Thạc Sĩ Phát triển công nghiệp chế biến rau quả ở Viêt Nam trong quá trình hội nhập

MỞ ĐẦU

1. Tính cấp thiết của đề tài luận án

Phát triển công nghiệp chế biến nông sản là một định hướng chiến lược được ưu tiên hàng đầu trong chuyển dịch cơ cấu ngành công nghiệp. Trong đó công nghiệp chế biến rau quả là một trong những bộ phận cấu thành quan trọng. Mặc dù tỷ lệ chế biến còn thấp so với một số ngành chế biến nông sản khác ở trong nước cũng như các nước trong khu vực (đang dừng lại ở con số từ 5 % đến 7 %), nhưng sản phẩm rau quả chế biến của nước ta đã khẳng định được vị thế là một trong những nhóm mặt hàng đạt kim ngạch xuất khẩu tương đối cao, góp phần thực hiện chiến lược xuất khẩu cũng như công nghiệp hoá hiện đại hoá đất nước. Những năm 70 và 80, sản phẩm rau quả chế biến của Việt Nam chủ yếu được xuất khẩu sang Liên Xô và một số nước XHCN Đông Âu. Tại những thị trường này sản phẩm rau quả chế biến cũng đã khẳng định được uy tín, đặc biệt có những mặt hàng đã từng nhận được huy chương vàng tại hội chợ quốc tế lúc đó. Cuộc khủng hoảng kinh tế và chính trị này đã có những tác động to lớn tới nền kinh tế Việt Nam. Công nghiệp chế biến rau quả không nằm ngoài tình trạng đó. Thị trường tiêu thụ rau quả chế biến bị thu hẹp một cách đáng kể.
Nhưng cũng từ thách thức đó lại là cơ hội để các doanh nghiệp sản xuất kinh doanh trong ngành hàng rau quả đổi mới công nghệ, tích cực tìm kiếm và phát triển được một số thị trường mới như Nhật bản, EU, Mỹ . Tuy nhiên những kết quả bước đầu còn rất hạn chế và khiêm tốn. Hơn nữa, việc đầu tư đổi mới công nghệ của các nhà máy chế biến chưa được quan tâm đúng mức và triệt để. Điều đó ảnh hưởng lớn tới năng suất, chất lượng cũng như chi phí sản xuất. Thực tế trong thời gian qua công tác bảo đảm nguyên liệu rau quả cho chế biến cũng gặp không ít khó khăn. Có lúc các nhà máy chế biến thiếu nguyên liệu một cách trầm trọng, ngược lại cũng có lúc ở nơi này hay nơi khác tình trạng nguyên liệu được đầu tư theo quy hoạch phục vụ cho nhà máy chế biến nhưng đã không được đưa vào chế biến công nghiệp theo mong muốn. Điều đó gây nên những thiệt hại to lớn cho người trồng nguyên liệu rau quả mà cụ thể là nông dân. Đây là một vấn đề đã và đang gây nên rất nhiều bức xúc thu hút sự quan tâm của toàn xã hội.

Những thực trạng phát triển chưa bền vững và ổn định trên chịu sự tác động của yếu tố chính sách phát triển, đặc biệt là các chính sách vĩ mô. Những chính sách về tài chính, đổi mới công nghệ, xuất khẩu. Hơn nữa cũng xuất phát từ thói quen tiêu dùng rau quả tươi sống của người Việt Nam cũng có ảnh hưởng không nhỏ tới sự phát triển của ngành công nghiệp chế biến
này.

Từ đó công nghiệp chế biến rau quả gặp nhiều khó khăn trong sản xuất kinh doanh. Tình hình sản xuất công nghiệp và tiêu thụ sản phẩm rau quả chế biến, đặc biệt là thị trường nước ngoài vài năm gần đây không ổn định và có biểu hiện đi xuống.
Một câu hỏi lớn được đặt ra là tại sao chúng ta có những nguồn lực rất tiềm năng về nguyên liệu rau quả của vùng nhiệt đới, nguồn nhân lực khá dồi dào, thị trường đầu ra của sản phẩm rau quả chế biến vẫn còn rộng mở, nhưng ngành công nghiệp chế biến rau quả ở nước ta lại chưa phát triển mạnh so với một số ngành chế biến nông sản khác cũng như so với một số nước trong khu vực và trên thế giới có cùng điều kiện?
Theo chúng tôi muốn tồn tại và phát triển trong điều kiện cạnh tranh mới của quá trình hội nhập kinh tế thế giới và khu vực đòi hỏi công nghiệp chế biến rau quả phải có những thay đổi mang tính cách mạng về các mặt như đổi mới công nghệ chế biến phù hợp, bảo đảm nguyên liệu rau quả cho chế biến cũng như thực hiện có hiệu quả khâu tiêu thụ sản phẩm cả thị trường trong nước và thị trường nước ngoài. Có những vấn đề cần tháo gỡ, giải quyết ở phạm vi các doanh nghiệp, nhưng cũng có những vấn đề cần phân tích và giải quyết ở phạm vi vĩ mô như chính sách khuyến khích xuất khẩu, quy hoạch vùng nguyên liệu.

2. Tổng quan các tài liệu nghiên cứu đề tài

Chủ đề nghiên cứu về phát triển công nghiệp chế biến rau quả chế biến ở nhiều khía cạnh, phạm vi không gian, đối tượng nghiên cứu khác nhau trong thời gian qua được tổng quan lại như sau:
- Chiến lược thâm nhập thị trường Mỹ, đề tài nghiên cứu cấp bộ, Chủ nhiệm PGS. TS. Võ Thanh Thu (5/2001)[51], trong đó có đề cập đến nhóm mặt hàng rau, củ và quả trong chiến lược thâm nhập vào thị trường Mỹ trong điều kiện hội nhập, đặc biệt sau khi Hiệp định thương mại Việt- Mỹ được ký kết. Đề tài nghiên cứu cả những cơ sở lý luận và thực tiễn phục vụ cho quá trình hoạch định chiến lược thâm nhập vào thị trường Mỹ trong bối cảnh Việt Nam chuẩn bị ký kết Hiệp định thương mại Việt - Mỹ. Theo chúng tôi đề tài này đề xuất chiến lược thâm nhập thị trường Mỹ khi chưa ký kết Hiệp định, dù sao đó cũng mới chỉ là dự báo, mong muốn. Thực tế sau khi Hiệp định thương mại Việt- Mỹ đã ký kết, rất nhiều vấn đề đã nảy sinh mà những bất lợi thường là về Việt Nam.
- Một số biện pháp thúc đẩy xuất khẩu một số rau quả đến năm 2005 (Mã số

97- 78- 083), Chủ nhiệm đề tài: CNKT. HoàngTuyết Minh- Viện nghiên cứu Thương mại- Bộ Thương mại, nghiệm thu 17/2/2000[6]. Đề tài đã nghiên cứu tổng quan thực trạng xuất khẩu các sản phẩm của ngành hàng rau quả. Qua đó đã có đánh giá những ưu điểm và những hạn chế về xuất khẩu rau quả của Việt Nam trong giai đoạn hiện nay. Từ đó các tác giả của đề tài đã có những đề xuất nhằm thúc đẩy công tác xuất khẩu nhóm sản phẩm rất tiềm năng này đến năm
2005. Đề tài chỉ tập trung vào thị trường xuất khẩu. Theo chúng tôi nếu quá nhấn mạnh đến xuất khẩu và sản phẩm xuất khẩu lại không có sức cạnh tranh, trong khi đó thị trường nội địa đầy tiềm năng lại bỏ qua là một hạn chế cần giải quyết ;
- Đề án đẩy mạnh xuất khẩu rau quả thời kỳ 2001- 2010- Bộ Thương mại (2/2001)[5]. Đề án được nghiên cứu sau khi Thủ tướng Chính phủ đã có

Quyết định số 182/1999/QĐ- TTg phê duyệt Đề án phát triển rau, quả và hoa, cây cảnh thời kỳ 1999- 2010, trong đó mục tiêu xuất khẩu vào năm 2010 là 1 tỷ USD. Đề án này cũng được tổ chức nghiên cứu sau khi Chính phủ đã thông qua Chiến lược xuất nhập khẩu thời kỳ 2001- 2010, trong đó phấn đấu đạt kim ngạch 1,85 tỷ USD về nhóm hàng này (bao gồm cả kim ngạch xuất khẩu hạt tiêu là 250 triệu USD). Để góp phần triển khai thực hiện các mục tiêu, nhiệm vụ nêu trên, Bộ Thương mại xây dựng Đề án đẩy mạnh xuất khẩu rau hoa quả thời kỳ 2010- 2010 nhằm kiến nghị xử lý các vấn đề có liên quan trong sản xuất- trồng trọt- chế biến và xuất khẩu rau quả, đặc biệt là các vấn đề về chính sách, biện pháp tạo nguồn hàng có khả năng cạnh tranh cao và tìm kiếm mở rộng thị trường tiêu thụ ở nước ngoài. Qua đó chúng ta cũng nhận thấy đối với nhóm mặt hàng rau quả trong đó có sản phẩm chế biến chưa được nghiên cứu, giải quyết đồng bộ với thị trường nội địa ở đề án quan trọng
này;

- Đề tài của TS. Lê Thế Hoàng- Viện KTNN- Bộ NN &PTNT (2001)

[12]: Nghiên cứu chính sách và giải pháp phát triển DNV& N trong bảo quản, chế biến và tiêu thụ một số sản phẩm nông nghiệp. Đối tượng nghiên cứu là SMEs thực hiện quá trình bảo quản và chế biến các loại nông sản chủ yếu, trong đó có nhóm sản phẩm rau quả. Đề tài nghiên cứu với những cơ sở lý luận và dựa trên những kết quả khảo sát, điều tra thực tế công phu;
- Đề tài : Điều kiện để đẩy mạnh phát triển rau quả ở Việt Nam [26] của cố GS. TS. Nguyễn Thế Nhã và một số cộng tác viên (2002)- Bộ KH ĐT- Vụ NN &PTNT. Đề tài được nghiên cứu ở khía cạnh sản xuất nông nghiệp, giai đoạn quan trọng để tạo nguồn nguyên liệu cho công nghiệp chế biến rau quả. Theo chúng tôi muốn phát triển ngành hàng rau quả thì ngoài vấn đề giải quyết ở khâu sản xuất nguyên liệu thì phát triển công nghiệp chế biến là cần thiết. Giá trị hàng nông sản có được nâng cao hay không chính là ở chế biến và thương mại;

- Chính sách và giải pháp nâng cao giá trị gia tăng hàng nông sản xuất khẩu của Việt Nam hiện nay(2005), đề tài nghiên cứu cấp bộ(Bộ Thương mại). Chủ nhiệm đề tài: GS.TSKH. Lương Xuân Quỳ. Đề tài đã nghiên cứu dựa trên cơ sở lý luận về giá trị gia tăng, một phạm trù kinh tế rất được chú ý nghiên cứu thời gian gần đây. Trên cơ sở lý luận, đề tài đã phân tích và đánh giá về thực trạng giá trị gia tăng của một số nông sản xuất khẩu chủ yếu như gạo, chè, cà phê, thuỷ sản. Từ đó đề tài đã có những đề xuất về các chính sách và giải pháp nhằm nâng cao giá trị gia tăng cho những ngành hàng tương ứng. Chúng tôi rất đồng tình với những giải pháp về các chính sách vĩ mô hỗ trợ. Theo chúng tôi ngoài cơ sỏ lý luận về giá trị gia tăng theo tiếp cận chuỗi, cũng cần nhấn mạnh hơn nữa đến tiếp cận hệ thống trong giải quyết vấn đề giá trị gia tăng không riêng gì với các ngành hàng nông sản, mà còn đúng với các ngành hàng khác. Trong đề tài nghiên cứu ngành hàng rau quả cũng chưa được đề cập nghiên cứu.

- Nghiên cứu của TS. Bùi Thị Minh Hằng với bài viết: Nhận diện một số nhân tố xác định thành công trong phát triển ngành sản phẩm tại Việt Nam. Chúng tôi rất đồng tình với quan điểm của tác giả với vai trò chủ đạo của mắt xích cầu trong mô hình kim cương của M.Porter đối với sự phát triển của một số ngành công nghiệp ở Việt Nam. Tuy nhiên theo chúng tôi các nhân tố khác trong mô hình kim cương( đầu vào, cạnh tranh hiện tại trong ngành, ngành có liên quan và hỗ trợ) cũng cần đặt trong mối quan hệ tác động qua lại với nhau chứ không thuần tuý chỉ là nhân tố cung như tác giả đã khẳng định;
- Hội nghị quốc tế về chuỗi giá trị vùng Đại Tây Dương [65] được tổ chức tại Dartmonth(Nouvell- Ecosse- Canada), trong đó có tham luận của GS. David Hughes, thuộc Đại học Luân Đôn đề cập đến giá trị gia tăng đối với công nghiệp chế biến quả. Đây là những tài liệu bổ ích để chúng tôi có cái

nhìn toàn diện hơn khi thực hiện luận án. Tuy nhiên theo chúng tôi tác giả lại chỉ nhấn mạnh đến mối liên kết giữa nhà sản xuất với thị trường đầu ra nhờ hệ thống thương mại bán lẻ để phát triển công nghiệp đồ hộp mà không đề cập và nhấn mạnh đến khâu giải quuyết nguyên liệu đầu vào là chưa thoả đáng;

- Tài liệu của FAO về trái cây nhiệt đới, ( http://www.FA" class="mceSmilieSprite mceSmilie12" alt="o_O" title="Er . what? o_O">rg/FAP.STA). Đây là những thông tin rất bổ ích để chúng tôi có nhãn quan nhìn tổng thể khi nghiên cứu đề tài;
- Tài liệu nghiên cứu tiêu dùng nước uống bình quân đầu người từ trái cây của một số nước trên thế giới(International Trade Centre UNCTAD/WTO). Những thông tin của tài liệu giúp chúng tôi có sự so sánh, đối chiếu với thực tế của Việt Nam, đồng thời cũng thấy rõ hơn về xu hướng phát triển của thị trường rau quả chế biến trên thế giới.

Các đề tài trên là các công trình đã nghiên cứu và được công bố, chúng thuộc những đề tài cụ thể khác nhau ở khía cạnh này hay khía cạnh khác của loại chủ đề phát triển ngành công nghiệp chế biến rau quả của nước ta và thế giới. Tuy nhiên việc nghiên cứu phát triển công nghiệp chế biến rau quả trong những bối cảnh mới của nền kinh tế mở, mức độ cạnh tranh ngày càng quyết liệt, hội nhập kinh tế thế giới và khu vực phát triển thì chưa được quan tâm nghiên cứu nhiều. Hơn nữa việc phát triển công nghiệp chế biến rau quả theo yêu cầu về chất lượng, bền vững cũng chưa được đề cập nhiều. Những tư duy về chuỗi cung ứng và chuỗi giá trị trong bối cảnh hội nhập còn chưa được nghiên cứu nhiều.

Từ những lý do trên tôi đã chọn đề tài: "Phát triển công nghiệp chế

biến rau quả ở Việt Nam trong quá trình hội nhập".

3. Mục đích nghiên cứu của luận án

Mục đích của luận án là nghiên cứu những cơ sở lý luận về phát triển công nghiệp chế biến rau quả. Từ những cơ sở lý luận đó nhằm phân tích và đánh giá đúng thực trạng phát triển công nghiệp chế biến rau quả ở Việt Nam. Qua đó tìm ra những yếu kém cũng như những nguyên nhân cả khách quan và chủ quan dẫn đến những mặt còn hạn chế. Kết hợp giữa lý luận và thực tiễn, luận án đưa ra những biện pháp nhằm phát triển ngành công nghiệp chế biến rau quả ở Việt Nam trên cơ sở nâng cao khả năng cạnh tranh của sản phẩm rau quả chế biến trong quá trình hội nhập hiện nay.

4. Phạm vi nghiên cứu và đối tượng nghiên cứu của luận án

Luận án nghiên cứu ngành công nghiệp chế biến rau quả trong đó tập trung chủ yếu vào Tổng công ty rau quả (VEGETEXCO), nay thuộc Tổng công ty rau quả, nông sản. Luận án nghiên cứu các nội dung phát triển công nghiệp chế biến rau quả từ bảo đảm nguyên liệu chế biến, đầu tư cơ sở vật chất, phát triển thị trường tiêu thụ cũng như những vấn đề liên kết kinh tế nhằm phát triển công nghiệp chế biến rau quả. Sản phẩm dứa chế biến là mặt hàng được tập trung nghiên cứu chủ yếu với từng nội dung thích hợp trong luận án. Luận án nghiên cứu phát triển công nghiệp chế biến rau quả ở các khía cạnh kinh tế, tổ chức và kế hoạch hoá phát triển.
Thời gian nghiên cứu trong luận án: số liệu, tình hình được nghiên cứu và khảo sát chủ yếu giai đoạn 2000- 2004.

5. Các phương pháp nghiên cứu

Luận án được nghiên cứu với phương pháp tư duy chung nhất là duy vật biện chứng và duy vật lịch sử. Hệ thống phương pháp cụ thể đã được vận dụng trong khi thực hiện luận án. Các phương pháp cụ thể bao gồm:
- Thu thập, nghiên cứu nguồn tài liệu thứ cấp cả trong nước và ngoài nước như sách, tạp chí, các báo cáo tổng kết của các doanh nghiệp và cơ quan quản lý chuyên ngành rau quả. Nguồn tài liệu thứ cấp được sắp xếp, phân tổ theo các chủ đề phục vụ cho quá trình nghiên cứu.

- Phương pháp nghiên cứu điều tra trực tiếp tại thực địa để có nguồn tài

liệu sơ cấp. Chúng tôi đã trực tiếp trao đổi, phỏng vấn một số Giám đốc, các nhà quản trị một số doanh nghiệp sản xuất kinh doanh rau quả, các cơ quan quản lý nhà nước thuộc Bộ NN&PTNT, Bộ Công nghiệp, Bộ Thương mại. Đây thực chất là phương pháp chuyên gia đã được vận dụng khi nghiên cứu luận án. Để có cơ sở cho biện pháp phát triển thị trường trong nước, chúng tôi đã vận dụng phương pháp điều tra thăm dò thái độ người tiêu dùng tiềm năng với nhóm sản phẩm rau quả chế biến với mẫu được lựa chọn tại thị trường Hà Nội. Bộ câu hỏi điều tra đã được thiết kế, tham khảo, điều chỉnh và hoàn thiện trước khi gửi cho những người được điều tra.

- Phương pháp phân tích , đối chiếu và so sánh cũng được vận dụng trong quá trình nghiên cứu luận án.
- Luận án cũng đã nghiên cứu và vận dụng một số mô hình trong kinh tế, cụ thể chúng tôi đã vận dụng mô hình dự báo cầu thị trường với chỉ tiêu kim ngạch xuất khẩu rau quả. Phương pháp dự báo theo mô hình tuyến tính được lựa chọn để vận dụng. Chúng tôi cũng đã sử dụng phần mềm SPSS trong quá trình thực hiện phương pháp nhằm đưa ra những kết quả nhanh chóng và có hiệu quả. Ngoài ra các mô hình chuỗi giá trị, ma trận sản phẩm/ thị trường cũng được luận án nghiên cứu và vận dụng.

6. Đóng góp của luận án

- Hệ thống hoá những lý luận chung về phát triển công nghiệp chế biến rau quả trong điều kiện hội nhập, trong đó mô hình kim cương của M.Porter được vận dụng để nghiên cứu các nhân tố ảnh hưởng tới sự phát triển công nghiệp chế biến rau quả;
- Phân tích và đánh giá đúng thực trạng phát triển công nghiệp chế biến rau quả ở Việt Nam và các yếu tố ảnh hưởng tới sự phát triển của nó, đặc biệt là những hạn chế và thách thức, chỉ ra những nguyên nhân làm cơ sở thực tiễn cho các biện pháp phát triển hơn nữa ngành công nghiệp này trước những yêu cầu hội nhập hiện nay ở Việt Nam;

- Đề xuất một số biện pháp nhằm phát triển CNCBRQ trong điều kiện hội nhập hiện nay ở Việt Nam. Chuỗi cung ứng và chuỗi giá trị đã được vận dụng nghiên cứu như những công cụ để xác lập những căn cứ cho các biện pháp phát triển công nghiệp chế biến rau quả, đặc biệt là biện pháp liên kết kinh tế cả trong nước và với nước ngoài của ngành hàng rau quả.

7. Giới thiệu bố cục của luận án

Ngoài phần Mở đầu, Kết luận cũng như Phụ lục, Luận án được chia thành 3 chương:

Chương 1. Những vấn đề lý luận chung về phát triển công nghiệp chế biến rau quả trong điều kiện hội nhập

Chương 2. Phân tích thực trạng phát triển công nghiệp chế biến rau quả ở Việt Nam

Chương 3. Phương hướng và biện pháp phát triển công nghiệp chế biến rau quả ở Việt Nam trong quá trình hội nhập