Tiểu Luận Những vấn đề pháp lý về đổi mới, phát triển doanh nghiệp nhà nước trong điều kiện cải cách kinh tế ở

Tóm tắt luận án tiến sĩ
Đề tài: Những vấn đề pháp lý về đổi mới, phát triển doanh nghiệp nhà nước trong điều kiện cải cách kinh tế ở nước ta hiện nay


Abstract. Nghiên cứu và phân tích những vấn đề lý luận cơ bản về doanh nghiệp
nhà nước, phân biệt doanh nghiệp nhà nước với các loại hình doanh nghiệp thuộc
các thành phần kinh tế khác trong nền kinh tế, đặc biệt trong điều kiện phát triển nền
kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam để có cách hiểu đúng về
loại hình doanh nghiệp này từ góc độ pháp lý. Nghiên cứu quá trình hình thành và
phát triển quan niệm pháp lý về doanh nghiệp nhà nước cũng như sức ép phải thay
đổi các quan niệm này. Phân tích, đánh giá thực trạng hệ thống pháp luật và thực
hiện pháp luật về đổi mới, phát triển doanh nghiệp nhà nước ở Việt Nam trong gần
hai thập kỷ qua. Đề ra những phương hướng đổi mới, các giải pháp cụ thể và một số
kiến nghị nhằm đẩy mạnh việc đổi mới, phát triển và nâng cao hiệu quả của doanh
nghiệp nhà nước trong thời gian tới như: Tiếp tục hoàn thiện pháp luật về đổi mới,
phát triển và quản lý doanh nghiệp nhà nước; đổi mới phương thức quản lý nhằm
nâng cao hiệu lực, hiệu quả hoạt động quản lý nhà nước đối với doang nghiệp nhà
nước; thực hành tiết kiệm, chống lãng phí và phòng chống tham nhũng trong quá
trình đổi mới, phát triển doanh nghiệp nhà nước; tăng cường giám sát và đánh giá
hiệu quả hoạt động của doanh nghiệp nhà nước; phát huy vai trò của các tổ chức
chính trị, chính trị - xã hội trong các doanh nghiệp nhà nước sau đổi mới, phát triển;
định hướng đúng đắn trong việc phát triển các tập đoàn kinh tế


Content
MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Với định hướng xã hội chủ nghĩa, Việt Nam phát triển nền kinh tế đa thành phần, trong
đó kinh tế nhà nước có vai trò chủ đạo và trở thành công cụ để Nhà nước định hướng và điều
tiết nền kinh tế. Tuy nhiên, doanh nghiệp nhà nước trong những năm qua nhiều về số lượng
nhưng kém về hiệu quả; nhiều doanh nghiệp nhà nước thua lỗ kéo dài.
Vì vậy, đổi mới, phát triển doanh nghiệp nhà nước là một đòi hỏi khách quan, một chủ
trương cấp thiết đã được đẩy mạnh trên thực tế. Nhờ đó, số lượng doanh nghiệp nhà nước đã
giảm đáng kể, nhiều doanh nghiệp hoạt động kém hiệu quả đã được loại bỏ, hiệu quả trong
hoạt động của doanh nghiệp được cải thiện, cơ chế quản lý và hoạt động kinh doanh của
doanh nghiệp được đổi mới, doanh nghiệp nhà nước bước đầu thích nghi với môi trường cạnh
tranh.
Tuy nhiên, việc đổi mới, phát triển doanh nghiệp nhà nước vẫn còn nhiều hạn chế. Các
doanh nghiệp nhà nước được cổ phần hóa chủ yếu vẫn có quy mô vừa và nhỏ. Tổng số vốn
nhà nước theo sổ sách kế toán của các doanh nghiệp nhà nước cổ phần hóa mới chỉ chiếm
18,25% toàn bộ vốn nhà nước tại các doanh nghiệp nhà nước. Việc cổ phần hóa doanh nghiệp
nhà nước chưa được tiến hành đối với các doanh nghiệp có quy mô lớn, như các tổng công ty
nhà nước; việc sắp xếp, cổ phần hóa doanh nghiệp nhà nước trong các lĩnh vực tài chính,
ngân hàng, bảo hiểm được tiến hành rất chậm. Việc thành lập các tổng công ty, tập đoàn kinh
tế được tiến hành theo cách thức cơ học, mệnh lệnh hành chính mà không dựa trên các quy
luật kinh tế nên không có sự gắn kết chặt chẽ giữa các thành viên. Hiệu quả hoạt động của
các doanh nghiệp nhà nước chưa cao và chưa bền vững; cơ chế quản lý nhà nước đối với
doanh nghiệp và cơ chế quản lý kinh doanh của doanh nghiệp chưa phù hợp với nền kinh tế
thị trường; cơ chế Bộ, ủy ban nhân dân cấp tỉnh là cơ quan chủ quản can thiệp quá sâu vào
hoạt động của doanh nghiệp nhà nước vẫn còn tồn tại, trong nhiều lĩnh vực vẫn còn phổ biến.
Mặc dù việc đổi mới, phát triển doanh nghiệp nhà nước đã đạt được những kết quả nhất
định nhưng vẫn còn nhiều hạn chế, như: Tỷ trọng vốn đã được cổ phần hóa thấp, chỉ bằng
khoảng 18,25 % tổng số vốn nhà nước tại các doanh nghiệp nhà nước; việc sắp xếp, cổ phần
hóa doanh nghiệp nhà nước tiến hành khá chậm, mới chỉ bước đầu tiến hành đối với các
doanh nghiệp có quy mô lớn; việc thành lập các tập đoàn kinh tế được tiến hành chậm; hiệu
quả hoạt động của khu vực doanh nghiệp nhà nước chưa cao và bền vững; cơ chế quản lý nhà
nước đối với doanh nghiệp và cơ chế quản lý kinh doanh của doanh nghiệp có hiệu quả chưa
cao.
Những hạn chế này cho thấy Việt Nam chưa có một cách tiếp cận khoa học về doanh
nghiệp nhà nước và các vấn đề pháp lý cần đặt ra khi đổi mới, phát triển loại hình doanh
nghiệp này, đặc biệt trong bối cảnh hội nhập WTO. Việc nghiên cứu sinh lựa chọn đề tài
"Những vấn đề pháp lý về đổi mới, phát triển doanh nghiệp nhà nước trong điều kiện cải
cách kinh tế ở nước ta hiện nay" do đó, mang tính cấp thiết, góp phần giải quyết những vấn
đề về lý luận, pháp lý và thực tiễn để đẩy nhanh quá trình đổi mới, phát triển doanh nghiệp
nhà nước ở Việt Nam.
2. Tình hình nghiên cứu đề tài
Đã có nhiều công trình nghiên cứu về cải cách doanh nghiệp nhà nước từ giác độ kinh tế
và pháp luật, được thể hiện ở nhiều cấp độ nghiên cứu khác nhau, như: "Đổi mới doanh
nghiệp nhà nước ở Việt Nam" do Võ Đại Lược chủ biên, ấn hành năm 1997, Nxb Khoa học -Xã hội; "Cổ phần hóa và quản lý doanh nghiệp nhà nước sau cổ phần hóa " do Lê Văn Tâm
chủ biên, ấn hành năm 2004 tại Nxb Chính trị quốc gia; "Cổ phần hóa doanh nghiệp nhà
nước - những vấn đề lý luận và thực tiễn" do Lê Hồng Hạnh chủ biên được Nxb Chính trị
quốc gia, ấn hành năm 2004; "Chuyên khảo Luật kinh tế" của Phạm Duy Nghĩa ấn hành năm
2004 tại Nxb Đại học quốc gia .
Ở góc độ nghiên cứu có tính quốc tế cũng đã có nhiều công trình đề cập đến cải cách
doanh nghiệp nhà nước, như: "Chính sách phát triển kinh tế - kinh nghiệm và bài học của
Trung Quốc" tập I, II và III, tài liệu nghiên cứu của UNDP và Viện Nghiên cứu Quản lý Kinh
tế Trung ương; "Diễn đàn cải cách kinh tế Việt Nam - Trung Quốc", ngày 13,14-5-2004 tại
Hà Nội của CIEM, CIRD và UNDP. Tổ chức hợp tác và phát triển kinh tế (OECD) đã có
những nghiên cứu và hướng dẫn về cải cách doanh nghiệp nhà nước, được công bố rải rác từ
những năm 2000 đến 2007.
Các công trình nghiên cứu trên đây đã đề cập nhiều khía cạnh và ở các mức độ khác nhau
về việc sắp xếp lại các doanh nghiệp nhà nước nhưng chưa có công trình nào nghiên cứu tập
trung, đầy đủ về vấn đề đổi mới, phát triển doanh nghiệp nhà nước.
3. Mục đích nghiên cứu và nhiệm vụ của luận án
Luận án có mục đích nghiên cứu các quan niệm và hình thức thể hiện về pháp lý của
doanh nghiệp nhà nước, đánh giá thực trạng tổ chức và hoạt động của doanh nghiệp nhà nước
theo pháp luật hiện hành ở Việt Nam, những cải cách pháp lý nhằm đổi mới, phát triển doanh
nghiệp nhà nước trong điều kiện cải cách nền kinh tế ở Việt Nam hiện nay, từ đó đề xuất
phương hướng và giải pháp tiếp tục sắp xếp, đổi mới và phát triển doanh nghiệp nhà nước
trong thời gian tới.
Luận án có nhiệm vụ nghiên cứu và phân tích những vấn đề lý luận pháp lý cơ bản về
doanh nghiệp nhà nước, từ các khái niệm và đặc điểm pháp lý, phân biệt doanh nghiệp nhà
nước và các thành phần kinh tế khác trong nền kinh tế, đặc biệt trong điều kiện phát triển nền
kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa ở Việt Nam để có cách hiểu thống nhất về loại
hình doanh nghiệp này từ góc độ pháp lý; nghiên cứu quá trình hình thành và phát triển tư
duy pháp lý về doanh nghiệp nhà nước cũng như sức ép phải thay đổi các quan niệm và tư
duy này; nghiên cứu, đánh giá thực trạng những vấn đề pháp lý chủ yếu về đổi mới, phát triển
doanh nghiệp nhà nước ở Việt Nam trong gần hai thập kỷ qua; đề ra những định hướng và
giải pháp cụ thể nhằm đẩy mạnh sắp xếp, đổi mới và nâng cao hiệu quả của doanh nghiệp nhà
nước trong thời gian tới.
4. Phạm vi nghiên cứu
Luận án này chỉ nghiên cứu những vấn đề pháp lý về doanh nghiệp nhà nước có liên
quan tới quan niệm về doanh nghiệp nhà nước, các đặc trưng của doanh nghiệp nhà nước và
những khía cạnh pháp lý cơ bản khi tiến hành đổi mới, phát triển chúng trong hoàn cảnh Việt
Nam. Luận án cũng tập trung vào những vấn đề pháp lý liên quan trực tiếp đến các giải pháp
đổi mới, phát triển doanh nghiệp nhà nước hiện nay, qua đó làm nổi bật yêu cầu và đề xuất
những giải pháp để tiếp tục sự nghiệp này trong thời gian tới.
5. Phương pháp nghiên cứu
Luận án được thực hiện dựa trên phương pháp luận của triết học Mác - Lênin về duy vật
biện chứng và duy vật lịch sử; trên cơ sở đường lối và chủ trương của Đảng về đổi mới nền
kinh tế đất nước, về xây dựng nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và đặc biệt
là chủ trương đổi mới, phát triển doanh nghiệp nhà nước ở Việt Nam.
Luận án được thực hiện dựa trên sự kết hợp các phương pháp nghiên cứu, như: phương
pháp tổng hợp và phân tích, phương pháp lôgíc và lịch sử, phương pháp so sánh, đặc biệt là
so sánh luật học để giải quyết các vấn đề mà đề tài đặt ra.
6. Những đóng góp mới về khoa học và thực tiễn của luận án
Luận án là công trình chuyên sâu nghiên cứu về những vấn đề pháp lý liên quan đến quan
niệm về doanh nghiệp nhà nước, đặc biệt là khái niệm, phân loại và vai trò của doanh nghiệp
nhà nước ở Việt Nam; làm rõ yêu cầu đổi mới và phát triển doanh nghiệp nhà nước trong
điều kiện xây dựng nền kinh tế thị trường ở Việt Nam hiện nay; phân tích và làm rõ khía cạnh
pháp lý về đổi mới và phát triển doanh nghiệp nhà nước, đánh giá thực trạng pháp luật cũng
như kết quả của quá trình cải cách doanh nghiệp nhà nước ở nước ta trong thời gian qua; đưa
ra một số đề xuất về giải pháp cụ thể nhằm tiếp tục đẩy mạnh việc đổi mới và nâng cao hiệu
quả của doanh nghiệp nhà nước, đồng thời góp phần hoàn thiện pháp luật về doanh nghiệp
nhà nói chung để các doanh nghiệp nhà nước và các doanh nghiệp thuộc các thành phần kinh
tế khác được tồn tại và hoạt động trong cùng một môi trường luật pháp thống nhất.
7. Kết cấu của luận án
Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục, luận án có cấu
trúc 3 chương, 9 tiết.
NỘI DUNG CƠ BẢN CỦA LUẬN ÁN
Chương 1
NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN CƠ BẢN VỀ ĐỔI MỚI,
PHÁT TRIỂN DOANH NGHIỆP NHÀ NƯỚC Ở VIỆT NAM
1.1. Những vấn đề lý luận cơ bản về doanh nghiệp nhà nước
1.1.1. Quan niệm về doanh nghiệp nhà nước
1.1.1.1. Quan niệm chung của các quốc gia về doanh nghiệp nhà nước
Doanh nghiệp nhà nước là một loại hình doanh nghiệp tồn tại phổ biến ở hầu hết các nước
trên thế giới thuộc những mô hình kinh tế khác nhau. Quan niệm về doanh nghiệp nhà nước ở các
nước trên thế giới không hoàn toàn giống nhau và khái niệm này cũng có sự thay đổi theo thời
gian.
Theo Tổ chức phát triển công nghiệp Liên hợp quốc (UNIDO), thì doanh nghiệp nhà
nước là các tổ chức kinh tế thuộc sở hữu nhà nước hoặc do nhà nước kiểm soát, có thu nhập
chủ yếu từ sản xuất hàng hóa hoặc cung cấp dịch vụ
1.1.1.2. Quan niệm của Việt Nam về doanh nghiệp nhà nước
Ở nước ta, quan niệm về doanh nghiệp nhà nước cũng được hình thành, thay đổi nhiều
lần, cho tới nay, doanh nghiệp nhà nước được xác định là tổ chức kinh tế do Nhà nước sở hữu
toàn bộ vốn điều lệ hoặc có cổ phần, vốn góp chi phối, được tổ chức dưới hình thức công ty
nhà nước, công ty cổ phần, công ty trách nhiệm hữu hạn.
1.1.2. Vai trò của doanh nghiệp nhà nước trong các nền kinh tế
1.1.2.1. Vai trò của doanh nghiệp nhà nước trong kinh tế kế hoạch hóa tập trung
Doanh nghiệp nhà nước trong nền kinh tế kế hoạch hóa tập trung có vai trò có vị trí, vai
trò đặc biệt quan trọng, là công cụ thực hiện cơ chế kinh tế kế hoạch hóa tập trung; có nhiệm
vụ cung cấp phần lớn sản phẩm, dịch vụ cho xã hội; có mục tiêu tìm kiếm lợi nhuận và vai trò
tạo giá trị thặng dư; có vai trò quan trọng trong việc thực hiện các mục tiêu chính trị - xã hội
khác.
1.1.2.2. Vai trò của doanh nghiệp nhà nước trong kinh tế thị trường
Sau Chiến tranh thế giới lần thứ hai, doanh nghiệp nhà nước ở các nước tư bản được nhà
nước đầu tư mạnh mẽ để xác định các ngành công nghiệp có tính nền tảng, mũi nhọn của nền
kinh tế hoặc những lĩnh vực công nghiệp mà ít tiềm năng, nhiều rủi ro nên tư nhân không đầu tư.
Từ đầu những năm 80 của thế kỷ XX đến nay, do sản xuất kinh doanh kém hiệu quả, thua lỗ kéo
dài nên hệ thống các doanh nghiệp nhà nước bị thu hẹp đáng kể.
1.1.3. Đặc điểm và phân loại doanh nghiệp nhà nước
1.1.3.1. Đặc điểm pháp lý của doanh nghiệp nhà nước
Ở các nước kém phát triển và đang phát triển, trong đó có Việt Nam, doanh nghiệp nhà
nước cói mục tiêu tìm kiếm lợi nhuận, điều tiết vĩ mô nền kinh tế và thực hiện các nhiệm vụ
chính trị - xã hội của nhà nước. Ở các nước phát triển, doanh nghiệp nhà nước chỉ được coi là
tổ chức kinh tế có chức năng thực hiện các nhiệm vụ chính trị - xã hội của nhà nước. Với
những nét đặc thù được mang lại từ hệ thống pháp luật đang trong quá trình chuyển đổi,
doanh nghiệp nhà nước ở Việt Nam có một số đặc điểm riêng biệt.
1.1.3.2. Phân loại doanh nghiệp nhà nước.
Trên thế giới, doanh nghiệp nhà nước được phân chia thành nhiều loại, dựa trên những
tiêu chí khác nhau, như: Căn cứ vào địa vị pháp lý, được chia thành doanh nghiệp có tư cách
pháp nhân độc lập và doanh nghiệp hạch toán phụ thuộc, không có đủ tư cách pháp nhân độc
lập; căn cứ vào mối quan hệ hành chính giữa doanh nghiệp nhà nước với cơ quan chủ quản,
được chia thành doanh nghiệp trung ương và doanh nghiệp địa phương Ở Việt Nam, doanh
nghiệp nhà nước được chia thành công ty nhà nước, công ty cổ phần nhà nước, công ty cổ
phần có từ hai thành viên trở lên, công ty trách nhiệm hữu hạn nhà nước một thành viên và
công ty trách nhiệm hữu hạn nhà nước có từ hai thành viên trở lên.
1.2. Những vấn đề lý luận cơ bản về đổi mới, phát triển doanh nghiệp nhà nước
1.2.1. Vấn đề đổi mới, phát triển doanh nghiệp nhà nước ở một số nước trên thế giới