Tiến Sĩ Những thủ pháp sáng tác trong một số trường phái âm nhạc ở thế kỷ XX

Luận án tiến sĩ
Đề tài: Những thủ pháp sáng tác trong một số trường phái âm nhạc ở thế kỷ XX

Mục lục
tr
Mở đầu 4
Ch-ơng 1. Sự hình thành và phát triển các khuynh h-ớng âm nhạc
trong bối cảnh lịch sử thế kỷ XX . 11
1.1. Những sự kiện có ảnh h-ởng trực tiếp tới sự phát triển của âm
nhạc thế kỷ XX 11
1.2. Sự hình thành các khuynh h-ớng sáng tác tiêu biểu trên thế giới 18
Ch-ơng 2. Những đổi mới trong ngôn ngữ âm nhạc thế giới thế kỷ
XX . 42
2.1. Điệu thức 42
2.2. Hòa âm . 60
2.3. Luật nhịp và tiết tấu 65
Ch-ơng 3. Đặc điểm âm nhạc trong tác phẩm khí nhạc của nhạc sĩ
Việt Nam . 71
3.1. Sử dụng những làn điệu dân ca hoặc ca khúc quen thuộc để làm
chất liệu chủ đề 71
3.2. Một số ph-ơng pháp sử dụng điệu thức . 82
3.3. Hòa âm và phức điệu 95
3.4. Một số vấn đề về luật nhịp và tiết tấu . 103
Kết luận 109
Danh mục những công trình đã công bố liên quan tới luận án . 115


Mở đầu
1. Lý do chọn đề tài
Âm nhạc là một loại hình nghệ thuật luôn đóng vai trò quan trọ ng
trong đời sống văn hóa của con ng- ời. Từ hàng ngàn năm nay sự phát
triển của âm nhạc luôn chịu tác động của chế độ chính trị, xã hội cũng
nh- những điều kiện về kinh tế. Nhận định này đã đ-ợc chứng minh
trong suốt chiều dài phát triển lịch sử âm nhạc và lại đ-ợc khẳng đ ị nh
một lần nữa trong sự phát triển của âm nhạc thế kỷ XX.
Thật vậy, thế kỷ XX đ-ợc coi là một thời kỳ chứa đầy biến động
sâu sắc về chính trị xã hội và sự ảnh h-ởng của nó không còn nằm trong
giới hạn của một quốc gia hay một châu lục mà đã bao trùm gần nh- toàn
thế giới. Các cuộc chiến tranh Thế giới lần thứ nhất (1914 -1918) và lần
thứ hai (1939 -1945) đã dẫn đến những thay đổi sâu sắc trong sự phát
triển của xã hội, từ đó nảy sinh ra những quan điểm sống khác nhau.
Chức năng của nghệ thuật là phản ánh hiện thực cuộc sống và những thay
đổi nhanh chóng hiện thực cuộc sống đó đã dẫn đến sự ra đời của các
khuynh h-ớng sáng tác nghệ thuật khác nhau. Hơn nữa, thế kỷ XX cũng
đã chứng kiến sự phát triển một cách nhanh chóng của khoa học kỹ thuật
và những ảnh h-ởng lớn lao, rộng khắp của nó trong đời sống xã hội
cũng nh- nghệ thuật. Chỉ trong mấy thập kỷ của thế kỷ XX, lịch sử đã
ghi nhận sự ra đời của rất nhiều khuynh h-ớng sáng tác âm nhạc với
những quan điểm sáng tác và quan điểm thẩm mỹ khác nhau.
Nền âm nhạc thính phòng và giao h-ởng Việt Nam mới đ-ợc hình
thành và phát triển từ những năm 60 của thế kỷ XX. Tuy ra đời muộn
nh-ng các nhạc sĩ Việt Nam đã biết tiếp thu những tinh hoa của âm nhạc
thế giới kết hợp với âm nhạc dân g ian của dân tộ c mình để tạo một ngôn
5
ngữ âm nhạc mang nhiều nét đặc tr- ng riêng. Trong mấy chục năm qua,
nhiều tác phẩm khí nhạc Việt Nam đã góp phần không nhỏ trong việc
khắc họa cuộc chiến đấu ngoan c-ờng của nhân dân ta chống đế quốc Mỹ
cũng nh- thể hiện đ-ợc những tâm t- nguyện vọng của nhân dân. Mặc dù
nền khí nhạc Việt Nam còn non trẻ nh-ng đã từng b-ớc tr-ởng thành đi
lên và đ-ợc công chúng đón nhận, đặc biệt đã có những tác phẩm đ-ợc
giới thiệu ra n-ớc ngoài.
Vậy mà từ tr-ớc tới nay vẫn ch -a có một tài liệu ho ặc một nghiên
cứu chính thức nào nhìn nhận sự hìn h thành phát triển của âm nhạc mới
Việt Nam nh- một khuynh h-ớng sáng tác âm nhạc ở thế kỷ XX.
Xuất phát từ nhận thức và suy nghĩ trên, với nhu cầu cấp bách của
tình hình nghiên cứu hiện nay đã thôi thúc c húng tôi chọn viết Luận án
tiến sĩ nghệ thuật âm nhạc với đề tài ‚Những thủ pháp sáng tác trong một
số trường phái âm nhạc ở thế kỷ XX‛.
2. Lịch sử đề tài
Chúng ta mới b-ớc sang thế kỷ XXI đ -ợc m-ời năm, do đó việc hệ
thống lại những thủ pháp sáng tác âm nhạc thế kỷ XX trên qui mô toàn
thế giới vẫn còn là một công việc đầy thách thức. Trong toàn bộ các tài
liệu chúng tôi đã đ-ợc tham khảo cũng minh chứng cho nhận định trên.
Đối với dạng tài liệu đ-ợc coi là sách giáo khoa lịch sử âm nhạc
trong nhiều tr- ờng đại học ở trên thế giới thì cuốn A History of Western
Music do Donald Jay Grout & Laude V. Palisca biên soạn (nhà xuất bản
W.W-Norton & company, 1988) luôn đ-ợc coi là sự lựa chọn hàng đầu
vậy mà cũng chỉ dành khoảng 80 (trang 807 -885) trong tổng số hơn
1.000 trang để giới thiệu khái quát về sự phát triển của âm nhạc ở nửa
đầu thế kỷ XX. Trong cuốn Music an Appreciation do Roger Kamien viết
(nhà xuất bản Mc Graw Hill, 1998) có dành tới hơn một trăm trang để
giới thiệu về âm nhạc thế kỷ XX. Trong cuốn này phần nửa đầu thế kỷ
6
XX chỉ đề cập đến ba tr-ờng phái âm nhạc là ấn t-ợng, tân cổ điển và
biểu hiện cùng một nhạc sĩ tiêu biểu của mỗi tr-ờng phái ấy. Phần nửa
sau thế kỷ XX chỉ giới thiệu khái quát một số khuynh h-ớng âm nhạc đã
tồn tại trong đời sống âm nhạc ở châu Âu và Bắc Mỹ và không đề cập chi
tiết một tác giả cụ thể nào. Cuốn Trích giảng âm nhạc thế kỷ XX (dùng
cho học sinh trung cấp) của Học viện Âm nhạc quốc gia Việt Nam do tác
giả Tú Ngọc biên soạn (Nhạc viện Hà Nội xuất bản năm 1991) cũng giớ i
thiệu sơ l-ợc về một số nhạc sĩ ở nửa đầu thế kỷ XX không đi sâu vào
ngôn ngữ sáng tác và không đề cập đến sự ra đời của các tr-ờng phái âm
nhạc.
Đối với dạng tài liệu chuyên khảo âm nhạc thế kỷ XX : Cuốn La
musique du XXe siècle do Jean-Noel Von Der Weid biên soạn (nhà xuất
bản Hachette, 1997) đ-ợc coi là tiêu biểu. Trong cuốn sách này tác giả
đã trình bày đan xen giữa các phần giới thiệu ngôn ngữ âm nhạc của một
số tác giả cụ thể với sự phát triển âm nhạc của một quốc gia chủ yếu ở
châu Âu và Bắc Mỹ. Vấn đề hình thành các tr-ờng phái âm nhạc ở thế kỷ
XX không đ-ợc giới thiệu một cách hệ thống mà đ-ợc đ-a vào đan xen
khi đề cập đến ngôn ngữ của tác giả. Cuốn Music since 1945 do Elliot
Schwartz & Daniel Godrey biên soạn (nhà xuất bản Schirmer Books,
1992), chỉ giới thiệu một số bút pháp âm nhạc ra đời từ sau năm 1945
nh-ng cũng không qui tụ theo các thủ pháp sáng tác của từng tr- ờng
phái. Cuốn Trajectoire de la musique au XXe siècle của tác giả Marie Claire Mussat (nhà xuất bản Klincksieck, 2002) lại đ-ợc t rình bày d- ới
dạng trả lời các câu hỏi ngắn về những vấn đề liên quan đến âm nhạc thế
kỷ XX.
Đối với phần âm nhạc Việt Nam thì cuốn L-ợc sử âm nhạc Việt
Nam của tác giả Thụy Loan (do Nhạc viện Hà Nội, Nhà xuất bản Âm
nhạc, 1993) đã đ-a ra một bức tranh to àn cảnh về nền âm nhạc n-ớc nhà
7
từ khi hình thành cho tới ngày nay. Những vấn đề về âm nhạc thính
phòng và giao h-ởng Việt nam chỉ đ-ợc đ-a vào một cách khái quát
trong ba trang (113 -116).
Cuốn Âm nhạc mới Việt Nam tiến trình và thành tựu của nhóm tác
giả Tú Ngọc, Nguyễn Thị Nhung, Vũ Tự Lân, Nguyễn Ngọc Oánh, Thái
Phiên (do Viện Âm nhạc xuất bản năm 2000) đề cập đến sự phát triển âm
nhạc Việt Nam d-ới dạng chuyên luận, mang tính hệ thống trong việc
đánh giá cả một quá trình hình thành và phát triển của nền âm nhạc mới
Việt Nam trải dài gần nh- toàn bộ thế kỷ XX, phần âm nhạc giao h-ởng
và thính phòng là một trong những thể loại nằm trong tổng thể đó (nó chỉ
gồm khoảng 80 trong tổng số 999 trang của cuốn sách). Tuy nhiên phần
này sẽ là nhân tố cơ bản làm tiề n đề cho cuốn Âm nhạc thính phòng-giao
h-ởng Việt Nam sự hình thành và phát triển -tác phẩm -tác giả .
Cuốn Âm nhạc thính phòng-giao h-ởng Việt Nam sự hình thành và
phát triển-tác phẩm -tác giả của PGS.TS Nguyễn Thị Nhung (do Viện Âm
nhạc xuất bản năm 2001) đ-ợc coi là một cuốn gần nhất với đề tài của
luận án. Cuốn sách đã đề cập khá đầy đủ các tác phẩm âm nhạc thính
phòng và giao h-ởng từ góc độ hình thức, thể loại và nội dung để từ đó
khẳng định sự hình thành và phát triển của thể loại âm nhạc này. Trong
ch-ơng III của cuốn sách, PGS.TS Nguyễn Thị Nhung đã đ-a ra một vài
nét đặc tr-ng của âm nhạc thính phòng -giao h-ởng Việt Nam. Đây là
điểm mấu chốt để ra đời công trình tiếp theo Âm nhạc Việt Nam, tác giả,
tác phẩm và là cơ sở để phát triển các luận văn, lu ận án về đề tài khí
nhạc Việt Nam.
Bốn tập Âm nhạc Việt Nam, tác giả, tác phẩm của nhiều tác giả
nh- Nguyễn Thị Nhung, Phạm Tú H -ơng, Lê Toàn, Nguyễn Thị Minh
Châu (do Viện Âm nhạc xuất bản trong các năm 2006, 2007) lại đi sâu
vào việc giới thiệu chân dun g từng tác giả tiêu biểu trong nền âm nhạc
8
Việt Nam nói chung và có điểm các tác phẩm khí nhạc nếu tác giả đó có
sáng tác.
Ngoài các tài liệu đã đ-ợc xuất bản thì có một số luận văn, luận án
chuyên ngành lý luận âm nhạc cũng đã nghiên cứu sâu một tác phẩm cụ
thể hoặc ngôn ngữ âm nhạc của một tác giả hoặc một thể loại khí nhạc
Việt Nam.
Nh- vậy, dẫu có nhìn ở góc độ rộng từ các công trình đồ sộ tiếp
xúc với nền âm nhạc thính phòng, giao h-ởng Việt Nam, hay ở góc độ
hẹp chỉ riêng một tác phẩm, hay phong các h của một nhạc sỹ thì đã có
không ít công trình đề cập tới. Nh- ng, cho tới nay vẫn ch- a có công trình
nào tiếp cận chỉ riêng với nền khí nhạc Việt Nam d-ới lăng kính của văn
hóa học âm nhạc trong mối quan hệ với nền âm nhạc trên thế giới ở thế
kỷ XX. Tuy nhiên, những công trình nghiên cứu, những bài luận bàn của
các tác giả đi tr- ớc vẫn là cơ sở, là nguồn t ài liệu vô cùng quý báu giúp
chúng tôi thực hiện luận án này.
3. Mục đích nghiên cứu
Mục đích nghiên cứu chính của luận án là tìm ra những đặc điểm
tiêu biểu của các tr-ờng phá i âm nhạc trên thế giới cũng nh- những nét
đặc tr-ng trong ngôn ngữ khí nhạc của các nhạc sĩ Việt Nam để từ đó có
thể khẳng định âm nhạc Việt Na m đã hình thành một khuynh h-ớng sáng
tác riêng và khuynh h-ớng sáng tác này chịu ản h h-ởng qua lại của nhiều
tr-ờng phái âm nhạc trên thế giới
4. Đối t-ợng và phạm vi nghiên cứu
Đối t-ợng nghiên cứu
Trong luận án này chúng tôi chỉ nghiên cứu những tác phẩm nổi
tiếng của các tr-ờng phái âm nhạc tiêu biểu trên thế giới. Đối với phần
âm nhạc Việt Nam chúng tôi chỉ nghiên cứu những tác phẩm thuộc thể
9
loại thính phòng và giao h-ởng viết cho các nhạc cụ ph-ơng Tây diễn
tấu.
Phạm vi nghiên cứu
Do đề tài của luận án rất rộng nên chúng tôi chỉ nghiên cứu những
khía cạnh sẽ có ảnh h-ởng nhiều tới thủ pháp sáng tác khí nhạc . V ì vậy
luận án sẽ không đi sâu vào vấn đề cấu trúc, phối khí trong âm nhạc
thế kỷ XX.
Đối với phần âm nhạc Việt Nam, phạm vi nghiên cứu của luận án
là những tác phẩm đ-ợc viết trong khoảng thời gian từ những năm 1960
đến những năm 1990. Do khối l-ợng tác phẩm rất đồ sộ nên khi cần để
đ-a ra phân tích, chứng minh cho các luận điểm của bản luận án, chúng
tôi chỉ chọn những tác phẩm đã đ-ợc công bố trên các ph-ơng tiện thông
tin đại chúng hoặc đã đ-ợc dàn dựng, trình diễn và đ ạt các giải th-ởng
trong các kỳ thi khí nhạc toàn quốc hoặc quốc tế. Hơn nữa luận án cũng
chỉ giới hạn phân tích nhữ ng tác phẩm của các nhạc sĩ ở Việt Nam và
mang quốc tịch Việt Nam. Những sáng tác của các nhạc sĩ Việt kiều
không thuộc đối t-ợng của bản lu ận án này.
5. Ph-ơng pháp nghiên cứu
Luận án dựa trên quan điểm của chủ nghĩa duy vật biện chứng và
duy vật lịch sử, những quan điểm của chủ nghĩa M ác-Lê nin và đ-ờng lối
văn hóa văn nghệ của Đảng để tiếp cận và phân tích sự vật hoặc hiện
t-ợng.
Trong luận án này, chúng tô i dùng ph-ơng pháp nghiên cứu lý
thuyết nhìn từ góc độ âm nhạc nhạc học và dùng ph-ơng pháp tiếp cận
lịch sử để nghiên cứu t- liệu. K hi phân tích để minh chứng cho các nhận
định về nền khí nhạc Việt Nam chúng tôi có sử dụng các t- liệu trong
các công trình khoa học về lý thuyết âm nhạc cổ truyền đã đ-ợc công bố
10
kết hợp với việc đối chiếu, so sánh các lý thuyết của âm nhạc ở thế kỷ
XX.
6. Đóng góp của luận án
Đây là công trình nghiên cứu đầu tiên ở Việt Nam mang tính chất
tổng quát v à hệ thống hóa những thủ pháp sáng tác âm nhạc thế kỷ XX.
Từ cách phân tích, khái quát rồi đánh giá, chúng tôi hy vọng đ-a ra
một số nhận xét có cơ sở về những nét nổi trội trong thủ pháp sáng tác
của một số tr-ờng phái âm nhạc thế kỷ XX và của nền khí nhạc Việt
Nam, khẳng định khuynh h-ớng sáng tác này là hệ quả tất yếu của cả
một quá trình tiếp biến văn hóa dựa trên cơ sở tầm nền truyền thống văn
hóa dân tộc Việt Nam.
Quan niệm nền âm nhạc giao h-ởng và thính phòng Việt Nam d-ới
góc độ là một khuynh h-ớng sáng tác xuất hiện ở thế kỷ XX trên thế giới
là một cách nhìn mới. Từ cách tiếp cận này, luận án hy vọng sẽ có một
đóng góp nhỏ trong cách phân tích các tác phẩm khí nhạc đ-ơng đại Việt
Nam. Đó là cách nhìn toàn diện, bao quát trong mối liên hệ giữa lịch sử,
quan điểm sáng tác, quan điểm thẩm mỹ để hiểu và phân tích tác phẩm
sâu hơn. Hơn nữa, chúng tôi hy vọng sau khi bản luận án này đ-ợc công
nhận sẽ là cơ sở để bổ sung vào giáo trình giảng dạy môn lịch sử âm
nhạc thế kỷ XX của Học viện Âm nhạc quốc gia Việt Nam.
7. Bố cục của luận án
Ngoài phần mở đầu (07 trang), phần kết luận (06 trang ), phụ lục
(91 trang ), nội dung luận án gồm 3 ch -ơng:
Ch-ơng 1: Sự hình thành và phát triển những khuynh h-ớng âm
nhạc trong bối cảnh lịch sử thế kỷ XX.
Ch-ơng 2: Những đổi mới trong ngôn ngữ âm nhạc thế giới ở thế kỷ
XX.
Ch-ơng 3: Đặc điểm ngôn ngữ âm nhạc trong tác phẩm khí nhạc
của nhạc sĩ Việt Nam.


11
Ch-ơng 1
Sự hình thành và phát triển các khuynh h-ớng
âm nhạc Trong bối cảnh lịch sử thế kỷ XX
1.1. Những sự kiện có ảnh h-ởng trực tiếp tới sự phát triển của âm
nhạc thế kỷ XX
1.1.1 Sự kiện chính trị xã hội
Có thể nói rằng tình hình chính trị xã hội ở thế kỷ XX đ-ợc đánh
dấu bằng bốn sự kiện lớn. Những sự kiện này có một tác động sâu sắc tới
đời sống xã hội và đã để lại n hững dấu ấn đậm nét trong sự phát triển của
âm nhạc thế kỷ XX.
Sự kiện đầu tiên , cuộc Chiến tranh thế giớ i lần thứ nhất ( 1914-1918). Đây là một trong những cuộc chiến tranh quyết liệt và có qui mô
to lớn nhất trong lịch sử nhân loại cho đến thời điểm ấy. Các chiến
tr-ờng chính của cuộc chiến tranh thế giới lần thứ nhất đã bao trùm khắp
các n-ớc châu Âu và ảnh h-ởng ra toàn thế giới, lôi kéo tất cả các c-ờng
quốc ở châu lục này và cả Bắc Mỹ vào cuộc chiến.
Đây là một cuộc chiến tranh bắt nguồn từ những mâu thuẫn trong
sự phát triển của các chủ nghĩa đế quốc đứng đầu ở châu Âu nhằm phân
chia lại thế giới và thị tr-ờng giữa chúng. Cuộc chiến này còn nhắm đến
mục đích lập lại trật tự thế giới mới và làm sụp đổ bốn đế chế hùng mạnh
nh-ng đã già nua lúc bấy giờ là Đế quốc Nga, Đế quốc Đức, Đế chế áo -Hung và Đế chế Ottoman. Tuy nhiên kết quả của cuộc chiến không nh-
mong đợi, nó không những không giải quyết đ-ợc vấn đề đặt ra mà còn
làm cho mâu thuẫn giữa các n-ớc ngày càng gia tăng và hình thành nên
chủ nghĩa cộng sản ở Nga, chủ nghĩa quân phiệt và phát xít tại ý, Đức,
Nhật cũng nh- sự xâm phạm, chia cắt quyền tự quyết của các dân tộc