Tiểu Luận nhà nước và pháp luật triều nguyễn

NHÀ NƯỚC VÀ PHÁP LUẬT CỦA TRIỀU ĐẠI NHÀ NGUYỄN​

Hiệu kỳ hoàng đế nhà Nguyễn từ 1802 đến 1885​ 1. Điều kiện hình thành.
Người khởi đầu cho sự nghiệp của nhà Nguyễn là Nguyễn Kim (1468 - 1545). Khi nhà Hậu Lê bị nhà Mạc cướp ngôi vào năm 1527, Nguyễn Kim chạy vào Thanh Hóa để chống lại nhà Mạc. Sau đó Nguyễn Kim còn kiếm được một người con của vua Lê Chiêu Tông lập lên ngôi để nối tiếp nhà Lê, là vua Lê Trang Tông. Nhờ công này, Nguyễn Kim được vua phong chức Quốc công, trông coi tất cả quân đội. Nguyễn Kim sau bị người nhà Mạc dùng thuốc độc giết. Nguyễn Kim có hai người con trai là: Nguyễn Uông và Nguyễn Hoàng đều được phong chức Quận công, nhưng binh quyền lọt vào tay người anh rể là Trịnh Kiểm. Trịnh Kiểm nắm quyền chỉ huy quân đội, trông coi tất cả mọi việc trong triều đình. Để giảm bớt quyền lực của họ Nguyễn, Trịnh Kiểm giết Nguyễn Uông. Lo sợ cho chính mình, Nguyễn Hoàng xin vào trấn đất Thuận Hóa, về sau được Trịnh Kiểm giao quyền cai quản luôn cả Quảng Nam, tức là miền nam của Việt Nam lúc đó (phần đất thuộc các tỉnh từ Quảng Bình đến Quảng Nam bây giờ), vào năm 1558 để tránh xa Chúa Trịnh.
Từ đó Nguyễn Hoàng lập nên căn cứ của mình tại phương nam, mở rộng ranh giới bằng cách xâm lấn đất đai của Chiêm Thành, Lào, Chân Lạp, gây sức ép với các vua của Đế quốc Khmer để họ nhường đất của xứ Phù Nam cũ (tức là miền Nam Việt Nam bây giờ). Tuy nhiên, các chúa Nguyễn lúc đó về hình thức vẫn thần phục vua Lê và cũng chỉ xưng "Chúa" (Chúa Nguyễn). Nguyễn Hoàng (sau được tôn là Chúa Tiên) là người mở đầu cho việc xây dựng cơ nghiệp họ Nguyễn ở phương nam.
Con Nguyễn Hoàng là Nguyễn Phúc Nguyên, hay Chúa Sãi, lên ngôi chúa năm 1613, là người đầu tiên mang họ Nguyễn Phúc. Từ đó con cháu trong giòng họ này đều mang họ này. Sáu đời sau, Nguyễn Phúc Khoát, lên ngôi vào năm 1738, là người đầu tiên xưng "vương" vì Chúa Trịnh tại phương bắc cũng đã xưng vương – vua Lê chỉ còn hư vị. Nguyễn Phúc Khoát xưng mình là Vũ Vương.
Sau khi Vũ Vương chết, theo di chúc người nối ngôi phải là Nguyễn Phúc Luân nhưng một vị quan trong triều là Trương Phúc Loan lập Nguyễn Phúc Thuần, mới 12 tuổi, lên ngôi để dễ bề thao túng. Nguyễn Phúc Thuần lên ngôi năm 1765, tức là Định Vương. Trương Phúc Loan là người độc ác, tàn bạo nên dân chúng nổi lên khởi nghĩa, trong số đó là anh em nhà Tây Sơn. Nhà Tây Sơn được lòng dân nên thế lực rất mạnh khiến chúa Nguyễn phải toàn tâm đối phó, nhân dịp này chúa Trịnh đem quân vào lấy cớ là giúp chúa Nguyễn trị Trương Phúc Loan nhưng sau khi bắt được Trương Phúc Loan rồi họ tiếp tục đánh và chiếm được Phú Xuân năm 1775. Vì đó chúa Nguyễn phải vào Quảng Nam. Đến năm 1777, Tây Sơn đánh bại quân chúa Nguyễn, bắt giết cả Thái Thượng Vương Nguyễn Phúc Thuần và Tân Chính Vương Nguyễn Phúc Dương cùng rất nhiều người và thuộc tướng của họ Nguyễn Phúc. Chỉ có một người con duy nhất của Nguyễn Phúc Luân là Nguyễn Phúc Ánh trốn thoát.
Năm 1778, Nguyễn Ánh quay lại và tập hợp lực lượng chiếm được Gia Định và đến năm 1780, ông xưng vương. Tây Sơn sau đó nhiều lần tấn công Nguyễn Ánh khiến ông trốn chạy rồi quay về nhiều lần. Đến năm 1790, Nguyễn Ánh chiếm được hẳn Gia Định.
Trong 24 năm liên tiếp sau đó, Nguyễn Ánh ra sức củng cố lại vùng Gia Định; tranh thủ những sự ủng hộ, nhất là về các vũ khí, của các nhà truyền giáo người Pháp mà tiêu biểu sự giúp đỡ của giám mục Pigneau de Béhaine để củng cố quân đội và tạo cho mình một thế đứng vững vàng. Cũng đồng thời lúc đó vua Quang Trung của Tây Sơn đột ngột qua đời, nhà Tây Sơn rơi vào cảnh "cốt nhục tương tàn", triều đình nhanh chóng suy yếu và mất lòng dân. Nguyễn Ánh ra sức tấn công và đến năm 1802 đánh bại hoàn toàn Tây Sơn. Sau đó, ông lên ngôi hoàng đế, lấy niên hiệu là Gia Long, nhà Nguyễn thành lập.
2. Các triều đại nhà Nguyễn:
Các vua nhà Nguyễn (Tên - Năm Trị Vì - Niên Hiệu)
v Nguyễn Phúc Ánh 1802-1819 Gia Long
v Nguyễn Phúc Đảm 1820-1840 Minh Mạng
v Nguyễn Phúc Miên Tông 1841-1847 Thiệu Trị
v Nguyễn Phúc Hồng Nhậm 1847-1883 Tự Đức
v Nguyễn Phúc Ưng Ái 1883 Dục Đức
v Nguyễn Phúc Hồng Dật 1883 Hiệp Hòa
v Nguyễn Phúc Ưng Đăng 1883-1884 Kiến Phúc
v Nguyễn Phúc Ưng Lịch 1884-1885 Hàm Nghi
v Nguyễn Phúc Ưng Kỷ 1885-1889 Đồng Khánh
v Nguyễn Phúc Bửu Lân 1889-1907 Thành Thái
v Nguyễn Phúc Vĩnh San 1907-1916 Duy Tân
v Nguyễn Phúc Bửu Đảo 1916-1925 Khải Định
v Nguyễn Phúc Vĩnh Thụy 1926-1945 Bảo Đại
· Vua Gia Long sinh năm 1762, mất năm 1820, là con trai thứ ba của Nguyễn Phúc Luân, lên ngôi năm 1802, có 13 con trai và 18 con gái. Vua Gia Long cũng là người đặt tên nước là Việt Nam.
· Vua Minh Mạng sinh năm 1791, mất năm 1841, là con trai thứ tư của vua Gia Long, lên ngôi năm 1820 (ngày 1 tháng giêng âm lịch) vì người anh cả là hoàng tử Nguyễn Phúc Cảnh lúc đó đã chết (các anh thứ hai và thứ ba chết lúc còn nhỏ), có 78 con trai và 64 con gái. Vua Minh Mạng cũng là người đặt tên nước là Đại Nam.[140]
· Vua Thiệu Trị sinh năm 1807, mất năm 1847, là con trai lớn của vua Minh Mạng, lên ngôi năm 1841 (ngày 1 tháng giêng âm lịch), có 29 con trai và 35 con gái.

Thế phả nhà Nguyễn

















· Vua Tự Đức sinh năm 1829, mất năm 1883, là con trai thứ hai của vua Thiệu Trị, lên ngôi năm 1847, vì không có con nên nuôi 3 người cháu. Cả ba sau đều lên làm vua: Dục Đức, Đồng Khánh và Kiến Phúc.
· Vua Dục Đức sinh năm 1852, mất năm 1883, là con trai trưởng (con nuôi) của vua Tự Đức, lên ngôi ngày 20 tháng 7 năm 1883 nhưng 3 ngày sau bị Nguyễn Văn Tường và Tôn Thất Thuyết truất phế rồi giết chết, có 11 con trai và 8 con gái. Dục Đức, vì ở trên ngôi có 3 ngày, không có thời giờ chọn niên hiệu; Dục Đức là tên của dinh thự của vị vua này. Miếu hiệu và thụy hiệu về sau mới được tôn xưng.
· Vua Hiệp Hòa sinh năm 1847, mất năm 1883, là con trai thứ 29 của vua Thiệu Trị (tức là em của vua Tự Đức), lên ngôi ngày 30 tháng 7 năm 1883 nhưng 4 tháng sau bị Nguyễn Văn Tường và Tôn Thất Thuyết giết chết, không có con.
· Vua Kiến Phúc sinh năm 1869, mất năm 1884, là con trai thứ ba (con nuôi) của vua Tự Đức, lên ngôi ngày 2 tháng 12 năm 1883 nhưng 8 tháng sau thì bị bệnh rồi chết, mọi việc đều được lo bởi Nguyễn Văn Tường và Tôn Thất Thuyết, không có con.
· Vua Hàm Nghi sinh năm 1872, mất năm 1943, là cháu gọi vua Tự Đức là chú (có cùng cha với vua Đồng Khánh nhưng vua Đồng Khánh là con nuôi của vua Tự Đức), lên ngôi năm 1884 nhưng bị Pháp truất phế 1 năm sau đó vì mưu lược chống họ, có 1 con trai và 2 con gái. Sau khi bị truất phế vua Hàm Nghi tiếp tục việc chống Pháp nhưng bị bắt vào năm 1888 và bị Pháp đày sang Algérie.
· Vua Đồng Khánh sinh năm 1864, mất năm 1889, là con trai thứ hai (con nuôi) của vua Tự Đức, lên ngôi năm 1885 nhưng sau 3 năm thì bị bệnh rồi chết, có 6 con trai và 3 con gái.
· Vua Thành Thái sinh năm 1879, mất năm 1955, là con trai thứ bảy của vua Dục Đức (người làm vua chỉ trong 3 ngày), lên ngôi năm 1889 nhưng bị Pháp truất phế vào năm 1907 vì chống lại họ, có 16 con trai và nhiều con gái. Vào năm 1916 vua Thành Thái (cùng con là vua Duy Tân) bị Pháp đày sang đảo Réunion, nhưng được đón trở lại Việt Nam vào năm 1947.
· Vua Duy Tân sinh năm 1899, mất năm 1945, là con trai thứ năm của vua Thành Thái, lên ngôi năm 1907 nhưng chỉ lo việc chống Pháp nên bị họ truất phế và đày sang đảo Réunion (cùng với cha là vua Thành Thái) vào năm 1916, có 3 con trai và 1 con gái.
· Vua Khải Định sinh năm 1885, mất năm 1925, là con trai trưởng của vua Đồng Khánh, lên ngôi năm 1916 với ý định hòa hoãn với Pháp, chỉ có 1 con trai.
· Vua Bảo Đại sinh năm 1913, mất năm 1997, là con trai độc nhất của vua Khải Định, lên ngôi năm 1926 trong khi đang du học tại Pháp nên về Việt Nam 6 năm sau đó, có 2 con trai và 3 con gái. Ngày 11 tháng 3 năm 1945, triều đình hoàng đế Bảo Đại tuyên bố hủy bỏ Hòa ước Patenôtre ký với Pháp năm 1884, khôi phục chủ quyền Việt Nam. Nhà sử học Trần Trọng Kim được bổ làm Nội các Tổng trưởng, giao nhiệm vụ thành lập nội các vào ngày 17 tháng 4 và đặt quốc hiệu là Đế quốc Việt Nam. Vua Bảo Đại thoái vị ngày 30 tháng 8 năm 1945 và giữ chức "Cố vấn tối cao" cho chính phủ Việt Nam Dân chủ Cộng hòa mới thành lập, nhưng chẳng bao lâu lại từ chức đi sống tại các nước ngoài. Bảo Đại trở lại Việt Nam với chức vụ Quốc trưởng Quốc gia Việt Nam vào năm 1948 nhưng lại bị mất quyền sau một cuộc trưng cầu dân ý trong năm 1956.
I. NHÀ NƯỚC
Quan chế và tổ chức chính quyền trung ương
Ngay từ sớm, Nguyễn Ánh đã phong vương, đặt quan lại cho những người theo phò tá mình. Sau khi đánh bại nhà Tây Sơn và trở thành hoàng đế Gia Long, ông lại tiếp tục kiện toàn lại hệ thống hành chính và quan chế của chính quyền mới.
Nhà Nguyễn về cơ bản vẫn giữ nguyên hệ thống quan chế và cơ cấu chính quyền trung ương giống như các triều đại trước đó. Đứng đầu nhà nước là vua, nắm mọi quyền hành trong tay. Giúp vua giải quyết giấy tờ, văn thư và ghi chép có Văn thư phòng (năm 1829 đổi là Nội các). Về việc quân quốc trọng sự thì có 4 vị Điện Đại học sĩ gọi là Tứ trụ Đại thần, đến năm 1834 trở thành viện Cơ mật. Ngoài ra còn có Tông nhân phủ phụ trách các công việc của Hoàng gia[1].
Bên dưới, triều đình lập ra 6 Bộ, đứng đầu mỗi bộ là quan Thượng Thư chịu trách nhiệm chỉ đạo các công việc chung của Nhà nước, các bộ gồm: Bộ Lại, Bộ Hộ, Bộ Lễ, Bộ Binh, Bộ Hình và Bộ Công.[2] Bên cạnh 6 Bộ còn có Đô sát viện (tức là Ngự sử đài bao gồm 6 khoa) chịu trách nhiệm thanh tra quan lại, Hàn lâm viện phụ trách các sắc dụ, công văn, 5 Tự phụ trách một số sự vụ, phủ Nội vụ coi sóc các kho tàng, Quốc tử giám phụ trách giáo dục, Thái y viện chịu trách nhiệm về việc chữa bệnh và thuốc thang, . cùng với một số Ti và Cục khác.
Ø Bộ Lại: chịu trách nhiệm về mặt tổ chức bộ máy nhà nước.
Ø Bộ Hộ: chịu trách nhiệm về hộ khẩu, hộ tịch, ruộng đất, thuế khóa
Ø Bộ Lễ: chịu trách nhiệm về mặt nghi lễ, lễ tân, học hành, thi cử.
Ø Bộ Binh: là cơ quan đặc trách mặt quân sự, quốc phòng.
Ø Bộ Hình : đảm nhận việc thực thi pháp luật, hình án.
Ø Bộ Công phụ trách việc tổ chức và quản lý các hoạt động trên lĩnh vực xây dựng, lao thông, thủ công nghiệp của nhà nước.
Theo tổ chức của nhà Nguyễn, khi có việc gì quan trọng, thì vua giao cho đình thần các quan cùng nhau bàn xét. Quan lại bất kỳ lớn bé đều được đem ý kiến của mình mà trình bày. Việc gì đã quyết định, đem dâng lên để vua chuẩn y, rồi mới thi hành. Hoàng đế tuy có quyền lớn nhưng lại không được làm điều gì trái phép thường. Khi vua có làm điều gì sai thì các quan Giám Sát Ngự Sử có quyền can ngăn vua và thường là vua phải nghe lời can ngăn của những người này[4].
Quan chức của triều đình chỉ phân ra tới phủ huyện, từ tổng trở xuống thuộc về quyền tự trị của dân. Người dân tự lựa chọn lấy người của mình mà cử ra quản trị mọi việc tại đia phương. Tổng gồm có vài làng hay xã, có một cai tổng và một phó tổng do Hội đồng Kỳ dịch của các làng cử ra quản lý thuế khóa, đê điều và trị an trong tổng.
Ngạch quan lại chia làm 2 ban văn và võ. Kể từ thời vua Minh Mạng được xác định rõ rệt giai chế phẩm trật từ cửu phẩm tới nhất phẩm, mỗi phẩm chia ra chánh và tòng 2 bậc. Trừ khi chiến tranh loạn lạc còn bình thường quan võ phải dưới quan văn cùng phẩm với mình. Quan Tổng đốc (văn) vừa cai trị tỉnh vừa chỉ huy quân lính của tỉnh nhà. Phẩm phục của quan văn (trái) và quan võ (phải).
Lương bổng của các quan tương đối ít nhưng quan lại được hưởng nhiều quyền lợi, cha họ được khỏi đi lính, làm sưu và miễn thuế tùy theo quan văn hay võ, hàm cao hay thấp.
Tuy bộ máy không thật sự cồng kềnh, nhưng tệ tham nhũng vẫn là một trong những vấn đề lớn. Trong bộ luật triều Nguyễn có những hình phạt rất nghiêm khắc đối với tội này.
Những thành quả của vương triều Nguyễn trong việc xây dựng nhà nước quân chủ phong kiến tập quyền thống nhất trên toàn lãnh thổ cũng được ghi nhận từ việc quản lý đất nước.
Tổ chức đơn vị hành chính: Dưới thời Gia Long các đơn vị hành chính được chia thành 3 khu vực trong có tên gọi khác nhau.
Ø Khu trung ương đặt dưới sự quản lý trực tiếp của triều đình gồm 4 Dinh l à : Qu ảng Bình , Quảng Trị , Quảng Đức , Quang Nam v à 7 trấn là Binh Thuận, Bình Hòa, Phú Yên, Bình Định, Quảng Ngãi, Nghệ An, Thanh Hóa. Đất kinh kỳ quản ly trực tiếp 4 doanh
Ø Từ Thanh Hóa trở ra Bắc gọi là Bắc thành gồm 11 trấn( 5 nội trấn là Sơn Nam thượng, Sơn Nam hạ, Sơn Tây, Hải Dương, Bắc Kinh và 6 ngoại trấn là Tuyên Quang, Hưng hóa, Cao Bằng, Lạng Sơn, Thái nguyên, Quảng Yên)
Ø Từ Bình Định trở vào Nam gọi là Gia Định trấn (đến năm 1808 đổi gọi là Gia Định thành):Cai quản 5 trấn là Phiên An, Biên hòa, Vĩnh Thành, Vĩnh Tường, Hà Tiên.
Bắc thành và Gia Định thành là hai đơn vị hành chính địa phương lớn nhất trực thuộc trung ương, có bộ máy cai trị như một triều đình thu nhỏ.
Đứng đầu Bắc thành và Gia Định thành là một viên tổng trấn và một viên phó tổng trấn trông coi giúp việc. Các trấn có một viên trấn thủ hay lưu trấn đứng đầu. Giúp việc cho viên trấn thủ là cai bạ và ký lục. Dưới cac trấn là cac đơn vị phủ do tri phủ đứng đầu, huyện do tri phu cai quản, châu thì do chi châu phụ trách. Dưới huyện là cấp tổng có cai tổng đứng đầu, xã có lý trưởng và phó lý phụ trách.
Dưới thời Minh Mạng, tổ chức bộ máy nhà nước từ trung ương đến các địa phương chặt chẽ hơn, hoàn chỉnh hơn theo ý đồ của nhà vua, nhằm tập trung mọi quyền lực cao nhất vào nhà nước trung ương mà trự tiếp là Hoàng Đế.
Thời gian đầu mới lên ngôi, Minh Mạng còn giữ nguyên tổ chức nhà nước thời Gia Long. Sau đó cùng với việc sắp xếp, tổ chức lại các đơn vị hành chính địa phương trong cả nước, Minh Mạng đã thực hiện những cải cách trong việc tổ chức và hoàn thiện bộ máy quản lý nhà nước. Bộ máy nhà nước có trung ương gồm có : đứng đầu triều đình là nhà vua, nắm giữ mọi quyền hành. Giúp việc và làm tham mưu cho nhà vua có một số quan như sau:
Ø Nội các: thời Gia Long gọi là Thị thư viện chuyên phụ trách công việc giấy tờ văn thư. Năm 1820, Minh Mạng đổi gọi là văn thư phòng. Năm 1928 đổi văn thư phòng thành Nội các. Nội các của nhà Nguyễn thực ra là phỏng theo quy chế Nội các thời Minh- Thanh( Trung Quốc) , nhưng có điểm khác là về mặt quyền hành của cơ quan này. Thời Minh- Thanh, Nội các là cơ quan có quyền lực lớn đứng trên các bộ. Phẩm hàm của các viên quan đứng đầu Nội các la chánh nhất phẩm, còn dưới triều Minh Mạng, các viên quan đứng đầu cơ quan này chỉ có làm tam phẩm, tứ phẩm. Cơ quan Nội các gồm có 4 tào (thưởng bảo, kí chú, đồ thư, biểu bạ)
Ø Cơ mật viện: Năm 1834 đặt cơ mật viện, đây là cơ quan trọng yếu của nhà vua. Minh Mạng phỏng theo tổ chức khu mật viện của nhà Tống và quân cơ xứ của nhà Thanh. Đứng đầu cơ quan này gồm có 4 viên quan đại thần do vua lựa chọn từ các quan văn, võ có phẩm hàm từ tam phẩm trở lên.Viện cơ mật có nhiệm vụ giúp vua giả quyết các công việc “quân quốc trọng sự”, làm tư vấn cho nhà vua nắm chắc lục bộ và các địa phương trong toàn quốc. Viện cơ mật có 2 ban: Nam chương kinh phụ trách những việc có liên quan từ Quảng Bình trở vào Nam và các nước ngoài về phái nam Đèo Ngang trở vào và Bắc chương kinh phụ trách những công việc từ Hà Tĩnh trở ra và các nước ngoài về phía Bắc.
Ø Đô sát viện: Tháng 9 năm 1832, Minh Mạng lập ra Đô sát viện. Nhiệm vụ của Đô sát viện là nhiệm vụ giám sát hoạt động của các quan chức trong hệ thống cơ quan hành chính từ trung ương đến địa phương. Đây là một cơ quan hoạt động độc lập không chịu một sự kiểm sát của bất kỳ cơ quan nào ở triều đình ngoài nhà vua. Các quan chức của Đô sát viện có nhiệm vụ phối hợp với Giám sát ngự sử 16 đạo để hoạt động kiểm soát và kiểm tra công việc của bộ máy quan lại.
Từ Minh Mạng về sau vẫn có đủ sáu bộ và sáu khoa. Sáu tự có nhiệm vụ giúp việc cho sáu bộ. Ngoài ra còn một số cơ quan chuyên môn như Quốc tử giám, Hàn lâm viện, Ti thông chích sứ, Bưu chính ti, Quan lộc tự, Tào chính ti, Tôn nhân phủ, Hà đê sứ, Doanh điền sứ. Cơ quan chỉ huy quan sự là Ngũ quân đô thống sứ.
Về cơ cấu tổ chức các cơ quan quản lý nhà nước ở các địa phương từ thời Minh Mạng có nhiều thay đổi, chặt chẽ hơn có tác dụng củng cố chế độ quân chủ chuyên chế và quốc gia thống nhất. Các đơn vị hành chính cấp thành, trấn bị bãi bỏ, thống nhất tên gọi các đơn vị cơ quan hành chính cấp trung gian trong cả nước là lien tỉnh và tỉnh, bãi bỏ các tên gọi doanh ở miền trung.
Nhìn lại quá trình tổ chức bộ máy nhà nước thời Nguyễn cho thấy bộ máy nhà nước đó ngày càng được củng cố chặt chẽ và hoàn thiện dưới thời vua Minh Mệnh qua cuộc cải cách hành chính và chính quyền từ trung ương đến địa phương vào những năm 1831- 1832
Thời Gia Long và những năm đầu thời Minh Mạng, bộ máy chính quyền còn đơn giản và lỏng lẻo trong thiết chế, tính chất phân quyền trong việc quản lý nhà nước còn bộc lộ khá rõ. Tầng lớp đứng đầu các cơ quan hành chính hầu hết xuất than từ võ quan . Đây là một hạn chế lớn của bộ máy chính quyền thời Gia Long, đầu thời Minh Menhj so với nhà nước Đại Việt thời Lý- Trần- Lê sơ. Sang thời Minh Mệnh những hạn chế đó đã được khắc phục dần.
Nguyên tắc bao trùm, chi phối trong tổ chức và hoaatj động của bộ máy nhà nước thời Nguyễn là tập trung thống nhất quyền lực vào một cá nhân- Hoàng đế, tăng cường sự quản lý, giám sát chặt chẽ của nhà nước trung ương đội với tất cả các địa phương, quan lại các cấp. Trong thực tế, việc làm đó đã có tác dụng củng cố chế độ trung ương tập quyền, thúc đẩy bộ máy chính quyền các cấp hoạt động hiệu quả hơn.
Tuy nhiên, từ trong ý đồ, chủ trương và trong thực hiện bộ máy nhà nước thời Nguyễn là một nhà nước quân chủ tập trung quan liêu chuyên chế nặng nề. Một nhà nước quân chủ chuyên chế như vậy ở vào đêm hôm trước cuộc cách mạng công nghiệp và chủ nghĩa tư bản phương Tây đang chuẩn bị ráo riết xâm lược Việt Nam không còn phù hợp với xu thế của thời đại, yêu cầu lịch sử nước ta bây giờ, đưa đến hậu quả mất long dân, không củng cố được khối đoàn kết toàn dân tộc chung quanh nhà nước mà ngược lại, làm cho nhà nước đó trở nên bảo thủ, trì trệ, kìm hãm sự phát triển của đất nước, làm cho dân tộc ta không hòa nhập được với thế giới bên ngoài. Đây là mặt hạn chế cơ bản của nhà nước thời Nguyễn.
Tổ chức quân đội quốc phòng.
Dưới triều Nguyễn về mặt tổ chức quân đội, trên hết có 5 phủ đô đốc chỉ huy 5 quân ( trung quân, hậu quân, tiền quân, tả quân, hữu quân). Đứng đầu mỗi phủ Đô đốc có chức đô thống chưởng phủ sự, rồi đến các chức Thống chế, Chưởng vệ. Năm phủ đô đốc đặt dưới quyền chỉ huy trực tiếp của nhà vua. Vua nắm quyền tối hậu về việc điều động và chỉ huy quân đội.
Quân đội được chia làm 3 loại: Thân binh, cấm binh, tinh binh. Thân binh có nhiệm vụ bảo vệ nhà vua. Cấm binh bảo vệ hoàng thành, Tinh binh bao gồm cả bộ binh, thủy binh, tượng binh.
Sang thời Minh Mạng, quân đội gồm có 4 binh chủng: bộ binh, pháo binh,thủy binh, tượng binh. Tuy nhiên pháo binh và tượng binh còn là binh chủng phụ thuộc, chưa chở thành một binh chủng hoàn chỉnh và mạng như bộ binh và thủy binh.
Bộ binh có kinh binh và cơ binh, chia làm các doanh ( Mỗi doanh có 2500 người, vệ 500 người, đội 50 người, thập 10 người và ngũ 5 người. Kinh binh do thống chế chỉ huy. Mỗi vệ binh có 2 khẩu thần công, 200 súng diềm thương và 21 lá cở. Cơ binh là lính đóng ở các tỉnh do các lãnh binh, chánh và phó quản cơ chỉ huy. mỗi cơ có 10 đội được chia thành thập và 10 ngũ.
Tượng binh chia thành đội, mỗi đội có 40 thớt voi. ở kinh đô có 150 tớt voi. Tổng số có 500 thớt voi.
Thủy binh được chia là 3 doanh, có 15 vệ. Tổng chỉ huy là thủy binh sư đô đốc thống Doanh thì do đô thống và vệ do chưởng vệ chỉ huy.
Trên các binh chủng này có 4 quan đô thống chỉ huy. Đứng đầu 4 đô thống là Bộ thống trung quân.
Quân đội nhà Nguyễn có tổ chức chặt chẽ, có quy củ, từng bước đi vào chính quy hóa từ tổ chức đến trang bị, là một đội quân khá mạnh ở vùng Đông Nam Á lúc bấy giờ. Thế nhưng quân đội dã không bảo vệ được nền độc lập của đất nước trước cuộc xâm lược của chủ nghĩa tư bản. Nguyên nhân thất bại không phai do tổ chức, trang bị, mà bởi đường lỗi đánh giặc sai lầm của triều Nguyễn.
Tình Hình Kinh tế
Tình hình ruộng đất và nông nghiệp
Triều Nguyễn quản lý đất nước từ năm 1802, đứng trước nhiều khó khăn thử thách to lớn đòi hỏi phải giải quyết trong nền kinh tế trong đó có nhiều vấn đề ruộng đất và đời sống nhân dân.
Theo trình tờ của các quan lại Bắc thành vao năm 1803 thì “ ruộng đất vào cuối thời Lê( cuối thế kỷ XVIII), bọn cường hào kiêm tính mỗi ngày một quá, sổ sách mất mát, ghi chép lại không được thực, dân xiêu tán nhiều ”. Trước tình hình đó, vào năm 1805 Gia Long bắt bộc các làng xã phải l àm sổ ruộng ( sổ địa bạ) , đến đời vua minh mạng lại bắt lập lại sổ địa bạ và đo đạc ruộng đất ở Nam kì.
Vào thời điểm năm 1840, tổng số diện tích ruộng đất trong cả nước là 4.063.892 mẫu ( khoảng 2 triệu ha), tổng số diện tích ruộng đất trong cả nước là 3.396.584 mẫu. Ruộng công có 580.363 mẫu chiếm 17%. Ruộng tư chiếm 2.816.221 mẫu, chiếm 83%. Đặc điểm tình hình ruộng đất bấy giờ ở Nam kì hầu hết là ruộng đất tư (tập trung chủ yếu vào giai cấp địa chủ), còn ở miền Trung và miền Bắc thì đại bộ phận cũng là ruộng tư, tập trung vào giai cấp địa chủ loại vừa và nhỏ, số đại địa chủ như ở Nam kì không có mấy, một số làng xã không có ruộng đất công.
Mặt khác, các vua triều Nguyễn cho thực hiện một số biện pháp, chính sách về ruộng đất như hính sách quân điền 91804). Theo chính sach này thi ruộng đát công ở các làng xã được chia cho mọi người theo tỉ lệ các quý tộc, vương hầu được cấp 18 phần, quan phẩm nhất được cấp 15 phần, dân nghèo mỗi suất được 3 phần. Đến năm 1840, do ruộng đất công ngày càng bị thu hẹp, vua Minh Mệnh đã cho phép các làng xã được tùy theo tục lệ chia đều cho dân, nhưng vấn ưu tiên cho bọn quan lại, quân lính nên người nông dân chẳng còn được bao nhiêu.
Năm 1939, Minh Mệnh cho thực hiện thí điểm một số cải cách ruộng đất ở Bình Định: sung công một nửa số ruộng đất của các nhà giàu để chia lại cho các đinh dân theo phép quân điền, nhưng kết quả “ ruộng công màu mỡ thì cường hào chiếm, dân chỉ duowdc phầm xương xẩu mà thôi”[1], trong khi đó thì chính sách thuế khóa vẫn không thay đổi đời sống nhân dân gặp nhiều khó khăn. Cuộc cải cách ruộng đất ở Bình Định thất bại, nên nhà Nguyễn không dám triển khai ở các địa phương khác.
Các vua dưới triều Nguyễn còn đây mạnh chính sách khai khẩn ruộng đất hoang dưới nhiều hình thức như khuyến khích nhân dân các xã tự khai hoang, sau 3 năm đo đạc ruộng đất khai hoang được đẻ ghi vào sổ địa, tiếp theo 3 năm sau. Người khai hoang đó mới phải nộp thuế cho nhà nước. Để mở rộng diện thích sản suất, nhà Nguyễn đã huy động binh lính, dân người hoa, người dân tộc thiểu số, những người bị tù tội nặng đi khai hoang do nhà nước tô chức để thành lập đồn điền ở nhiều nơi, đặc biệt ở Nam Bộ. Những hệ thống đồn điền vừa có tác dụng về kinh tế vùa có tác dụng về quốc phòng. Những đồn điền được lập ra, vua Minh Mạng cho khoang lại lập thành làng, ấp mới, còn đất thì cho làm ruộng công của làng, chia cho dân cày nộp thuế cho nhà nước theo lệ thuế ruộng đất công.
Từ năm 1826 về sau, theo đề nghị của Nguyễn Công Trứ, Tham tán quân Bắc Thành, Minh Mạng còn ban hành chế độ doanh điền. Theo quy định của chế độ này thì nhà nước đứng ra tổ chức, quy hoạch tổng thể và đầu tư một phần kinh phí, còn các nhà giàu góp thêm kinh phí và đứng ra chiêu mộ dân nghèo để tổ chức khẩn hoang ở những vùng đất cụ thể (làng, ấp, trại), còn lực lượng khai hoang chủ yếu là dân nghèo không có đất để sản xuất. Với hình thức doanh điền này dưới sự tổ chức chỉ đạo của Nguyễn công Trứ, hai huyện Tiền Hải (Thái Bình vào năm 1828) và Kinh Sơn (Ninh Bình vào năm 1829) được thành lập với số lượng khai hoang ở Tiền Hải là 18.970, ở Kinh Thành là 14.970. Hình thức này được tiếp tục thực hiện ở nhiều tỉnh khác ở Bắc Kỳ va Nam Kỳ sau đó và đạt được những thành tựu đáng kể.
Ø Đồn điền
Chính sách này chủ yếu dựa vào việc mộ dân nghèo, đi cùng với tội phạm để thực hiện việc khai khẩn đất hoang. Trong thời gian khẩn hoang số dân này sẽ được quản lý theo cung cách đồn điền không giống như thôn ấp bình thường; sau một khoảng thời gian từ sáu đến mười năm để cuộc sống ổn định thì sẽ chuyển sang hình thức bình thường. Đồn điền xuất hiện nhiều nhất ở vùng Gia Định. Đợt lập đồn điền lớn nhất do Kinh lược sứ Nam Kì là Nguyễn Tri Phương tổ chức vào năm 1853-1854, lập được 21 cơ, 124 ấp phân phối ở cả 6 tỉnh.
Ø Doanh điền
Doanh điền là hình thức khai hoang có sự kết hợp giữa triều đình và nhân dân, thực hiện di dân để lập ấp mới. Hình thức này bắt đầu được thực hiện từ năm 1828 dưới thời vua Minh Mạng theo đề nghị của Tham tán quân vụ Bắc thành Nguyễn Công Trứ. Theo đó, triều đình sẽ bỏ vốn ban đầu và cử ra một quan chức sẽ đứng ra chiêu mộ và chỉ đạo dân chúng đưa đi khai hoang
Trong 6 tháng đầu, triều đình sẽ cấp cho dân chúng đi khai hoang đầy đủ lương thực và phương tiện sản xuất. Từ tháng thứ 7 thì dân phải tự lo. Triều đình sẽ miễn thuế cho các ấp và lý mới này 3 năm. Tổng Giao Thủy thuộc Nam Định cũng được thành lập theo hình thức này. Về sau, các quan ở Gia Định gồm Trương Minh Giảng, Cao Hữu Dực, Trần Hoàn, Phạm Hữu Chỉnh và Nguyễn Tri Phương cũng bắt chước thực thi chính sách này trên vùng Gia Định, đồng thời với chính sách đồn điền trên một quy mô rất lớn và thu được nhiều thành công, diện tích ruộng đất đã tăng lên rất nhiều.
Chính sách đồn điền và doanh điền được triều đình kèm theo một loạt luật lệ thưởng phạt phân minh để khai thác triệt để đất đã vỡ hoang và ngăn tình trạng bỏ đất nhưng cũng không dứt hẳn được hiện tượng ruộng hoang.
Ngoài ra, triều đình Nguyễn còn khuyến khích nhân dân tự do khai hoang kết hợp phục hóa. Việc đinh điền cũng có chỉnh đốn và kiểm soát chặt chẽ hơn. Ruộng đất ở Nam Việt thời vua Minh Mạng được đo đạc lại, tính ra được 630.075 mẫu. Tổng số đinh toàn quốc là 970.516 suất và 4.063.892 mẫu ruộng đất.
Tuy nói trên toàn diện, đất công điền không quá 1/5 diện tích canh tác, nhưng phần đất còn lại được phân phối giữa các nông dân mà đa số chỉ làm chủ tới 5 mẫu là nhiều. Hạng người có 100 mẫu trở lên thì rất ít, mỗi tỉnh có nhiều nhất là 5, 3 người.
Nhờ có những chính sách khai hoang được đẩy mạnh, nên đến năm 1847, tổng diện tích ruộng đất thực canh lên đến 4.270.013 mẫu.
Việc trị thủy
Tại một quốc gia dựa trên căn bản là nông nghiệp như Việt Nam, vấn đề trị thủy càng hệ trọng hơn nữa do các con sông lớn không có thủy chế điều hòa. Đối với nạn nước lụt và nạn triều biển cần phải đắp đê.
Vua Gia Long vừa lên ngôi đã quan tâm đến vấn đề đê điều và cho người tu bổ đê cũ, đắp thêm đê mới. Năm 1809, ông lại cho đặt nha Bắc Thành đê chánh và các chức Tổng lý và Tham lý đê chánh để lo vấn đề đê điều ở các trấn xứ Bắc Kỳ. Tới năm 1828, theo đề nghị của các quan, vua Minh Mạng cho cho tăng cường thêm nhân sự cho nha môn đê chánh nhưng tới 1833 thì bỏ nha này đi để chuyên ủy việc đê điều cho các Đốc biện tại các tỉnh.
Việc đắp đê, sữa chữa và khám xét được quy định tỉ mỉ. Thời Tự Đức nhiều lần đã xác định lại cách thưởng phạt về sự phòng hộ đê và phân định trách nhiệm của các phủ, huyện, tổng, lý sở tại các nơi đê vỡ
Năm 1809, hệ thống đê điều ở Bắc Thành tổng cộng là 239.933 trượng tương đương 960 km[54]. Đến hết thời Gia Long, hơn 47 cây số đê điều đã được tu sửa. Và sau 21 năm dưới thời nhà Nguyễn, chiều dài các con đê ở Bắc Kỳ đã tăng lên 303.616 trượng tương đương 1.215 km. Tới cuối thế kỷ XIX thì hệ thống đê này đã dài tới 2.400 km
Mặc dù triều đình dành rất nhiều quan tâm nhiều tới việc trị thủy nhưng do thiếu sự phối hợp đồng bộ và quy hoạch chung giữa các địa phương, do tác động của môi trường, sinh thái, . các đê đắp lên cứ vỡ liên miên. Đặc biệt là ở sông Hồng, vì đất bồi nên lòng sông giữa 2 con đê cao hơn mặt đất, mỗi khi nước lớn thì đê không thể nào cản nổi. Triều đình phân vân trong 3 cách: giữ đê, phá đê và đào thêm sông. Do việc bất đồng kéo dài nên triều đình vẫn phải giữ đê mà đê vẫn tiếp tục vỡ.


Việc cứu đói
Mỗi khi mất mùa vì lụt lội hay hạn hán, giá gạo lên cao gây khó khăn về lương thực. Nạn thiếu ăn thường hoành hành tại các tỉnh nghèo nhất và hay gặp thiên tai như Nghệ An. Người dân bị đói tràn khắp vùng thôn quê, tụ họp nhau đi cướp và những người chống triều đình lợi dụng sự bất mãn của những đoàn dân đói này để xách động nổi loạn như ở Thanh Hóa và Nghệ An năm 1819.
Triều đình phải áp dụng những biện pháp khẩn cấp để cứu đói, thường là chẩn cấp. Triều đình thiết lập các kho lương trữ lúa cho việc cứu tế được gọi là Bình Chuẩn Thương, người nghèo túng có thể mua gạo giá rẻ hơn bình thường và không giới hạn, từ 1, 2 phương tới cả thưng, đấu, bát.
Triều Nguyễn còn lập ra Nghĩa Thương là những kho trữ lúa ở các tỉnh và phủ, huyện. Những khi đói kém thì các kho này được mở ra để phát chẩn cho dân nghèo. Thời Tự Đức tổ chức Xã Thương, khi gạo đắt thì bán ra, khi gạo rẻ thì đong lại để lưu trữ, có thể cho vay, thu lợi bao nhiêu dùng để cấp dưỡng binh đinh và giúp người nghèo. Thời Minh Mạng triều đình cũng bắt quan lại các tỉnh phải xuất lúa giống ở kho cho dân nghèo vay để làm mùa sau, nhằm làm cho nông nghiệp không bị đình trệ và việc mất mùa không ảnh hưởng nhiều sang các năm sau.[56]
Các biện pháp cứu tế này chỉ có thể ngăn cản nạn đói khỏi lan rộng trong 1 thời gian ngắn, không thể ngăn chặn một cách dứt khoát sự thiếu hụt lương thực. Ngoài ra, việc quan lại địa phương tham nhũng cũng làm giảm hiệu năng của các biện pháp này. Triều đình phải liên tiếp ban hành các đạo dụ để nghiêm trị.
Để làm nhẹ bớt sự khổ cực của người nông dân, triều Nguyễn cho áp dụng chính sách giảm hay miễn thuế cho những tỉnh bị nạn. Riêng với các tỉnh bị thiệt hại nặng, vua cho miễn luôn tất cả các khoản thuế còn thiếu ở những năm trước. Năm 1841, vua Thiệu Trị cho dân Hưng Yên được miễn số thuế là 23.385 quan và 83.162 hộc lúa.
Thương mại
Ø Nội thương
Thương mại Việt Nam sau khi đất nước được thống nhất vẫn không phát triển lắm, tổ chức thương mại của người Việt sơ sài, trong phạm vi gia đình. Nếu có những hội buôn lớn thì cũng chỉ là những phường họp vài thương gia hùn vốn với nhau để kinh doanh rồi chia tiền ngay, không liên kết lại thành những hội buôn làm ăn lâu dài. Nhiều người Việt Nam dùng tiền của để mua ruộng đất chứ không đầu tư kinh doanh, khuếch trương thương mại hay công nghệ.
Việc buôn bán ở các chợ quy mô lớn do thương nhân Hoa kiều chi phối, dù những người này chỉ là thiểu số.[29] Các mặt hàng tiêu dùng họ kinh doanh gồm có: mua thổ sản như gạo, lúa, bắp, đường, hạt tiêu . và bán và nhập cảng trà, thuốc Bắc, vải, đồ đồng, giấy
Trong vùng nông thôn, hoạt động thương mại cũng chỉ nhằm trao đổi nông sản và hàng tiểu thủ công ở các chợ. Ở đó, ngoài những cửa hàng tạp hóa quy mô nhỏ hay các cửa tiệm bán thuốc Bắc, còn có những nông dân bán thổ sản và nông sản địa phương và một số thương nhân nhỏ bán vải vóc, hàng xén, cau thuốc, đi rong từ chợ này sang chợ khác.
Trong thế kỷ XIX các thương khu (phường) đã thay đổi bản chất, đã thoát ly khỏi trạng thái chợ phiên có kỳ hạn và đã có thương gia cùng thợ thuyền cư trú thường xuyên. Thanh Hoá được bắt đầu xây dựng đầu thời Gia Long và tới năm 1885 đã là 1 trung tâm thương mại. Ở kinh đô Huế, năm 1837, triều đình đã cho lập chợ Gia Hội có tất cả 399 gian, dài suốt hơn 319 trượng
Những trung tâm thương mại từ cuối thế kỷ XVIII cũng vẫn tiếp tục hoạt động trong thế kỷ XIX. Hội An tương tự 1 Bazar lớn của Ấn Độ với khoảng 60.000 dân mà 1/3 là Hoa kiều. Hàng năm có những thuyền buồm Trung Hoa lường đến 600 tấn tới buôn bán. Ở Huế, người Tàu và người Việt buôn bán rất lớn. Thuyền buôn Trung Quốc chở đến vải vóc, đồ sứ, trà, thuốc Bắc, đồ chơi . và chở về thổ sản như cau khô, tơ sống, gỗ, sơn, sừng tê và ngà voi.
Cải cách tiền tệ giúp cho thương mại phát triển hơn so với thế kỷ trước. Vua Gia Long và Minh Mạng đã cho đúc những nén vàng, nén bạc, nhờ đó thương mại đã có bước tiến hơn trước. Tuy nhiên, tiền ít được đầu tư và được dân chúng đem cất trữ bởi tâm lý dân chúng còn mang nặng tính nông nghiệp.
Ø Ngoại thương
Cho tới thời Thiệu Trị, chính sách ngoại giao của nhà Nguyễn với phương Tây khá cẩn trọng nhưng thương mại với họ vẫn được khuyến khích. Hoạt động thương mại của Việt Nam với các nước láng giềng không thể phát triển tự do khi các quan chức đánh thuế nặng lên thương mại, còn thủ tục thì rất phiền phức. Ngoài ra, triều đình còn cấm đoán một số mặt hàng, muốn bán phải có giấy phép riêng. Không có một tầng lớp trung lưu làm giàu bằng thương mại để thúc đẩy triều đình mở rộng giao dịch quốc tế.
Về các thành thị công thương, trung tâm vẫn là Thăng Long, Bến Nghé, Đà Nẵng, Gia Định, còn Hội An, Phố Hiến, Thanh Hà do nhiều nguyên nhân trở nên suy tàn và không thể phục hồi như xưa. Xuất hiện thêm vài hiệu buôn người Hoa, một số phường thủ công cũng ổn định mặt hàng nhưng không thay đổi nhiều.
Triều đình đã tổ chức nhiều chuyến đi công cán đến các nước trong khu vực để thực hiện giao dịch buôn bán. Năm 1824, Minh Mạng đã sai người đi công cán ở Hạ Châu (Singapore) và Giang Lưu Ba (Indonesia). Năm 1825, vua Minh Mạng phái người sang Hạ Châu mua vải và đồ thủy tinh. Sau đó, mỗi năm đều có quan viên được phái đi tới các trung tâm mậu dịch của người Âu ở khắp Đông Nam Á. Từ 1831-1832 trở đi, các chuyến công cán càng lúc càng nhiều, điểm đến cũng khá đa dạng: Hạ Châu, Lữ Tống (Luzon - Philippines), đảo Borneo, Quảng Đông, Giang Lưu Ba, . Trong khoảng 1835-1840 đã có 21 chiếc được cử đi. Hàng bán ra chủ yếu là gạo, đường, lâm thổ sản quý, hàng mua về là len dạ và vũ khí, đạn dược. Các hoạt động này gần như là độc quyền của triều đình dù tư nhân không bị cấm. Dù vậy, nhiều thương nhân cũng lợi dụng các chuyến buôn bán này để buôn lậu gạo và thổ sản sang Hạ Châu hay Quảng Châu.
Hàng năm, thuyền buôn Trung Hoa thường đi lại giữa Việt Nam và Singapore. Thương nhân người Hoa thường lén chở gạo đi và đem thuốc phiện về. Trong những năm 1820-1830, giao dịch với Singapore rất hạn chế. Nguyên nhân do hàng hóa của Việt Nam phù hợp với thị trường Trung Hoa hơn. Khi người Pháp sắp chiếm hết Nam Kỳ, các bản lược kê tài chính cho thấy quan thuế hàng năm tương đương 3.000.000 france vàng trên tổng ngân sách 40.000.000 mà các quan viên đã giữ lại gấp đôi số tiền thuế kia, như vậy số tiền thu được vượt quá số tiền chuyển về triều đình rất nhiều.
Từ thời Thiệu Trị, do xung đột với phương Tây từ nguyên nhân tôn giáo, quan hệ buôn bán với các nước này bị tổn hại. Năm 1850, Tự Đức không phái thuyền đi buôn ở Hạ Châu nữa. Triều đình cũng tìm cách cản trở dân thường buôn bán với người Tây nên cuối cùng, thương gia ngoại quốc chủ yếu là Hoa kiều, Xiêm và Mã Lai, trong đó người Hoa chiếm tỷ lệ lớn nhất.
Thủ công nghiệp
Giống các triều đại trước, thủ công nghiệp Nhà nước thời Nguyễn chiếm một vị trí rất quan trọng: nó chế tạo tất cả những đồ dùng cho hoàng gia, tham gia đóng thuyền cho quân đội, đúc vũ khí, đúc tiền, . Chính vì vậy, nhà Nguyễn cũng tập trung xây dựng hệ thống các xưởng thủ công Nhà nước, nhất là ở kinh đô và các vùng phụ cận. Năm 1803, Gia Long thành lập xưởng đúc tiền Bắc Thành tiền cục ở Thăng Long. Nhà Nguyễn cũng lập các Ti trông coi các ngành thủ công, như ti Vũ khố chế tạo quản lý nhiều ngành thủ công khác nhau, gồm 57 cục: làm đất, đúc, làm đồ vàng bạc, vẽ tranh, làm ngói, làm đồ pha lê, khắc chữ, đúc súng, làm trục xe, luyện đồng, . Ti Thuyền chịu trách nhiệm về các loài thuyền công và thuyền chiến, gồm 235 sở trên toàn quốc[37]. Ngoài ra còn có các ti Doanh kiến, ti Tu tạo, ti Thương bác hoả dược.
Phần lớn nhân lực trong các xưởng thủ công Nhà nước là do triều đình trưng dụng thợ khéo trong các ngành như khảm xà cừ, kim hoàn, thêu thùa . tới làm việc để cung cấp đồ dùng cho triều đình. Vì vậy người thợ luôn tìm cách trốn tránh dù triều đình áp dụng những biện pháp trừng phạt nặng nề để ngăn chặn. Họ chỉ dám làm những thứ nhỏ để bán cho dễ, những người nào chế tạo đồ tốt cũng phải mạo danh là hàng ngoại quốc để vua quan đừng để ý. Đầu Thế kỷ XIX có người chế được men sứ tốt hơn của Trung Quốc nhưng phải bỏ trốn vì sợ bị trưng dụng làm cho triều đình; một số khác phải giả làm đồ Trung Quốc để không bị các quan mua rẻ hay lấy không.
Ngoài các thuyền gỗ, người thợ thủ công VN còn đóng cả các loại tàu lớn bọc đồng. Ngoài ra họ đã sáng chế được nhiều máy móc tiên tiến và có chất lượng vào thời đó, ví dụ các máy cưa xẻ gỗ, máy tưới ruộng, . và cả máy hơi nước.[40].
Trong ngành khai mỏ, đến nửa đầu thế kỷ 19, triều đình đã quản lý 139 mỏ, và năm 1833 có 3.122 nhân công trong các mỏ Nhà nước. Tuy nhiên, phương thức khai mỏ thời bấy giờ vẫn kém phát triển so với thế giới.
II. HEÄ THOÁNG PHAÙP LUAÄT :
1. Khái quát về hoạt động lập pháp của triều Nguyễn
Từ thời Gia Long đến Tự Đức, các Hoàng Đế đều quan tâm đến xây dựng luật pháp và chú trọng đến áp dụng pháp luật. Hoạt động lập pháp của triều Nguyễn cũng đã có những thành tựu đáng kể. Thành tựu điển hình trong hoạt động lập pháp của triều Nguyễn là bộ Hoàng Việt Luật Lệ và các tập Hội điển
Bộ Hòang Việt Luật Lệ: caû thaûy 22 quyeån goàm 398 ñieàu thöôøng ñöôïc goïi laø bo luaät Gia Long. Được soạn thảo theo một quy trình chặt chẽ dưới sự kiểm soát của Hoàng Đế. Theo Đai Nam thực lục, năm 1811 Gia Long lệnh cho triều thần biên soạn bộ luật. Nguyễn Văn Thành được đặc cử làm Tổng Tài cùng với Vũ Trinh và Trần Hựu chịu trách nhiệm trước nhà vua về xây dựng bộ luật. Năm 1812, Gia Long viết lời tựa mở đầu bộ luật, trong đó khái lược về tư tưởng và thành tựu lập pháp, chỉ rõ yêu cầu cầu cấp thiết của việc ban hành bộ luật, đồng thời khẳng định ý nghĩa của pháp luật trong thực tiễn. Bộ luật được soạn xong và lần đầu tiên được khắc in tại Trung Quốc. Năm 1815 bộ luật được in thành sách ban hành trên phạm vi toàn quốc. Đây là làn đầu tiên trong lịch sử, một bộ luật thống nhất từ Đàng Trong đến Đàng Ngoài được ban hành. So vôùi luaät Hoàng Ñöùc thì luaät Gia Long khaét khe hôn, phaïm vi tröøng trò bò môû roäng cho ñeán vôùi caû baø con thaân thuaät cuûa phaïm nhaân. Ñoái töôïng aùp duïng cuõng trôû neân cuï theå vaø roõ raøng, caùc hình phaït daõ man nhö laêng trì (xeûo thòt cho cheát daàn), traûm khieâu (cheùm beâu ñaàu), phanh thaây . ñöôïc duy trì.
- Hội điển: Là quá trình tập hợp văn bản pháp luật đã được Hoàng Đế ban hành hoặc phê chuẩn biên thành điển chế bổ sung cho luật. Hội điển tập hợp các Chiếu, Dụ, Chỉ, Sắc, Lệnh, Chuẩn, theo trình tự thời gian qua các triều vua. Việc phân loại quyển mục căn cứ vào thẩm quyền, chức năng của lục bộ và các cơ quan chuyên môn. Hội điển còn được gọi là Đại điển, Chính Điển, Điển Lục, Điển Chế, Điển Lệ. Hoàng Đế là người có quyền quyết định việc biên soạn và chỉ định người biên soạn hội điển. triều Nguyễn ban hành được một số Hội điển quan trọng sau đây; Hội điển toát yếu: được vua Minh Mạng cho ban hành vào năm 1833. Đây là tập hội điển ghi chép về chế độ, chức trách của trăm quan, đồng thời quy định nhiệm vụ quyền hạn chính của các bộ. Năm 1843 Thiệu Trị ban chỉ dụ về việc xây dựng hội điển một cách hệ thống. Khâm Định Đại Nam Hội điển Sự Lệ: Được biên soạn công phu kéo dài trong 13 năm (1843-1855). Đây là một trong những công trình có quy mô thuộc loại đồ sộ bậc nhất trong kho tang thư tịch cổ viết bằng chữ hán của Việt Nam. Sách biên soạn tất cả các Chiếu, Dụ, Chỉ, Sắc, Lệnh, Chuẩn đã được nhà vua phê duyệt từ năm Gia Long thứ nhất đến Tự Đức thứ tư (1802- 1851). Sau này được biên soạn nối tiếp đến năm Duy Tân thứ 8 (1914 ). Nội Các là cơ quan chịu trách nhiệm chính trong tập hợp và biên soạn hội điển.
- Minh Mạng chinh yếu: cũng là bộ sách tập hợp văn bản pháp luật do Hoàng Đế ban hành. Việc phân loại chủ yếu căn cứ vào lĩnh vực chuyên môn, bộ sách gồm 25 quyển.
- Đại Nam Điển Lệ Toát Yếu: Là bộ Hội Điển được biên soạn lại lấp hợp văn bản pháp luật từ Gia Long đến Thành Thái
1. Ñoái vôùi quan laïi trieàu ñình:
1.1 . Caùc bieän phaùp choáng tham nhuõng :
Ví duï cuï theå cuûa coâng taùc naøy laø vieäc xöû toäi Ñaëng Traàn Thöôøng - 1 ñaïi coâng thaàn trieàu Gia Long, laøm ñeán chöùc Binh boä Thöôïng thö. Thaùng 10.1816 bò phaùt giaùc vaø toá caùo luùc laøm quan ôû Baéc Thaønh coù giaáu thueá ñaàm, ao vaø thueá ñinh ñieàn, laáy cuûa coâng boû tuùi rieâng. Thöôøng lieàn bò giam vaøo nguïc vaø bò xöû toäi giaûo ( treo coå ), gia taøi bò tòch bieân sung coâng
Thaùng 3.1817 ôû traán Sôn Nam Haï, coù vieân xaõ tröôûng thu thueá ruoäng cuûa daân boû tuùi rieâng, khoâng noäp leân treân. Vieäc baïi loä, Gia Long baûo boä hoä raèng: " Xaõ tröôûng bò tröôïng 100, laïi cöù moãi naêm baét xaõ tröôûng vaø chuû ruoäng phaûi noäp 3 quan tieàn ñeå thöôûng cho ngöôøi caùo giaùc"
Naêm 1820 Minh Maïng leân ngoâi. Baáy giôø quan traán thuû Phieân An laø Ñaøo Quang Lyù bò caùo giaùc tham nhuõng. Minh Maïng truyeàn ñem ra xöû töû vaø tòch bieân taøi saûn traû laïi cho daân, ñoàng thôøi truyeàn baùo cho caùc quan bieát maø kinh sôï. Hay nhö vuï Chaùnh aùn ôû Nam Ñònh laø Phaïm Thanh vaø thö kyù laø Buøi Khaéc Kham bò toá caùo tham nhuõng, sau khi truy xeùt, thaáy vuï vieäc nghieâm troïng, Minh Maïng cho truyeàn giaûi ñeán chôï cheùm ngang löng vaø tòch bieân gia saûn phaùt cho daân
Beân caïnh vieäc söû phaït nghieâm khaéc, trieàu Nguyeãn coøn ñeå ra nhieàu bieän phaùp ñeå choáng tham nhuõng, ñaëc bieät laø khen thöôûng vaø duøng ngöôøi. Veà khen thöôûng: Naêm 1837, Nguyeãn Ñaêng Huaân, tröôùc coù laøm tri phuû Ñieän Baøn noåi tieáng thanh lieâm ñöôïc nhaân daân quyù meán. Minh Maïng truyeàn raèng: " Tröôùc ñaõ coù tri phuû Anh Sôn laø Nguyeãn Höõu Hoaøng, nay laïi coù Nguyeãn Ñaêng Huaân, so vôùi ngöôøi xöa thaät chaúng keùm gì. Thöôûng 200 quan tieàn ñeå nuoâi vôï con. Huaân laïi coøn meï, thöôûng theâm 100 quan nöõa".
Veà duøng ngöôøi: Tröông Ñaêng Queá, 1 danh thaàn, töôùc ñeán Quaän coâng, haøm ñeán Thaùi sö. Naêm 1863, oâng coù taâu vôùi vua Töï Ñöùc: "Muoán cho quan ñöôïc thanh lieâm, khoâng gì baèng bôùt ngöôøi laøm vieäc maø theâm löông. Nhöng vieäc coù bôùt ñi thì ngöôøi môùi coù theå bôùt ñöôïc, maø muoán cho vieäc bôùt ñi thì quan phaûi caàn ngöôøi gioûi, quan ñöôïc ngöôøi gioûi thì töôûng nhö ñöôøng loái trò nöôùc ñaõ ñöôïc ñeán quaù nöûa vaäy"
Heä thoáng phaùp luaät chaët cheõ, nhaát quaùn, caùc bieän phaùp xöû lyù nghieâm minh, kòp thôøi quy ñònh xöû phaït veà caùc tộâi tham nhuõng
Nhaø nöôùc coù caùc ñieàu luaät raát nghieâm khaéc nhö ñieàu 392 Boä Hoaøng Vieät luaät leä quy ñònh: "Ngöôøi naøo duøng caùc thuû ñoaïn bieån thuû, laáy troäm tieàn löông, vaät tö ôû kho, cuõng nhö maïo phaù vaät lieäu ñem veà nhaø. Neáu tang vaät leân ñeán 40 löôïng thì bò cheùm"
Ngöôøi phuï traùch vieäc xaây döïng, trong quy ñònh nhaø nöôùc khoâng ñöôïc lôïi duïng quyeàn ñeå möôïn vaät tö, tieàn coâng duø raát nhoû, neáu bò phaùt giaùc seõ bò quy toäi naëng. Thöï Höõu thò lang Boä Coâng Leâ Baù Tyù lôïi duïng chöùc töôùc möôïn rieâng tieàn coâng bò phaùt hieän, vua Minh Maïng ñaõ ra leänh caùch chöùc, ñeo goâng naëng moät thaùng treân coâng tröôøng ñeå lính vaø thôï bieát. Sau khi heát haïn phaït ñaùnh moät traêm tröôïng, baét laøm lính Taû hoä.
Nhöõng tröôøng hôïp caùc quan caäy theá hoaëc duøng caùc söùc eùp ñeå buoäc ngöôøi khaùc cho mình möôïn haøng hoaù, vaät tö, tieàn coâng thì tuøy theo tang vaät ñeå xöû phaït: Neáu nheï thì moãi thöù haøng hoaù phaït 100 tröôïng, bò löu 3000 daëm, thu hoài heát tang vaät, neáu naëng thì töû hình.
Tuy nhieân, cuõng coù tröôøng hôïp tuy tang vaät ít nhöng do tính chaát vaø haønh vi nghieâm troïng thì cuõng coù theå taêng caùc tình tieát ñeå xöû naëng nhö vuï quan Traàn Coâng Trung, thuû kho ôû Kinh Thaønh naêm Minh Maïng thöù 7 (1826) coù haønh ñoäng saùch nhieãu, ñoøi hoái loä bò ngöôøi khaùc toá caùo, qua thanh tra ñaõ laøm roõ, vua Minh Maïng ñaõ huaán duï: "Daãu raèng tang vaät chaúng qua 10 laïng maø thoâi, nhöng phaùp luaät coát ñeå tru dieät loøng daân, baèng nay tha moät maïng noù, thôøi nhöõng keû coi thöôøng phaùp luaät sau naøy, gieát sao xueå ñöôïc, sai cheùm ñaàu ôû chôï phía Ñoâng"
Khi xaây ñaép thaønh luõy, ñeâ ñieàu, neáu chuû möu laøm vöôït döï toaùn, ngöôøi duyeät keá hoaïch maø dung tuùng vôùi ngöôøi laøm döï toaùn, che giaáu cho nhau ñeå khi coâng trình chi tieâu ít maø khai khoáng leân nhieàu nhaèm laáy caùc khoaûn tieàn, vaät haïng thì phaûi xöû naëng, neáu soá löôïng vaät tö, tieàn baïc lôùn thì bò cheùm ñaàu. Ñoái vôùi vieäc lôïi duïng thieân tai, ñòch hoaï ñeå chieám ñoaït vaät tö, neáu quan phuï traùch xaây döïng, caùc giaùm laâm chuû thuû "Thöôøng ngaøy coù nhöõng moùc laáy, löøa doái möôïn haøng hoaù, töï yù xuaát nhaäp, nhaân cô hoäi nöôùc löûa, giaëc troäm naøy maø laøm vaên baûn phao laø maát troäm . vaø tröø bôùt thay vaên ñôn, soå saùch, thaân baùo leân doái gaït quan vôùi yù ñoà khoûi toäi goác. Taát caû ñeàu xöû naëng nhö toäi thuû töï aên troäm. Ñoàng lieâu bieát maø khoâng toá caùo thì maéc toäi nhö phaïm nhaân"
Hoaøng Vieät luaät leä cuõng quy ñònh: "Nhöõng ngöôøi khi nhaän ñöôïc ñuùt loùt thì tính theo tang vaät maø xöû toäi, toäi chöa phaùt giaùc maø bieát töï thuù thì mieãn buoäc toäi, taát caû caùc tang vaät phaûi noäp laïi cho nhaø nöôùc"
ÔÛ töøng tröôøng hôïp cuï theå, ngöôøi giöõ taøi saûn nhaø nöôùc phaûi coù traùch nhieäm giöõ gìn cuûa caûi ñöôïc giao. Naêm Gia Long thöù 5 (1806) nhaø vua quy ñònh caùc chuû kho phaûi chòu traùch nhieäm ñeà xuaát caùc bieän phaùp quaûn lyù baûo veä. Neáu ngöôøi coi kho vaø ngöôøi baûo veä bieát ñöôïc haønh vi vaø thuû ñoaïn ngöôøi laáy troäm vaø toá caùo thì ñöôïc mieãn toäi. Neáu ngöôøi beân ngoaøi phaùt hieän quaû tang haønh vi thì ñöôïc thöôûng gaáp 10 laàn soá tang vaät. Neáu chuû kho vaø lính baét ñöôïc quaû tang thì thöôûng gaáp 5 laàn.
Boä luaät treân ñaây cuõng quy ñònh: Nhöõng ngöôøi phaïm toäi luùc treû, sau khi giaø veà höu môùi phaùt hieän ra vuï vieäc, thì vaãn phaûi chòu traùch nhieäm vôùi hình thöùc luaän toäi nhö luùc treû, luùc ñöông chöùc. Neáu tuoåi giaø vaø beänh yeáu thì coù theå chieáu coá thay baèng tröng thu caùc loaïi taøi saûn noäp theá.
Veà toäi hoái loä, ngöôøi hoái loä vaø ngöôøi nhaän hoái loä, caû hai ñeàu thuoäc nhoùm toäi naëng caàn nghieâm trò, ngöôøi nhaän hoái loä, khi xöû phaït phaûi naëng hôn ñi hoái loä.
Vieäc xeùt xöû coâng minh vaø kòp thôøi
- Ñoái vôùi quan laïi:
Khi xaûy ra caùc tröôøng hôïp sai phaïm, nhaø nöôùc luoân toân troïng nguyeân taéc ai coù toäi, duø quan nhoû hay quan lôùn ñeàu bò xöû lyù. Ai phaùt hieän ra vieäc tham nhuõng thì ñöôïc thöôûng, ai neù traùnh, ngöôøi caàm caân naûy möïc neáu laøm sai leäch trong xöû aùn thì bò xöû naëng. Nhaø nöôùc baûo veä ngöôøi toá caùo ñuùng, ngöôøi coù quyeàn löïc neáu coù haønh vi truø daäp ngöôøi toá caùo thì toäi naëng hôn, neáu ngöôøi ñang coù toäi maø phaùt giaùc thì ñöôïc giaûm hoaëc mieãn toäi.
Vua Minh Maïng, ñaõ coù duï cho Boä Hình: Hình luaät laø ñeå tröøng phaït toäi aùc, khoâng theå lô laø hay boû qua ñöôïc.Dung tha ngöôøi coù toäi khoâng khaùc gì noái giaùo cho giaëc vaø laøm haïi löông daân.
ÔÛ Kinh ñoâ Hueá, coù nhöõng vuï aùn lôùn, vua ñaõ taäp trung caùc cô quan phaùp luaät cuøng caùc Nha, Boä thöïc hieän nghieâm tuùc vaø ñaõ cho baét giam ñuùng ngöôøi, ñuùng toäi nhö vuï laøm hao huït vaät tö vaø löông thöïc caùc kho naêm Minh Maïng thứ 11 (1830), soá ngöôøi bò baét caû chuû thuû vaø bieàn binh ñaõ coù con soá leân ñeán hôn 300 ngöôøi.
Vôùi nhöõng nguyeân taéc treân maø nhieàu vuï tham nhuõng ôû Kinh ñoâ Hueá ñaõ bò phaùt giaùc, nhö tröôøng hôïp Thö laïi Boä Coâng Traàn Höõu Toøng phuï traùch coâng taùc xaây döïng vaø toøng phaïm Nguyeãn Buùt ñaõ coá keát giaû maïo giaáy tôø ñeå laáy tieàn, löông thöïc, vaät tö, söï vieäc bò phaùt hieän, caû hai vò naøy ñaõ bò ñem ra ñaàu chôï Ñoâng ñeå cheùm. Rieâng hai vò quan ñöùng ñaàu Boä laø Thöôïng thö Boä Coâng Nguyeãn Ñöùc Huyeàn, Tham tri Traàn Vaên Tính bò lieân ñôùi traùch nhieäm, nhöng do coù coâng truy tìm vaø baét ñöôïc thuû phaïm neân bò khieån traùch ñöôïc mieãn xöû toäi vaø cho töï raên söûa.
- Ñoái vôùi thuû kho:
Naêm Minh Maïng thöù 4 (1823), Thö laïi Lyù Höõu Dieãm thoâng ñoàng vôùi Nguyeãn Vaên Nghóa maïo caùc thuû tuïc, bieån thuû cuûa caûi ôû Noäi Vuï Phuû, maëc duø Boä Hình xöû gheùp vaøo toäi khoå sai, nhöng vua Minh Maïng ñaõ ra duï: Döôùi thôøi Gia Long ñaõ coù Thö laïi Nguyeãn Ñaêng Laïc ôû Phuû Noäi Vuï bò cheùm laø baøi hoïc thaáy vaäy khoâng sôï maø coøn coi thöôøng, neân naâng möùc xöû cheùm, sau ñoù vua sai Hoà Höõu Thaåm taäp trung caùc quan ra chôï Ñoâng ñeå xem Lyù Höõu Dieãm bò cheùm, rieâng caùc quan Boä Hình bò vua khieån traùch do xöû khoâng nghieâm
Vaøo naêm Minh Maïng thöù 12 (1831) Hoaøng Höõu Nhaãn, vò quan nhaäp löu thö laïi ôû Vuõ Khoá coù söï gian doái trong vieäc töï thay ñoåi duïng cuï caân ñong nhaèm ruùt vaät tö kieám lôïi. Vua taäp trung moïi ngöôøi ñeå taän maét thaáy Hoaøng Höõu Nhaãn bò thaét coå cheát vaø caùnh tay bò chaët ñöôïc treo tröôùc cöûa Vuõ Khoá ñeå raên moïi ngöôøi khoâng neân laøm ñieàu baäy baï. Caùc vò quan nhö Döông Troïng Tuùc, Leâ Vieát Trieâm, Phaïm Vaên Toá, Traàn Maäu Tuaán, Nguyeãn Khieâm Thoáng vaø Leâ Vaên Thuaät do thieáu traùch nhieäm, ñeàu bò cuøm vaø phaït 100 gaäy
Naêm Minh Maïng thöù 15 (1834), vua ñeán Moäc thöông ñeå xem kho goã phuïc vuï xaây döïng caùc coâng trình ôû kinh ñoâ Hueá, sau ñoù ñaõ hoûi Boä Hoä, ñöôïc Boä taâu raèng: Naêm ngoaùi, theo Boä Coâng tö baùo thì goã hôn 7.900 caây, trò giaù hôn 19.000 quan, khi hoûi Boä Coâng thì ñaõ duøng heát 3.700 caây, trong khi ñoù vaøo naêm naøy, khoâng coù coâng trình gì xaây döïng lôùn. Sau khi xem xeùt vua truyeàn, chæ bôûi Boä Coâng khoâng chòu ñeå yù, maëc cho ñoác coâng vaø thôï thuyeàn tuyø yù pha phí döïa vaøo vieäc coâng maø chaám muùt, xeûo xeùn. Thaáy nghi ngôø, vua leänh caùc cô quan thanh tra xem xeùt khoái löôïng vaät tö taïi coâng trình vaø ôû kho. Keát quaû, quan Hoà Vaên Haï thoâng ñoàng, naâng khoáng khoái löôïng vaät tö coâng trình ñeå laáy goã nhaø nöôùc, ñaõ bò cheùm ngay. Quan Traàn Vaên Hieäu do khoâng laøm toát chöùc traùch, thieáu kieåm tra bò caùch chöùc, caùc tuaàn tra khoa ñaïo ñeàu bò xöû phaït
Naêm Thieäu Trò thöù 3 (1843) quy ñònh, caùc thuû kho tuyeät ñoái khoâng ñöôïc ñem baát cöù thöù gì cuûa nhaø nöôùc veà nhaø. Vì vaäy, Lang trung kho Moäc Thöông laø Nguyeãn Vaên Chính bò ngöôøi caïnh nhaø toá caùo coù ñem thöù goã caám veà nhaø söû duïng. Sau khi ñieàu tra, thaáy coù söï vieäc ñaõ nghò cöû giaùng laøm Baùt phaåm thö laïi
- Ñoái vôùi caùc quan thanh tra, kieåm tra, khoa ñaïo:
Nhöõng vieân quan naøy khi ñi thöïc thi coâng vieäc neáu coù söï xem xeùt xöû lyù khoâng coâng baèng hoaëc coù nhaän caùc tang vaät, duø nhoû cuõng phaûi xöû nghieâm. Ñieån hình nhö vuï Trònh Nho laø ngöôøi trong khoa ñaïo, nhaän cuûa ñuùt loùt chæ 2 hoát baïc bò phaùt giaùc vaøo naêm Thieäu Trò thöù 6 (1846), vua truyeàn: "Nhaân vieäc coâng, döông thanh theá ñeå cheá aùp ngöôøi, chöïc laøm caùi keû vô ñaày tuùi tham, trong buïng ñaày nhöõng ñen toái nhö theá, raát laø ñaùng gheùt, vì vaäy, toäi cuûa Trònh Nho ñoåi laøm giaûo giam haäu"
- Ñoái vôùi ngöôøi thaân thuoäc:
Trong xöû phaït, ñeå moïi ngöôøi tin vaøo söï coâng minh cuûa phaùp luaät, nhaø vua ñaõ ra duï xaùc ñònh taøi saûn laø coâng söùc ñoùng goùp cuûa daân, neân ai laøm sai ñeàu baét phaûi boài hoaøn, ai vi phaïm quy cheá ñeàu bò tröøng trò. Taát caû vuï vi phaïm duø trong lónh vöïc naøo cuõng phaûi xöû coâng baèng, saùch Ñaïi Nam thöïc luïc coù ghi thaùi ñoä cuûa vua Minh Maïng "Traãm laøm vieäc, chæ giöõ coâng baèng, quyeát khoâng coù nghò thaân, nghò quyù (vì choã hoï haøng nhaø vua hay choã chöùc töôùc quyù troïng ñöôïc mieãn toäi hoaëc giaûm toäi), phaøm caùc em vaø con chaùu, neân chôù coi khinh laáy thaân ñeå thöû phaùp luaät, göông saùng chaúng xa, ai naáy phaûi kính caån ñoù"
Vieäc xöû lyù döôùi trieàu Nguyeãn luoân nghieâm minh, xöû ñuùng ngöôøi ñuùng toäi, cho duø ngöôøi ñoù laø nhöõng ngöôøi trong hoï haøng, doøng toäc cuûa mình. Ñieån hình nhö vuï Töï teá phoù söù Phaïm Dieäu (töùc Toân Thaát Dieäu) vaø Thuû hoä Tröông Bieåu (töùc Toân Thaát Bieåu) do traùo ñoåi ñoà töï khí ôû Theá Mieáu ñeàu buoäc phaûi caûi theo hoï meï vaø bò giaûo quyeát
Nguyeân taéc xöû lyù nghieâm laø nhaèm duy trì vieäc tröøng trò quan laïi vaø caû nhöõng ngöôøi thaân thích lôïi duïng luùc nhaø nöôùc ñang baän roän nhieàu coâng tröôøng, hoaëc nhöõng luùc khoù khaên muoán "ñuïc nöôùc beùo coø", vô veùt cuûa caûi. Saùch Minh Meänh chính yeáu ñaõ ghi duï vua: "Thaùnh nhaân xöa ñaët ra phaùp luaät laø muoán duøng hình phaït ñeå mong moïi ngöôøi khoûi maéc hình phaït, kheùp toäi cheát ñeå ngaên moïi ngöôøi khoâng maéc toäi cheát. Ñoù chính laø gieát moät ngöôøi ñeå vaïn ngöôøi sôï"
Nhöõng bieän phaùp phoøng choáng tham nhuõng treân ñaây ñaõ ñöôïc vaän duïng vaø trieån khai thoáng nhaát trong suoát quaù trình trieàu Nguyeãn toàn taïi.
Tuy nhieân, caùc heä thoáng quy cheá naøy do lôïi ích giai caáp, lôïi ích doøng hoï chi phoái neân môùi chæ höôùng tôùi phuïc vuï söï thoáng trò cuûa nhaø nöôùc phong kieán, maø chöa mang tính toaøn dieän phuïc vuï lôïi xaõ hoäi.
1.2 Chính Saùch Hoài Tò :
Theo töø ñieån Haùn - Vieät cuûa Ñaøo Duy Anh: “Hoài tî laø traùnh ñi. Ví nhö moät ngöôøi boå ñi laøm quan ñöùng ñaàu ôû moät ñòa phöông neáu coù moät ngöôøi baø con ñaõ laø thuoäc lieâu ôû ñoù thì ngöôøi aáy phaûi traùnh ñi choã khaùc, theá goïi laø hoài tî”.
Chính saùch hoài tî - traùnh boá trí, söû duïng ngöôøi ñöùng ñaàu moät ñòa phöông hoaëc moät toå chöùc nhaø nöôùc laø ngöôøi coù moái quan heä ruoät thòt vôùi nhöõng ngöôøi ñang ôû nôi ñoù, cô quan ñoù - laø moät chính saùch quaûn lyù quan laïi quan troïng cuûa moät soá trieàu ñaïi phong kieán nöôùc ta. Muïc tieâu cuûa chính saùch hoài tî laø giaûm thieåu nhöõng taùc ñoäng tieâu cöïc nhö beänh cuïc boä ñòa phöông, beänh gia ñình chuû nghóa, teä keùo beø, keùo caùnh . trong löïa choïn, söû duïng quan laïi.
Trong lòch söû nöôùc ta, Leâ Thaùnh Toâng (1442-1498) laø vò vua ñaàu tieân ban haønh, hieän thöïc hoaù chính saùch hoài tî trong moät noã löïc ñoåi môùi theå cheá chính trò vaø quan cheá cuûa nöôùc ta. OÂng khoâng chæ laø nhaân taøi veà maët trí tueä maø coøn laø moät vò vua raát coù baûn lónh vaø quyeát ñoaùn neân môùi coù khaû naêng thöïc hieän hoài tî vôùi caùc quan. Quoác söû ghi laïi quaù trình xaây döïng chính saùch naøy cuûa Leâ Thaùnh Toâng nhö sau:
“Ngaøy 22 (thaùng 5, naêm 1486), caám quan laïi nhaän chöùc ôû ngoaøi laáy ñaøn baø con gaùi trong boä haït cuûa mình”(1).
- “Thaùng 9 (1488), xuoáng chieáu raèng: Töø nay, caùc quan phuû, huyeän, chaâu xeùt ñaët xaõ tröôûng, heã laø anh em ruoät, anh em con chuù con baùc vaø baùc chaùu, caäu chaùu vôùi nhau thì cho moät ngöôøi laøm xaõ tröôûng, khoâng ñöôïc cho caû hai cuøng laøm ñeå tröø moái teä beø phaùi huøa nhau”(2).
“Thaùng 8, ngaøy moàng 2 (1495), coù leänh cho chaâu huyeän choïn ñaët xaõ tröôûng. Neáu laø con coâ caäu, ñoâi con dì vôùi nhau vaø thoâng gia cuøng gaû baùn cho nhau ñeàu khoâng ñöôïc cuøng laøm xaõ tröôûng trong moät xaõ”(3).
“Ngaøy 28 (thaùng 4, naêm 1497), ñònh leänh ñoåi ñi nôi khaùc. Nhö caùc vieân quaûn quaân, quaûn daân ôû Ngheä An, neáu ngöôøi naøo coù queâ quaùn ôû ngay phuû, huyeän mình cai trò, coù nhaø ôû nha moân mình laøm vieäc, thì boä Laïi ñieàu ñoäng ñi nôi khaùc, choïn ngöôøi khaùc boå thay”. Leänh naøy sau ñoù ñöôïc aùp duïng trong phaïm vi caû nöôùc”(4).
Nhö vaäy, Leâ Thaùnh Toâng baét ñaàu ñöa ra quy ñònh ñaàu tieân cuûa chính saùch hoài tî khi oâng coù kinh nghieäm laøm vua 26 naêm vaø tieáp tuïc boå sung theâm quy ñònh môùi trong 11 naêm sau ñoù. Ñieàu naøy chöùng toû chính saùch traùnh ñi ñöôïc saùng taïo töø thöïc tieãn cuûa Vieät Nam vôùi raát nhieàu taâm huyeát cuûa moät ngöôøi laõnh ñaïo quoác gia saùng suoát.
Ñoái töôïng thöïc hieän hoài tî thôøi Leâ sô laø caùc vò quan ñöùng ñaàu boä maùy chính quyeàn daân söï vaø quaân söï ñòa phöông, töông ñöông vôùi ba caáp haønh chính cuûa nöôùc ta hieän nay, song quan troïng nhaát laø caáp cô sôû vì caùc quan xaõ bò raøng buoäc bôûi nhieàu moái quan heä gia ñình, gia toäc, khoâng theå giöõ ñöôïc söï coâng taâm, khaùch quan trong coâng vieäc.
Chính saùch hoài tî khoâng ñöôïc theå cheá hoaù thaønh luaät neân bò mai moät daàn. Vaû laïi trong xaõ hoäi phong kieán, luaät phaùp ñeàu laø do vua ban xuoáng neân hieäu löïc cuûa noù phuï thuoäc vaøo caù nhaân ngöôøi cai trò thieân haï; caùc vò vua keá nghieäp Leâ Thaùnh Toâng khoâng ai coù theå saùnh vôùi oâng veà taøi, ñöùc neân khoâng theå hoaøn thieän theå cheá, quan cheá vaø phaùt huy vaên hoaù cuûa trieàu tröôùc. Veà sau, nhöõng cuoäc chieán tranh lieân mieân giöõa chuùa Trònh vaø chuùa Nguyeãn ñaõ laøm cho neàn chính trò suy ñoài, naïn mua quan, baùn töôùc ñaõ thaønh phoå bieán, chính saùch hoài tî bò queân laõng.
Khi trieàu Nguyeãn trò vì, Minh Maïng laø oâng vua ñaàu tieân caûm thaáy nhöùc nhoái tröôùc thöïc traïng “caùc chöùc thoâng phaùn, kòch lieät phaàn nhieàu laø ngöôøi ñòa phöông. Do ñoù, vì tình rieâng laøng nöôùc, khoù loøng khoûi söï tö tuùi sinh ra nhieàu teä haïi” neân ñaõ cho ban haønh luaät Hoài tî vaøo naêm 1831 vaø coù boå sung theâm naêm 1836(5). Keá thöøa tö töôûng cuûa Leâ Thaùnh Toâng, Luaät Hoài tî cuûa trieàu Nguyeãn ñaõ môû roäng phaïm vi, ñoái töôïng aùp duïng vaø boå sung nhöõng quy ñònh môùi. Ñoù laø:
- Quan laïi khoâng ñöôïc taäu ñaát, vöôøn, ruoäng, nhaø taïi nôi cai quaûn;
- Quan laïi khoâng ñöôïc laáy ngöôøi cuøng queâ laøm ngöôøi giuùp vieäc;
- Ngöôøi coù quan heä thaày troø, baïn beø khoâng ñöôïc laøm vieäc taïi cuøng moät coâng sôû;
- Caùc laïi dòch nha moân, caùc boä ôû kinh ñoâ vaø caùc tænh laø con, anh em ruoät, anh em con chuù, con baùc vôùi nhau thì phaûi taùch ra, ñoåi boå ñi nôi khaùc;
- Caùc quan laïi khoâng ñöôïc laøm quan ôû nôi truù quaùn (nôi ôû moät thôøi gian laâu), ôû queâ vôï, queâ meï mình, thaäm chí caû nôi hoïc taäp luùc nhoû hoaëc luùc treû tuoåi;
- Caùc laïi muïc, thoâng laïi cuõng khoâng ñöôïc laøm vieäc ôû phuû huyeän laø queâ höông mình;
- Caùc laïi muïc, thoâng laïi caùc nha thuoäc caùc phuû huyeän laø ngöôøi cuøng laøng cuõng phaûi chuyeån boå ñi nôi khaùc;
- Caùc quan vieân töø Tham bieän trôû leân ôû caùc traán, tænh veà kinh ñoâ chaàu ñöôïc döï ñình nghò, song khi trong caùc cuoäc hoïp coù baøn vieäc lieân quan ñeán ñòa phöông maø mình nhaäm trò thì khoâng ñöôïc vaøo döï.
Luaät Hoài tî cuõng ñöôïc aùp duïng trong caùc kyø thi: Neáu caùc khaûo quan (coi thi, chaám thi) coù ngöôøi thaân thích döï thi ôû tröôøng mình thì phaûi baùo leân caáp treân ñeå traùnh ñi. Neáu coá tình khoâng khai baùo seõ bò troïng toäi vì coá yù laøm traùi.
- Caùc quan thanh tra, xeùt xöû thaáy trong vuï aùn, vuï ñieàu tra coù ngöôøi thaân quen cuûa mình (baø con noäi, ngoaïi, baïn thaân ) ñeàu phaûi khai baùo vaø hoài tî ngay.
Luaät Hoài tî sau ñoù coøn ñöôïc vua Thieäu Trò quy ñònh theâm: Caám quan ñaàu tænh laáy vôï trong trò haït vì sôï gia ñình vôï nhuõng nhieãu; caám caùc quan taäu ruoäng vöôøn, nhaø cöûa trong trò haït vì sôï quan hieáp daân ñeå ñöôïc mua reû; caám tö giao vôùi ñaøn baø con gaùi trong trò haït; caám caùc quan laïi ñaõ veà höu quay laïi cöûa coâng ñeå caàu caïnh
Tuy nhieân, coù moät soá cô quan vaø ngaønh khoâng aùp duïng Luaät Hoài tî. Ví duï, Ty Chieâm haäu laø cô quan chuyeân traùch veà lòch, Thaùi Y vieän laø cô quan chaêm soùc söùc khoûe nhaø vua, Ty Hieäu leã sinh chuyeân coi veà leã nghi laø nhöõng cô quan caàn ngöôøi coù trình ñoä chuyeân moân cha truyeàn con noái.
Nhìn chung, hoài tî laø chính saùch vaø saéc luaät quan troïng cuûa cheá ñoä quaûn lyù quan laïi moät soá trieàu ñaïi phong kieán nhaèm ngaên chaën, haïn cheá naïn tham nhuõng, quan lieâu, caùt cöù, chaïy theo lôïi ích cuïc boä ñaõ ñöôïc lòch söû ñaùnh giaù laø thaønh coâng vaø coù giaù trò laâu daøi. Öu ñieåm cô baûn cuûa nguyeân taéc hoài tî laø phoøng traùnh, haïn cheá ñöôïc maët tieâu cöïc trong vaên hoùa öùng xöû cuûa nhöõng ngöôøi naém coâng quyeàn. Luaät Hoài tî taïo cô sôû phaùp lyù ñeå phaùt huy tính coâng taâm, khaùch quan trong vieäc phuïng söï lôïi ích nhaø nöôùc cuûa ñoäi nguõ quan laïi.
Tuy nhieân, maët haïn cheá cuûa nguyeân taéc hoài tî laø khoâng phaùt huy ñöôïc söï hieåu bieát veà ñòa baøn cuûa quan laïi ngay khi ñöôïc boå nhieäm. Noù laøm cho coâng vieäc quaûn lyù ñoäi nguõ quan laïi cuûa nhaø nöôùc naëng neà hôn, phöùc taïp hôn.
2. Ñoái Vôùi Nhaân Daân:
Treân cô sôû khai thaùc nhieàu nguoàn taøi lieäu phong phuù, baèng phöông phaùp cuûa söû hoïc vaø luaät hoïc, naém vöõng nhöõng quan ñieåm bieän chöùng vaø quy luaät cuûa söï tieáp bieán vaên hoùa, Tieán só Huyønh Coâng Baù trong “Hoân nhaân vaø gia ñình trong phaùp luaät trieàu Nguyeãn” chæ roõ: phaùp luaät veà hoân nhaân vaø gia ñình döôùi trieàu Nguyeãn maëc duø coù tham khaûo phaùp luaät cuûa nhaø Thanh (Trung Quoác) nhöng ñaõ theå hieän tinh thaàn daân toäc, töï chuû vaø coù nhöõng giaù trò toát ñeïp, ñaëc bieät laø söï khoan dung ñoái vôùi phuï nöõ. OÂng khaúng ñònh: “Khoâng theå noùi laø ngöôøi phuï nöõ ñaõ "bò chaø ñaïp” döôùi neàn phaùp luaät cuûa trieàu Nguyeãn. Coù theå noùi phaùp luaät trieàu Nguyeãn theå hieän saâu saéc ñaëc tröng cuûa vaên hoùa Vieät Nam laø söï toân troïng phuï nöõ, ñeà cao “nguyeân lyù Meï”, khaùc vôùi xaõ hoäi gia tröôûng phuï quyeàn cuûa Trung Quoác”.
Baèng pheùp so saùnh vôùi phaùp luaät trieàu Leâ (Luaät Hoàng Ñöùc), phaùp luaät Trung Quoác, phaùp luaät phöông Taây, Tieán só Huyønh Coâng Baù ñaõ "phaùt loä" nhöõng ñieåm öu vieät cuûa Luaät Gia Long vaø cho raèng: "Trong moät soá vaán ñeà noù ñaõ giaûi quyeát moät caùch goïn gheõ nhieàu ñieàu maø phaùp lyù Taây phöông ñaõ toán hao khoâng bieát bao nhieâu laø coâng söùc vaø giaáy möïc nhöng cuõng chöa theå giaûi quyeát ñöôïc moät caùch thoûa ñaùng”.
Phaùp luaät xaây döïng nhaèm muïc ñích phaùt trieån ñaát nöôùc, phaùt trieån xaõ hoäi, baøy tröø nhöõng thoùi hö taät xaáu, vua Gia Long ñaõ ban leänh nghieâm caám ñaùnh baïc, quy ñònh hình phaït nghieâm khaéc vaø cuï theå nhö: thu gia taøi cuûa chuû chöùa sung coâng quyõ, tòch thu toaøn boä soá tieàn taïi soøng. Moãi con baïc ngoaøi hình phaït ñaùnh 100 roi hay ñi phu dòch 3 naêm . coøn phaûi noäp phaït 10 quan tieàn.
Theo luaät do Gia Long ban boá, caùc khoaûn tieàn thu veà trong vaø sau vuï ñaùnh baïc ñöôïc duøng laøm phaàn thöôûng cho nhöõng ngöôøi coù coâng toá giaùc toäi phaïm.
Coøn naêm 1828, döôùi trieàu vua Minh Maïng, Ñoã Baù Thoá - ñaàu muïc moät traïi lính - phaïm toäi ñaùnh baïc. Vua chæ duï: "Möu laøm vieäc rieâng, coi thöôøng pheùp nöôùc, khoâng gì hôn theá. Neáu chæ phaït tröôïng vaø caùch dòch thì chöa ñaùng toäi". Vì leõ ñoù, maø Ñoã Baù Thoá bò goâng
Vaøo naêm 1842, vua Thieäu Trò ngöï giaù ra Baéc. Nhöõng ngöôøi ñöôïc thay maët vua coi giöõ vieäc trieàu chính laø hoaøng töû Hoaøng Baûo vaø caùc ñaïi thaàn Toân Thaát Baïch, Taï Quang Cö, Haø Duy Phieân vaø Leâ Vaên Phuù. Trong trieàu coù ngöôøi lính Phaïm Coâng Ñaït, moät ñeâm ñöôïc sai ñi tuaàn ñaõ töï tieän boû nhieäm vuï, leûn veà traïi ôû beân traùi hoaøng thaønh môû soøng baïc. Bò phaùt hieän, Ñaït ngheânh ngang choáng traû ngöôøi thi haønh coâng vuï. Khi vua trôû veà kinh ñoâ, bieát ñöôïc söï vieäc lieàn laäp töùc xuoáng chieáu duï nghieâm trò haønh vi coi thöôøng phaùp luaät cuûa Phaïm Coâng Ñaït, vôùi hình phaït naëng hôn möùc bình thöôøng. Ñoù laø ñaùnh 80 coân ñoû, ñoùng goâng, giaûi tôùi nhaø lao lónh aùn "giaûo giam haäu" (töùc laø treo coå nhöng chôø leänh xöû sau). Nhöõng ngöôøi lieân quan vuï vieäc bò giaùng 2-4 caáp, trong ñoù quan ngöï söû Nguyeãn Tuaán Phong vaø thuï thoáng cheá Leâ Vaên Thaûo do "coù chöùc saéc maø khoâng nghieâm trò" neân bò giaùng 1 caáp. Vieân ñoäi suaát ñi tuaàn ñeâm xaûy ra ñaùnh baïc, coù coâng phaùt hieän toäi phaïm ñöôïc höôûng 5 ñoàng Phi Long baèng baïc.
3.Caùc Vaán Ñeà Tö Töôûng Vaên Hoùa:
Ngoaøi luaät, caùc saéc chæ, khaåu duï cuõng ñöôïc xem laø nhöõng yeáu toá thi haønh, taùc ñoäng vaø ñieàu chænh töøng maët cuï theå cuûa xaõ hoäi phuø hôïp vôùi töøng ñieàu kieän thöïc teá.
3.1 Nho giaùo:
Cuõng gioáng nhö caùc trieàu ñaïi phong kieán khaùc, caùc vua Nguyeãn laáy Nho giaùo laøm khuoân vaøng thöôùc ngoïc cho vieäc cai trò vaø giaùo duïc. Ñieàu naøy ñaûm baûo söï thoáng trò vöõng chaéc veà maët tö töôûng vaø nhaø nöôùc. Tö töôûng chính thoáng ñöôïc haøm chöùa trong Nguõ kinh: Dòch, Leã, Thi, Thö, Xuaân Thu vaø sau ñoù laø Töù thö: Luaän ngöõ, Maïnh Töû, Ñaïi hoïc vaø Trung dung
Tö töôûng Khoång giaùm coøn ñöôïc vua Minh Maïng ñem aùp duïng cho daân gian qua "möôøi ñieàu huaán duï". Trong ñoù ñeà cao nhöõng nguyeân taéc cuûa Nho giaùo nhö tam cöông nguõ thöôøng cuøng khuyeân daân chuùng soáng tieát kieäm, giöõ gìn phong tuïc, laøm ñieàu laønh . Huaán duï naøy ñöôïc chuyeån ñeán caùc laøng xaõ ñòa phöông ñeå töø ñaáy truyeàn baù trong daân chuùng.
Vua Gia Long cho laäp vaên mieáu taïi caùc traán ñeå thôø Khoång Töû, laäp Quoác Töû giaùm ôû Kinh ñoâ ñeå daïy cho caùc con quan vaø só töû. Nhaø vua cho môû caùc khoa thi ñeå choïn ngöôøi taøi ra laøm quan. Taát caû moïi thaàn daân ñeàu ñöôïc tham döï caùc cuoäc thi. Khoa thi höông ñaàu tieân ñöôïc toå chöùc ôû Baéc Thaønh vaøo naêm 1807. Ñeán ñôøi Minh Maïnh thì khoa thi hoäi ñöôïc toå chöùc, cöù ba naêm moät laàn. Chöông trình hoïc naëng neà tö töôûng Nho giaùo, vaên chöông thô phuù ñöôïc ñeà cao maø nhöõng vaán ñeà thöïc teá ích quoác lôïi daân thì khoâng ñöôïc ñeà caäp.
3.2 Phaät giaùo:
Caùc vua cuûa trieàu Nguyeãn toân troïng ñaïo Phaät. Naêm 1815, vua Gia Long cho tu boå laïi chuøa Thieân Muï. Naêm 1826 vua Minh Maïng cho döïng laïi chuøa Thaønh Duyeân. Chuøa naøy ôû cöûa bieån Tö Hieàn (Thöøa Thieân), ñöôïc laäp neân döôùi thôøi chuùa Nguyeãn Phuùc Chu vaø bò phaù huûy trong thôøi kyø chieán tranh. Naêm 1830, vua Minh Maïng trieäu taäp caùc cao taêng veà kinh ñoâ ñeå kieåm tra ñaïo hoïc. Nhaø vua cuøng boä Leã choïn ñöôïc 53 vò chaân tu roài caáp cho hoï giôùi ñao vaø ñoä ñieäp. Naêm 1844, vua Thieäu Trò, theo di chuùc cuûa vua Minh Maïng cho döïng moät ngoâi thaùp cao baûy taàng ôû chuøa Thieân Muï, ñaët teân laø Töø Nhaân Thaùp (sau naøy ñoåi thaønh Phöôùc Duyeân Baûo Thaùp). Cuõng trong naêm aáy ngoâi chuøa Dieäu Ñeá noåi tieáng ôû Hueá ñöôïc döïng leân. Vua Töï Ñöùc cuõng quan taâm ñeán ñaïo Phaät. Caùc chuøa coâng nhö chuøa Thieân Muï, Giaùc Hoaøng ñeàu coù cao taêng truï trì, ñöôïc goïi laø taêng cöông. Vò naøy coù löông boång cuûa trieàu ñình vaø coù nhieäm vuï daïy cho taêng chuùng vieäc tu hoïc. Nhaø vua coøn ban ruoäng ñaát cho caùc chuøa lôùn ñeå caøy caáy taêng gia.
Ngoaøi ra, caùc vua trieàu Nguyeãn cuõng chuù yù tu boå laïi caùc laêng taåm ñeàn ñaøi xöa nhö ñeàn Huøng Vöông ôû Vónh Phuù, ñeàn thôø An Döông Vöông ôû Coå Loa, Laêng vaø mieáu thôø vua Ñinh Tieân Hoaøng ôû Ninh Bình .
3. 3. Ñaïo thieân chuùa:
Chuùng ta coù theå thaáy, chính saùch beá quan toûa caûng, caám ñaïo gieát ñaïo laø chính saùch ñöôïc aùp duïng xuyeân suoát trong quaù trình cai trò cuûa caùc vua nhaø Nguyeãn, tröø Nguyeãn Aùnh ít nhieàu coù moái quan heä vaø aân tình vôùi phaùp vaø caùc nöôùc phöông taây, coøn laïi haàu nhö ñeàu caám ñoaùn raát gaét gao.
Caùc söû gia AÂu Chaâu thöôøng taëng vua Minh Maïng danh xöng: "Neùron cuûa Vieät Nam", vì Hoaøng ñeá Neùron hoài xöa kheùt tieáng taøn baïo hung döõ trong nhöõng cuoäc luøng baét ñaïo Coâng Giaùo taïi thuû ñoâ Roma vaø trong ñeá quoác La Maõ. Thöïc ra trong toång soá 117 cha xöù, moät nöûa (58 vò) ñaõ bò haønh quyeát trong voøng 20 naêm nhaø vua Minh Maïng caàm quyeàn, ñaëc bieät vaøo hai naêm 1838-1839. Vua Minh Maïng caám moät caùch khoa hoïc:
- Moät maët cho leänh taäp trung veà Hueá taát caû caùc soá Linh muïc Thöøa sai ngoaïi quoác. Beà ngoaøi noùi kheùo laø nhaø vua caàn ñeán caùc vò ñeå dòch saùch ngoaïi ngöõ ra tieáng Vieät, nhöng thöïc ra laø ñeå caàm chaân caùc nhaø truyeàn ñaïo, khoâng cho hoï hoaït ñoäng vaø lieân laïc vôùi giaùo ñoaøn. Trong khi ñoù chôø coù cô hoäi coù taøu ngoaïi quoác caäp beán laø ñaåy soá Thöøa sai naøy veà nöôùc, ñoàng thôøi khoâng cho vò Thöøa sai môùi naøo ñöôïc pheùp nhaäp caûnh Vieät Nam. Moät maët khaùc tieâu dieät caùc cô sôû, caùc toå chöùc Coâng Giaùo ñòa phöông, nhaát laø caêng maøn löôùi kieåm soaùt gaét gao ñeå luøng baét caùc ñaïo tröôûng ngöôøi baûn xöù.
Nhaø vua ñaõ kyù 7 Saéc leänh nghieâm caám vaøo nhöõng naêm 1825, 1826, 1830, 1833, 1834, 1836 vaø 1838. Bieát trong giaùo lyù ñaïo Coâng Giaùo coù "10 ñieàu raên" vaø nhieàu leã cöû haønh trong naêm, ngaøy 15/07/1834, vua cho coâng boá moät ñaïo luaät trong ñoù goàm 10 khoaûn, laáy töø trieát hoïc Khoång Töû ñem aùp duïng vaøo xaõ hoäi Vieät Nam ñeå daïy ñaïo laøm ngöôøi. Noäi dung: veà cöông vò con ngöôøi, löông taâm ngay thaúng, töï troïng baûn lónh, neàn taûng kinh teá, thuaàn phong myõ tuïc, giaùo duïc giai caáp, vaán ñeà vaên hoùa, haõm deïp tình duïc, toân troïng phaùp luaät vaø quaõng ñaïi vôùi tha nhaân. Ñaïo luaät naøy ñöôïc nieâm yeát treân khaép moïi neûo ñöôøng, baét daân chuùng phaûi hoïc taäp vaø tuaân haønh. Mong muoán cuûa nhaø vua laø ñeå cho ñaàu oùc ngöôøi daân khoûi bò tieâm nhieãm caùc thöù giaùo lyù ngoaïi bang, rieâng vôùi ngöôøi Coâng Giaùo laø ñeå thay theá cho 10 giôùi raên ñaïo Chuùa.
Vua Thieäu Trò (1840-1847: 2 Saéc Leänh:
Sang ñôøi vua Thieäu Trò caám gieát ñaïo vaãn tieáp tuïc, nghóa laø vua vaãn ñeå cho thi haønh nhöõng saéc leänh ñaõ ñöôïc coâng boá ñôøi vua Minh Maïng, maëc daàu trong moät vaøi ñòa phöông ñaõ coù phaàn giaûm ñoä gaét gao. Maõi cho tôùi 1847, sau khi thaát baïi trong cuoäc tranh chaáp vôùi ñoaøn taàu Phaùp taïi Cöûa Haøn, vua phaûn öùng baèng caùch ñoå heát toäi loãi treân ñaàu ngöôøi Coâng Giaùo, vaø ngaøy 3/05/1847 vua ban haønh saéc leänh luøng baét caùc linh muïc Thöøa Sai ngoaïi quoác.
Vua Töï Ñöùc (1847-1883): 13 Saéc leänh:
Neáu tính soá Saéc leänh baét ñaïo, döôùi thôøi Töï Ðöùc leân tôùi 13 Saéc leänh kyù vaøo nhöõng naêm 1848, 1851, 1855, rieâng trong naêm 1857: 4 Saéc leänh; naêm 1859: 3 Saéc leänh; vaø naêm 1860: 4 Saéc leänh sau cuøng. Nhieàu leänh nhö theá minh chöùng yù chí nhaø vua muoán taän dieät ñaïo Thieân Chuùa baèng moïi giaù, vaø taän dieät suoát trong 30 naêm chaáp chính.
- Ñaïo Coâng Giaùo ñöôïc ñònh nghóa khoâng nhöõng nhö moät "Taû ñaïo", nhö moät toân giaùo xaáu xa "moät dòch teã" (Saéc leänh: 7/06/1857).
- Do ñoù leänh vua laø caùc cô quan chính quyeàn phaûi raùo rieát baøi tröø:
- Leänh cho caùc xaõ uûy, cai toång (Saéc leänh: Thaùng 5 naêm 1857): Ai khoâng tuaân theo seõ bò caùch chöùc (Saéc leänh 7/06/1857).
- Leänh cho Trieàu ñình vaø caùc quan ñòa phöông (Saéc leänh 24/08/1857).
- Phaûi baét taát caû caùc taàng lôùp Coâng Giaùo:
- Heát moïi thanh nieân treân 15 tuoåi phaûi trình dieän thöôøng xuyeân theo thôøi gian nhaát ñònh (Leänh 17/01/1860). Ngöôøi Coâng Giaùo, duø hoïc gioûi, coù khaû naêng, cuõng khoâng ñöôïc boå nhieäm giöõ chöùc vuï naøo (Saéc leänh 18/09/1855).
- Ñaëc bieät giôùi ngö phuû: vì hoï luoân luoân di chuyeån vaø thöôøng laø choã aån naùu cho caùc ñaïo tröôûng (Saéc leänh 18/09/1855).
- Ñaëc bieät giôùi ngö phuû: vì hoï luoân luoân di chuyeån vaø thöôøng laø choã aån naùu cho caùc ñaïo tröôûng (Saéc leänh 18/09/1855).
- Nhöõng ngöôøi chöùa chaáp ñaïo tröôûng seõ bò phaân thaây vaø buoâng soâng (Saéc leänh 30/03/1851).
- Giaùo daân khoâng chòu ñaïp leân Thaùnh Giaù seõ bò khaéc hai chöõ "Taû Ñaïo" treân maët vaø ñi ñaày bieät xöù (Saéc leänh 18/09/1855). Ai coá chaáp xöng ñaïo: ñaøn oâng seõ bò cöôõng baùch toøng quaân, ñaøn baø bò tuyeån laøm noäi trôï cho caùc quan (Saéc leänh 7/06/1857).
- Baét caùc thaønh phaàn trong Hoäi ñoàng giaùo xöù (Saéc leänh thaùng 10/1859).
- Binh só Coâng Giaùo khoâng ñaïp aûnh Thaùnh Giaù seõ bò giaûi nguõ, bò khaéc hai chöõ Taû Ðaïo vaø bò ñaày chung thaân (Saéc leänh Thaùng 12/1859).
- Giôùi Quan laïi Coâng Giaùo: caû nhöõng ai ñaõ choái ñaïo cuõng bò caát chöùc. Nhöõng ai trung kieân seõ bò traûm quyeát (Saéc leänh 15/12/1859).
- Caùc Nöõ tu: khoâng ñöôïc caáp giaáy thoâng haønh ñeå di chuyeån ngoaøi ñòa phöông mình ñang ôû, vì hoï laø nhöõng lieân laic vieân ñaéc löïc. Ai khoâng tuaân leänh seõ bò: tuø chung thaân, hay laøm noäi trôï cho caùc quan (Saéc leänh 17/01/1860 vaø Saéc leänh thaùng 7/1860).
- Caùc Linh muïc Vieät Nam: ñaïp Thaùnh Giaù hay khoâng ñeàu bò phaân thaây ñeå neâu göông; Ngoaïi quoác: bò traûm quyeát, ñaàu phaûi treo luoân trong 3 ngaøy, roài buoâng soâng hay neùm xuoáng bieån (Saéc leänh 15/09/1855).
- Caùc cô sôû Coâng Giaùo (nhaø thôø, nhaø xöù, tu vieän, nhaø tröôøng) bò ñoát phaù vaø tieâu huûy (Saéc leänh 18/09/1855 vaø Saéc leänh 8/12/1857). Nhaát laø cô sôû taïi Vónh Trò: phaûi bình ñòa hoùa trieät ñeå (Saéc leänh 1/12/1857).
- Nhöõng khoå hình daõ man nhaát: Phaân saùp (1860): goàm 5 khoaûn:
- Khoaûn 1: Heát moïi ngöôøi theo ñaïo Thieân Chuùa, baát cöù nam nöõ, giaàu ngheøo, giaø treû ñeàu bò phaân taùn vaøo caùc laøng beân löông.
- Khoaûn 2: Taát caû caùc laøng beân löông coù traùch nhieäm canh gaùc nhöõng tín höõu Coâng Giaùo: cöù naêm ngöôøi löông canh gaùc moät ngöôøi Coâng Giaùo.
- Khoaûn 3: Taát caû caùc laøng Coâng Giaùo seõ bò phaù bình ñòa vaø tieâu huûy. Ruoäng ñaát, vöôøn caây, nhaø cöûa seõ bò chia cho caùc laøng beân löông laân caän, vaø caùc laøng beân löông naøy coù nhieäm vuï phaûi noäp thueá haèng naêm cho Chính Phuû.
- Khoaûn 4: Phaân taùn nam giôùi ñi moät tænh, nöõ giôùi ñi moät tænh khaùc, ñeå khoâng coøn cô hoäi gaëp nhau, con caùi thì chia cho nhöõng gia ñình beân löông naøo muoán nhaän nuoâi.
- Khoaûn 5: Tröôùc khi phaân taùn, taát caû giaùo daân nam nöõ vaø treû con ñeàu bò khaéc treân maù traùi hai chöõ Taû Ñaïo vaø treân maù beân phaûi teân toång, huyeän, nôi bò giam giöõ, nhö theá khoâng coøn caùch naøo troán thoaùt.
III. KEÁT LUAÄN:​ Nhö vaäy trong khoaûng 80 naêm coù chuû quyeàn, trieàu ñình nhaø nguyeãn ñaõ xaây döïng neân moät thieát cheá nhaø nöôùc vöõng chaéc vaø heä thoáng phaùp luaät töông ñoái hoaøn chænh. Khi cheá ñoä trung öông taäp quyeàn ñaït ñeán ñænh cao, nhaát laø döôùi trieàu Minh Maïng thì ñeá quyeàn nhaø Nguyeãn cuõng ñaït ñeán söï tuyeät ñoái cuûa quyeàn löïc, trôû thaønh moät chính theå quaân chuû chuyeân cheá coù moät naêng löïc thöïc tieãn maïnh meõ bao truøm treân caû ñaát nöôùc, chi phoái toaøn boä xaõ hoäi. Tuy nhieân, caùc vua Nguyeãn cuõng töï giôùi haïn mình trong söï ñieàu tieát cuûa quan nieäm trò nöôùc truyeàn thoáng vaø cuûa hoïc thuyeát chính trò phöông Ñoâng
1. Ñeå hôïp loøng daân:
Ngoaøi duøng luaät phaùp ñeå cai trò (phaùp trò) caùc vua chuùa Vieät Nam vaø moät soá nöôùc Phöông Ñoâng coøn duøng Ñöùc trò, laáy nhaân ñöùc, nhaân aùi ñeå caûm hoaù, giaùo duïc daân chuùng. Muïc tieâu cai trò daân cuõng laø giaùo hoaù daân ñoù laø chính ñaïo ñoái laäp vôùi baù ñaïo. Tröôùc khi xuaát chính phaûi bieát tu thaân, teà gia . Moãi lôøi noùi, vieäc laøm cuûa nhaø vua ñeàu coù muïc tieâu raên daïy, giaùo hoaù moïi ngöôøi. Nhaân daân noåi loaïn, muøa maøng thaát baùt . caùc ñeá vöông töï cho mình vì ñöùc moûng, taøi heøn. Do ñoù, caùc minh chuùa luoân höôùng thieän, bieát khoan thö cho daân. Maëc duø uy quyeàn tuyeät ñoái, luaät phaùp trong tay, nhöng caùc vua Nguyeãn vaãn töï kieàm cheá, ñieàu tieát baèng ñöùc trò cho hôïp loøng daân ñeå ngoâi vò ñöôïc laâu beàn.
2. Ñeå thuaän yù trôøi:
Thieân töû thay trôøi trò daân. Do ñoù, ngaøy xöa coù quan nieäm raèng trôøi luoân giaùm saùt ngoâi quaân chuû ñeå baûo troïng laâu daøi cho ñeá vöông. Moãi khi gaëp quoác bieán, luaät phaùp haø khaéc, daân tình than oaùn, thì oaùn khí seõ xoâng leân trôøi, aâm döông baát hoaø, taùi sinh tai bieán nhö haïn haùn, baõo luït, nuùi lôû, dòch khí, sao baêng . ñoù laø ñieàm öùng cuûa trôøi cho Thieân töû raên mình, tu chænh pheùp nöôùc nhö xaù toäi, giaûm thueá, bôùt vieäc binh, nheï vieäc hình cho hôïp loøng daân môùi thuaän yù trôøi. Neáu khoâng vöông nghieäp taát phaûi suïp ñoå. Khaâm Thieân giaùm coù nhieäm vuï xem xeùt Thieân töôïng ñeå döï baùo, coù bieän phaùp laøm bình oån cho ngoâi Thieân töû duy trì vöông ñaïo laâu daøi.
Söï vieäc döôùi ñaây cho chuùng ta thaáy ñaïo trôøi cuûa caùc vua Nguyeãn. Naêm Minh Maïng môùi leân ngoâi, thaùng 6, ôû caùc tænh Haø Tieân, Vónh Thanh vaø Ñònh Töôøng beänh dòch traøn lan. Caùc tænh Quaûng Trò, Quaûng Bình, Ngheä An, Thanh Hoa (nay laø Thanh Hoaù) bò ñaïi haïn, Hoaøng ñeá sai caùc phöông caàu ñaûo.
Minh Maïng baûo trieàu thaàn raèng: "Traãm töø khi leân ngoâi ñeán nay luùc naøo cuõng naâm naám, nem neùp chæ sôï chöa hôïp yù Trôøi, nay haïn, dòch laøm tai coù phaûi ñaáng Thöôïng ñeá ñaõ khieán traùch ta laø khoâng coù ñöùc vaäy ö? Quan Laïi Boä Thöôïng thö laø Nguyeãn Höõu Thaän taâu raèng "Tai trôøi löu haønh töø ñôøi xöa thöôøng coù. Ñaáng vöông giaû moãi khi gaëp tai bieán bieát sôï maø lo theâm söûa ñöùc chính thôøi tai laïi chuyeån nguy laøm laønh vaäy" .
3. Quan nieäm "Daân vi quyù", "Quaân vi khinh":
Töø trong hoïc thuyeát trò nöôùc cuûa Trung Quoác ñaõ coù yù töôûng "khinh" vua, "troïng" daân. Tuaân Töû coù noùi "Thieân chi sinh daân, phi vi quaân daõ; Thieân chi laäp quaân, dó vi daân daõ", nghóa laø: Trôøi sinh daân khoâng phaûi vì vua; trôøi sinh vua khoâng phaûi vì daân vaäy. Töø quan nieäm ñoù, ôû Vieät Nam coù truyeàn thoáng laáy daân laøm goác. Truyeàn thoáng naøy chuùng ta tìm gaëp trong tö töôûng cuûa Nguyeãn Traõi ôû theá kyû XV. OÂng vieát "Daân nhö nöôùc, laät thuyeàn cuõng vì nöôùc". ÔÛ theá kyû XIX, caùc vua Nguyeãn cuõng ñeà cao daân laø quyù vaø theå hieän tö töôûng thöông daân trong caùc vaên kieän cuûa Hoaøng ñeá.
Trong lòch söû khoâng phaûi Hoaøng ñeá naøo cuõng ñöôïc cung kính; vaãn coù nhöõng baïo chuùa, hoân quaân, vua quyû, vua lôïn, ngoaï trieàu .do ñoù, döôùi thôøi quaân chuû vaãn thöøa nhaän söï chính ñaùng caùc cuoäc khôûi nghóa "ñieáu daân phaït toäi" thöøa nhaän vai troø tích cöïc cuûa nhaân daân trong caùc cuoäc khôûi nghóa ñoù.
4. Thöøa nhaän quyeàn töï trò cuûa laøng xaõ:
Neàn vaên minh Soâng Hoàng vôùi vieäc canh taùc luùa nöôùc ñaõ taïo neân coäng ñoàng laøng xaõ noâng nghieäp phaùt trieån sôùm. Laøng xaõ coù ruoäng ñaát rieâng, taäp quaùn rieâng coá keát beàn chaët thaønh moät yù thöùc xaây döïng vaø baûo veä laøng xaõ nhö chính söï soáng coøn cuûa moãi gia ñình,, töø ñoù taïo neân nhöõng quy ñònh, nhöõng höông öôùc, leä laøng buoäc moïi thaønh vieân phaûi tuaân thuû. Do ñoù, laém luùc "pheùp vua vaãn thua leä laøng".
Nhaø nöôùc phong kieán ñöùng ñaàu laø nhaø vua ñaõ quaûn lyù, ñieàu ñoäng nhaân löïc, thueá maù cuûa thaønh vieân laøng xaõ giaùn tieáp qua boä maùy quaûn lyù xaõ thoân do daân chuùng suy toân hoaëc baàu leân bôûi theá trong thöïc teá Nhaø nöôùc vaãn thöøa nhaän quyeàn töï trò möùc ñoä cuûa laøng xaõ vaø quyeàn sôû höõu ruoäng ñaát theo taäp quaùn laâu ñôøi moãi laøng. Moïi coá gaéng cuûa trieàu Nguyeãn nhaèm can thieäp vaøo laøng xaõ nhöng cuoái cuøng cuõng phaûi thöøa nhaän moät "höông thoân tieåu trieàu ñình" coù maët ôû khaép moïi nôi.
5. Khai thoâng luoàng "Daân yù":
Cheá ñoä quaân chuû khoâng phaûi luùc naøo cuõng ñoäc ñoaùn, haø khaéc, chæ bieát ngoâi vua maø khoâng quan taâm ñeán thöù daân. Sôû dó vua toàn taïi laø nhôø "taâm quy", taâm phuïc thì cheá ñoä suïp ñoå. "Coâng taâm" laø chieán thuaät laáy loøng daân cuûa baát cöù trieàu ñaïi naøo caàn duy trì söï oån ñònh baûo veä vaø xaây döïng vöông quyeàn. Ñaây laø moái quan heä höõu cô, sinh toàn cuûa ngoâi quaân chuû.
Maïnh Töû coù noùi: "Vua coi beà toâi nhö choù ngöïa, aét beà toâi coi vua nhö khaùch qua ñöôøng; Vua coi beà toâi nhö buøn raùc, aét beà toâi coi vua nhö cöøu thuø" (Quaân thò thaàn khuyeån maõ, taéc thaàn thò quaân nhö quoác nhaân; quaân thò thaàn nhö thoå maûng, taéc thaàn thò quaân nhö khaáu thuø- Maïnh Töû, Töù Thö). Nguyeãn AÙnh luùc xaây döïng chính quyeàn ôû Gia Ñònh ñaõ môû hoøm thö "daân yù" ñeå thoâng suoát yù daân. Sau khi leân ngoâi, vua Gia Long cuõng ban chieáu "caàu ngoân" ñeå ñöôïc nghe lôøi noùi thaúng, quy tuï nhaân taâm, chieàu moä hieàn taøi.
Naêm 1804, Gia Long ra Baéc, Nguyeãn Coâng Tröù luùc ñoù coøn laø moät thö sinh ngheøo ñaõ ñeán daâng Thaùi bình thaäp saùch. Löu Quyù vaø Ngoâ Bình Duïc daâng bieåu xin vua Thieäu Trò bôùt ñieàu ham chuoäng, tieát kieäm cuûa tieàn, caån thaän duøng ngöôøi vaø nghe lôøi noùi thaúng luùc nhaø vua môùi laøm leã ñaêng quang naêm 1841.
Ñeå ñöôïc lôøi noùi thaúng hoaëc giaûi lôøi oan traùi, ngöôøi daân ñöôïc quyeàn ñoùn xa giaù cuûa vua hoaëc ñeán nôi haønh taïi ñeå ñeà ñaït nguyeän voïng cuûa mình.
Naêm 1832, Minh Maïng laäp Ñoâ Saùt vieän vôùi ñoäi nguõ Ngoân quan ñeå coù lôøi noùi thaúng, noùi thaät, khuyeân ngaên vieäc nöôùc. Chöùc naêng cuûa Ñoâ Saùt vieän laø: "Phaøm hoaøng thaân quoác thích, quan vieân lôùn nhoû coù ñieàu laøm baát coâng, baát phaùp, thöïc traïng tham nhuõng hay lieâm khieát, hay hoaëc dôû cuûa quan chöùc trong ngoaøi, cuøng caùc chöông taáu coù yù kieán khoâng theo coâng lyù ñeàu ñöôïc tham haëc.
Phaøm khi vua ngöï trieàu, caùc khoa ñaïo chia laøm hai ban taû höõu ñöùng chaàu: Beân höõu sung laøm chöùc khôûi, beân taû sung laøm ngöôøi cheùp vieäc, vieân naøo ñeán ngaøy tröïc phaûi ghi teân roõ ôû döôùi giaáy, cuoái thaùng laøm thaønh taäp vieát caån thaän do Vieän tröôûng duyeät chöõa, ñoùng aán cuûa Vieän, giao cho Söû quaùn thu giöõ".
Maëc duø trieàu Nguyeãn ñaõ thu toùm moïi quyeàn haønh vaøo trong tay Hoaøng ñeá vaø trôû thaønh moät theå cheá quaân chuû taäp quyeàn cöïc ñoan nhaát trong cheá ñoä phong kieán Vieät Nam. Nhöng döïa vaøo taäp quaùn trò nöôùc, truyeàn thoáng daân chuû laøng xaõ vaø kyû cöông pheùp nöôùc, trieàu Nguyeãn cuõng daønh söï khoan thöù cho daân, söï quan taâm ñeán xaõ hoäi vaø ñieàu chænh kyû cöông cho thuaän chính ñaïo, hôïp yù trôøi. Chính nhöõng ñieàu tieát naøy ñaõ laøm cho trieàu Nguyeãn coù cô sôû xaõ hoäi ñeå toàn taïi khaù laâu trong cheá ñoä phong kieán nöôùc ta.







TAØI LIEÄU THAM KHAÛO​ 1. Giaùo trình Lòch söû nhaø nöôùc vaø phaùp luaät Vieät Nam, ÑH Luaät Haø Noäi, Haø Noäi 2002.
2. Lòch söû cheá ñoä phong kieán Vieät Nam, Traàn Quoác Vöôïng - Haø Vaên Taán, NXB Giaùo duïc,Haø Noäi 1960, taäp 1.
3. Hoaøng vieät Luaät Leä, Nguyeãn Vaên Thaønh, Vuõ Trinh, Traàn Höïu, NXB Vaên hoaù- Thoâng tin.
4. “Hoân nhaân vaø gia ñình trong phaùp luaät trieàu Nguyeãn” , Huyønh Coâng Baù, Nhaø xuaát baûn Thuaän Hoùa – 2005.

[1] Báo cáo của Thượng t hư Đặng Văn Thiêm (Nguyễn Cảnh Minh- Trần Bá Đệ- Đinh Ngọc Bảo, Giáo trình lịch sử Việt Nam và lịch sử thế giới, 2005, nxb Giáo dục