước của ngành hàng nấm ăn nước ta ngày một hiện hữu. Bởi vì, theo thống
kê không đầy đủ của Cục Trồng trọt - Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn,
trong thời gian qua nước ta đang phải nhập tới 80% sản lượng trên tổng nhu cầu tiêu
dùng các loại nấm ăn từ các nước như Trung Quốc, Hàn Quốc, Nhật Bản và vũng
lãnh thổ Đài Loan . Trong khi đó chúng ta xuất khẩu những nguyên liệu chính cho
sản xuất nấm như rơm rạ, mùn cưa, bông phế loại và thân lõi ngô nghiền; đồng thời
xuất khẩu một lượng lớn lao động phổ thông làm việc cho các nhà máy, trang trại
sản xuất nấm tại các nước trên để đổi lại nhập khẩu các sản phẩm nấm ăn phục vụ
nhu cầu tiêu dùng tại các địa phương.
Trong những năm qua, ở Việt Nam đã có rất nhiều công trình nghiên cứu về
ngành hàng nông sản nói chung. Tuy nhiên, nghiên cứu ngành hàng nấm ăn thì chưa
có nhiều mà chỉ mới đề cập đến một số khía cạnh trong phát triển sản xuất, nghiên
cứu quy trình công nghệ hoặc phân tích hiệu quả của sản xuất nấm ăn như: i)
Nguyễn Hữu Ngoan (1996), Một số vấn đề kinh tế tổ chức sản xuất nấm mỡ xuất
khẩu ở vùng đồng bằng sông Hồng hiện nay. Công trình đã nghiên cứu thực trạng tổ
chức sản xuất nấm mỡ và một số giải giải pháp nhằm phát huy lợi thế và nâng cao
hiệu quả kinh tế - kỹ thuật trong sản xuất nấm mỡ phục vụ nhu cầu xuất khẩu ở
vùng đồng bằng sông Hồng; ii) Nguyễn Hữu Đống và cs. (2010), Nấm ăn - cơ sở
khoa học và công nghệ nuôi trồng. Tập thể tác giả mới chỉ tập trung đến vấn đề
khoa học công nghệ trong nuôi trồng nấm ăn và nấm dược liệu; đồng thời đã đề
xuất một số giải pháp kỹ thuật để nâng cao hiệu quả sản xuất nấm nói chung; iii)
Thân Đức Nhã (2004), Hoàn thiện công nghệ sản xuất, chế biến và tiêu thụ nấm
hàng hóa theo mô hình làng nghề. Đây là một dự án sản xuất thử nghiệm do Bộ
Khoa học và Công nghệ đầu tư tập trung ở 2 xã Khánh An, huyện Yên Khánh, tỉnh
Ninh Bình và xã Thanh Lãng, huyện Bình Xuyên, tỉnh Vĩnh Phúc. Tác giả của công
trình nghiên cứu này mới chỉ đề cập đến khía cạnh về nâng cao khoa học kỹ thuật
trong nuôi trồng và chế biến nấm phục vụ cho việc tiêu thụ nấm của các làng nghề
trồng nấm; iv) Khuyết danh (2008), Báo cáo tóm tắt ngành hàng nấm ở tỉnh Quảng
Bình. Công trình nghiên cứu này là một hợp phần trong dự án “Quản lý bền vững
nguồn tài nguyên thiên nhiên miền Trung Việt Nam”. Dự án mới chỉ tập trung đánh
giá kết quả một số chương trình hỗ trợ cho việc sản xuất và tiêu thụ nấm trên địa
bàn tỉnh Quảng Bình do các tổ chức Quốc tế tài trợ trước đó. Từ đó dự án đưa ra
một số định hướng cho hỗ trợ phát triển tập trung vào một số tác nhân trong ngành
hàng còn yếu so với tiềm năng và lợi thế của tỉnh theo yêu cầu của tổ chức tài trợ;
v) Đinh Xuân Linh và cs. (2012), Kỹ thuật trồng, chế biến nấm ăn – nấm dược liệu.
Đây là quyển sách chuyên khảo được đăng tải các công trình nghiên cứu của tập thể
tác giả từ việc chọn tạo giống, hoàn thiện quy trình công nghệ, mô hình tổ chức sản
xuất và hạch toán kinh tế - kỹ thuật trong sản xuất nấm ăn và nấm dược liệu của
Việt Nam hiện nay; vi) Nguyễn Trọng Dũng và Nguyễn Thị Minh Hòa (2012),
Chuỗi giá trị nấm rơm tại xã Phú Lương, huyện Phú Vang, tỉnh Thừa Thiên Huế. Với
công trình nghiên cứu này, tập thể tác giả đã đi sâu phân tích chuỗi giá trị của nấm
rơm trên địa bàn của một xã Phú Lương từ việc nghiên cứu cấu trúc chuỗi giá trị đến
vị thế tài chính của các tác nhân tham gia trong chuỗi giá trị nấm rơm nói trên.
Nhìn chung, các nghiên cứu trên mới chỉ tập trung chủ yếu vào đánh giá thực
trạng, so sánh lợi thế, xu hướng phát triển, tình hình chế biến và tiêu thụ sản phẩm
nấm ăn; đặc biệt là kỹ thuật sản xuất nấm ăn nhằm nâng cao năng suất và chất
lượng các loại nấm ăn. Do đó, chưa có công trình nghiên cứu và thảo luận một cách
có hệ thống về Phát triển ngành hàng nấm ăn vùng đồng bằng sông Hồng. Hiện
nay, hàng loạt những vấn đề đặt ra cả về lý luận và thực tiễn như: Ngành hàng nấm
ăn đã hình thành và phát triển ở nước ta nói chung và vùng đồng bằng sông Hồng
như thế nào? Những tác nhân nào tham gia vào ngành hàng nấm ăn và đang gặp
phải những khó khăn, trở ngại nào? Những giải pháp nào được nghiên cứu, đề xuất
cho việc phát triển ngành hàng nấm ăn tại các tỉnh vùng đồng bằng sông Hồng? Để
góp phần làm sáng tỏ các vấn đề nêu trên, đề tài: “Phát triển ngành hàng nấm ăn
vùng đồng bằng sông Hồng” được tiến hành.
2. Mục tiêu nghiên cứu của đề tài
* Mục tiêu tổng quát
Trên cơ sở đánh giá thực trạng phát triển ngành hàng nấm ăn của vùng
đồng bằng sông Hồng, từ đó đề xuất những giải pháp phát triển ngành hàng nấm
ăn của vùng.
* Mục tiêu cụ thể
- Luận giải và làm rõ thêm lý luận và thực tiễn về phát triển ngành hàng nấm ăn.
- Đánh giá thực trạng và phân tích các nhân tố ảnh hưởng đến phát triển
ngành hàng nấm ăn vùng đồng bằng sông Hồng những năm qua.
- Đề xuất những giải pháp nhằm phát triển ngành hàng nấm ăn tại vùng đồng
bằng sông Hồng.