Tiến Sĩ Nguy cơ lây nhiễm HIV và hiệu quả can thiệp dự phòng trên nhóm nghiện chích ma túy tại Quảng Nam

MỤC LỤC
Trang
Trang phụ bìa
Lời cam đoan
Lời cảm ơn
Mục lục
Danh mục chữ viết tắt
Danh mục các bảng
Danh mục các biểu đồ
Danh mục các sơ đồ, hình ảnh

ĐẶT VẤN ĐÊ 1
CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN 4
1.1. Tình hình nhiễm HIV/AIDS trên thế giới và Việt Nam 4
1.1.1. Một số khái niệm 4
1.1.2. Tình hình nhiễm HIV/AIDS ở người nghiện chích ma túy
trên thế giới

6
1.1.3. Tình hình nhiễm HIV/AIDS ở người nghiện chích ma túy
tại Việt Nam

11
1.2. Hành vi nguy cơ lây nhiễm HIV ở người NCMT 16
1.2.1. Các hành vi nguy cơ do tiêm chích ma túy 16
1.2.2. Các hành vi nguy cơ do quan hệ tình dục 22
1.2.3. Nguy cơ lây nhiễm HIV từ người NCMT nhiễm HIV 24
1.3. Các biện pháp can thiệp dự phòng lây nhiễm HIV trong
nhóm nghiện chích ma túy

26
1.3.1. Chương trình truyền thông thay đổi hành vi 26
1.3.2. Chương trình khuyến khích sử dụng bao cao su 28
1.3.3. Chương trình trao đổi bơm kim tiêm sạch 30 7

1.3.4. Chương trình điều trị thay thế nghiện các chất dạng thuốc
phiện bằng thuốc Methadone

33
1.3.5. Chương trình tư vấn, xét nghiệm tự nguyện 35
1.3.6. Chương trình giáo dục đồng đẳng 37
1.3.7. Chương trình quản lý và điều trị các bệnh lây truyền qua
đường tình dục

38
CHƯƠNG 2: ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 40
2.1. Đối tượng, địa điểm và thời gian nghiên cứu 40
2.1.1. Đối tượng nghiên cứu 40
2.1.2. Địa điểm nghiên cứu 40
2.1.3. Thời gian nghiên cứu 42
2.2. Phương pháp nghiên cứu 42
2.2.1. Thiết kế nghiên cứu 42
2.2.2. Nội dung nghiên cứu 48
2.2.3. Kỹ thuật thu thập số liệu 54
2.2.4. Các chỉ số nghiên cứu 58
2.3. Xử lý số liệu 59
2.4. Khống chế sai số 59
2.5. Đạo đức nghiên cứu 60
2.6. Hạn chế của đề tài 60
CHƯƠNG 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU 62
3.1. Tỷ lệ nhiễm HIV và hành vi nguy cơ lây nhiễm HIV ở
người nghiện chích ma túy tại Quảng Nam năm 2011

62
3.1.1. Một số đặc điểm đối tượng nghiên cứu 62
3.1.2. Hành vi nguy cơ lây nhiễm HIV ở người NCMT 64
3.1.3. Tỷ lệ nhiễm HIV ở người nghiện chích ma túy tại tỉnh
Quảng Nam năm 2011

80 8

3.1.4. Các yếu tố liên quan với hành vi nguy cơ lây nhiễm HIV 81
3.2. Hiệu quả dự phòng lây nhiễm HIV ở người nghiện chích
ma túy tại tỉnh Quảng Nam sau 2 năm can thiệp

87
3.2.1. Hiệu quả về tư vấn, xét nghiệm HIV 87
3.2.2. Hiệu quả về chăm sóc và hỗ trợ người nghiện chích ma túy
88
3.2.3. Hiệu quả tiếp cận can thiệp dự phòng lây nhiễm HIV của
người nghiện chích ma túy

91
3.2.4. Hiệu quả thay đổi hành vi nguy cơ của người nghiện
chích ma túy

94
3.2.5. Tỷ lệ nhiễm HIV ở người nghiện chích ma túy trước và
sau can thiệp

99
CHƯƠNG 4: BÀN LUẬN 100
4.1. Tỷ lệ nhiễm HIV và hành vi nguy cơ lây nhiễm HIV ở
người nghiện chích ma túy tại Quảng Nam năm 2011

100
4.1.1. Một số đặc điểm đối tượng nghiên cứu 100
4.1.2. Hành vi nguy cơ lây nhiễm HIV của người nghiện chích
ma tuý tại tỉnh Quảng Nam năm 2011

101
4.1.3. Tỷ lệ hiện nhiễm HIV ở người nghiện chích ma túy tại
tỉnh Quảng Nam năm 2011

113
4.1.4. Các yếu tố liên quan với hành vi nguy cơ lây nhiễm HIV 116
4.2. Hiệu quả dự phòng lây nhiễm HIV ở nhóm nghiện chích
ma túy tại Quảng Nam sau 2 năm can thiệp

117
4.2.1. Hiệu quả về tư vấn, xét nghiệm HIV 117
4.2.2. Hiệu quả về chăm sóc, hỗ trợ người nghiện chích ma túy 119
4.2.3. Hiệu quả tiếp cận dịch vụ của người nghiện chích ma túy 121
4.2.4. Hiệu quả thay đổi hành vi nguy cơ lây nhiễm HIV của
124 9

người nghiện chích ma túy
4.2.5. Hiệu quả thay đổi tỷ lệ nhiễm HIV trước và sau can
thiệp

132
KẾT LUẬN 133
KIẾN NGHỊ 135
TÀI LIỆU THAM KHẢO
PHỤ LỤC


10

DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT

AIDS : Hội chứng suy giảm miễn dịch mắc phải
(Acquired Immuno Deficiency Syndrome)
ARV : Thuốc kháng Retrovirus (Anti Retrovirus)
BCS : Bao cao su
BKT : Bơm kim tiêm
BTBC : Bạn tình bất chợt
CSHQ : Chỉ số hiệu quả
CTGTH : Can thiệp giảm tác hại
CTV : Cộng tác viên
ĐĐV : Đồng đẳng viên
HIV : Vi rút gây suy giảm miễn dịch ở người
(Human Immuno deficiency Virus)
IBBS : Giám sát kết hợp hành vi và các chỉ số sinh học HIV/STI
(Integrated Biological and Behavioral Surveillance)
LTQĐTD : Lây truyền qua đường tình dục
MSM : Nam quan hệ tình dục đồng giới
(Men who have *** with men)
NCMT : Nghiện chích ma tuý
NMT : Nghiện ma túy
PNMD : Phụ nữ mại dâm
QHTD : Quan hệ tình dục
OR :Tỷ suất chênh (Odds Ratio)
SL : Số lượng
STIs : Nhiễm khuẩn lây truyền qua đường tình dục
(***ually Transmitted Infections) 11

TCMT : Tiêm chích ma túy
TCYTTG : Tổ chức Y tế Thế giới
TP : Thành phố
TTYT : Trung tâm y tế
TVXNTN : Tư vấn xét nghiệm tự nguyện
UNAIDS : Chương trình phối hợp Liên hiệp quốc về HIV/AIDS
(Joint United Nations Programme on HIV/AIDS)
UNODC : Cơ quan Phòng chống Ma túy và Tội phạm Liên hiệp quốc
(United Nations Office on Drugs and Crime)
WHO : Tổ chức Y tế Thế giới
(World Health Organization)

12

DANH MỤC CÁC BẢNG

Bảng Tên bảng Trang
2.1 Phân bố mẫu theo địa bàn nghiên cứu 46
3.1 Đặc trưng nhân khẩu-xã hội của đối tượng nghiên cứu 62
3.2 Đặc điểm hôn nhân, gia đình của đối tượng nghiên cứu 63
3.3 Kiến thức của người nghiện chích ma túy về phòng lây
nhiễm HIV

64
3.4 Tự đánh giá nguy cơ nhiễm HIV ở người nghiện chích ma túy 67
3.5 Tuổi sử dụng ma túy lần đầu tiên 68
3.6 Thời gian tiêm chích ma túy 68
3.7 Hành vi tiêm chích ma túy trong tháng qua 69
3.8 Hành vi tiêm chích ma túy trong lần tiêm chích gần nhất 69
3.9 Tần suất quan hệ tình dục và hành vi dùng bao cao su với
vợ/người yêu

74
3.10 Tần suất quan hệ tình dục và hành vi dùng bao cao su với
phụ nữ mại dâm

75
3.11 Tần suất quan hệ tình dục và hành vi dùng bao cao su với
bạn tình bất chợt không trả tiền

76
3.12 Hành vi về tư vấn và xét nghiệm HIV 77
3.13 Nhận biết của người nghiện chích ma túy về địa điểm xét
nghiệm

78
3.14 Tỷ lệ người nghiện chích ma túy biết nơi có thể nhận/mua
bơm kim tiêm sạch

78
3.15 Tỷ lệ người nghiện chích ma túy biết nơi có thể nhận/mua
bao cao su
79
3.16 Tỷ lệ nhiễm HIV phân theo địa phương 81 13

3.17 Mối liên quan giữa trình độ học vấn và hành vi sử dụng
chung bơm kim tiêm trong 6 tháng qua

81
3.18 Mối liên quan giữa kiến thức và hành vi sử dụng chung bơm
kim tiêm trong 6 tháng qua

82
3.19 Mối liên quan giữa thời gian tiêm chích ma túy và hành vi sử
dụng chung bơm kim tiêm

82
3.20 Mối liên quan giữa trình độ học vấn và hành vi sử dụng bao
cao su khi quan hệ tình dục

83
3.21 Mối liên quan giữa kiến thức và hành vi sử dụng bao cao su
khi quan hệ tình dục

83
3.22 Mô hình hồi quy logistic xác định mối liên quan giữa một số
yếu tố và hành vi dùng chung BKT trong nhóm NCMT

84
3.23 Mô hình hồi quy logistic xác định mối liên quan giữa một số
yếu tố và hành vi không dùng bao cao su khi QHTD

85
3.24 Hiệu quả truyền thông thay đổi hành vi 88
3.25 Hiểu biết của người NCMT về nguy cơ lây nhiễm HIV 91
3.26 Hiểu biết về địa điểm xét nghiệm HIV của người nghiện
chích ma túy

92
3.27 Tỷ lệ người nghiện chích ma túy biết nơi nhận/mua bao cao su 93
3.28 Tỷ lệ thay đổi hành vi về tần suất sử dụng chung bơm kim
tiêm trong 6 tháng qua

96
14

DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ

Biểu đồ Tên biểu đồ Trang
1.1 Số người mới phát hiện nhiễm HIV theo năm tại Việt Nam 11
1.2 Phân bố người nhiễm HIV theo đường lây qua các năm 12
1.3 Tỷ lệ nhiễm HIV trong nhóm NCMT theo năm 14
1.4 Tỷ lệ sử dụng chung BKT trong những người NCMT đã
nhiễm HIV tham gia IBBS, 2009

24
3.1 Nhận thức sai về đường lây nhiễm HIV 65
3.2 Quan niệm sai lầm về lây nhiễm HIV 66
3.3 Kiến thức cần thiết về HIV của người nghiện chích ma
túy

66
3.4 Tỷ lệ dùng chung bơm kim tiêm khi tiêm chích ma túy
trong vòng 6 tháng qua

70
3.5 Tỷ lệ dùng chung bơm kim tiêm khi tiêm chích ma túy
trong vòng 1 tháng qua

71
3.6 Tỷ lệ dùng chung bơm kim tiêm trong lần tiêm chích gần
đây nhất

71
3.7 Lý do dùng chung BKT trong vòng 6 tháng qua 72
3.8 Các hình thức làm sạch BKT ở người NCMT 72
3.9 Tỷ lệ dùng chung thuốc/dụng cụ pha thuốc 73
3.10 Quan hệ tình dục ở người nghiện chích ma túy 73
3.11 Tỷ lệ hiện nhiễm HIV ở người nghiện chích ma túy năm
2011
80
3.12 Tỷ lệ nhiễm HIV ở người đã từng và chưa từng vào
Trung tâm cai nghiện

80
3.13 Hiệu quả về loại hình xét nghiệm HIV của người nghiện 15

chích ma túy 87
3.14 Hiệu quả tư vấn trước và sau xét nghiệm HIV của người
nghiện chích ma túy

87
3.15 Tỷ lệ người nghiện chích ma túy có hoạt động tình dục
nhận được bao cao su miễn phí

88
3.16 Nguồn cung cấp bao cao su miễn phí cho người nghiện
chích ma túy

89
3.17 Tỷ lệ người nghiện chích ma túy nhận được bơm kim
tiêm sạch trước và sau can thiệp

89
3.18 Nguồn cung cấp bơm kim tiêm sạch miễn phí cho người
nghiện chích ma túy trong 6 tháng qua

90
3.19 Kết quả tự đánh giá về nguy cơ lây nhiễm HIV của
người nghiện chích ma túy

92
3.20 Tỷ lệ người nghiện chích ma túy biết địa điểm mua/nhận
bơm kim tiêm sạch

93
3.21 Hiệu quả tư vấn khám chữa bệnh lây truyền qua đường
tình dục trước và sau can thiệp

94
3.22 Tỷ lệ thay đổi hành vi dùng chung bơm kim tiêm trong
lần tiêm gần nhất

94
3.23 Tỷ lệ thay đổi hành vi dùng chung bơm kim tiêm trong
vòng 1 tháng qua

95
3.24 Tỷ lệ thay đổi hành vi dùng chung bơm kim tiêm trong
vòng 6 tháng qua

95
3.25 Tỷ lệ thay đổi hành vi làm sạch bơm kim tiêm trong lần
tiêm chích gần đây nhất

96
3.26 Tỷ lệ thay đổi hành vi dùng chung thuốc và dụng cụ pha
thuốc khi tiêm chích trước và sau can thiệp

97 16


3.27 Tỷ lệ sử dụng bao cao su trong lần quan hệ tình dục gần
đây nhất với phụ nữ mại dâm và bạn tình bất chợt

97
3.28 Tỷ lệ người nghiện chích ma túy thường xuyên dùng bao
cao su khi quan hệ tình dục trong 12 tháng qua

98
3.29 Tỷ lệ nhiễm HIV ở người nghiện chích ma túy trước và
sau can thiệp

99





17

DANH MỤC SƠ ĐỒ, HÌNH VẼ

Sơ đồ, hình vẽ

Tên sơ đồ, hình vẽ Trang
Hình 1.1 Số người hiện nhiễm HIV trên thế giới 6
Sơ đồ 2.1 Can thiệp dự phòng lây nhiễm HIV trong nhóm
NCMT
47


18

ĐẶT VẤN ĐỀ
Bắt đầu từ 5 trường hợp đồng tính luyến ái nam được phát hiện tại Mỹ
năm 1981 đến nay, đại dịch HIV/AIDS đã thực sự trở thành hiểm họa toàn
cầu. Dịch HIV/AIDS đã tạo ra tình trạng khẩn cấp và đặt ra một trong những
thách thức ghê gớm nhất đối với sự tiến bộ, phát triển và ổn định xã hội trên
toàn thế giới. Hơn 30 năm đấu tranh phòng chống HIV/AIDS, mặc dù các
quốc gia đã có nhiều nỗ lực đưa ra những biện pháp phòng chống tích cực,
nhưng dịch HIV/AIDS vẫn gia tăng với tốc độ nhanh và trải dài trên diện rộng
với tính chất ngày càng phức tạp. Theo Tổ chức Liên hiệp quốc về Phòng
chống AIDS (UNAIDS), đến cuối năm 2012 toàn thế giới có 35,3 triệu người
bị nhiễm HIV/AIDS còn sống; trong đó, 50% là phụ nữ và 3,3 triệu trẻ em
dưới 15 tuổi. Hàng năm có 2 - 3 triệu người nhiễm mới và khoảng 2 triệu
người tử vong do AIDS. Châu Phi, đặc biệt vùng cận Sahara là khu vực chịu
ảnh hưởng nặng nề nhất, chiếm 70% tổng số ca nhiễm HIV còn sống trên toàn
cầu [102].
Ở nước ta, tính đến cuối năm 2013, số trường hợp nhiễm HIV hiện còn
sống là 216.254 người, trong đó có 66.533 bệnh nhân AIDS và 68.977 người
đã tử vong do AIDS. Hiện nay, dịch HIV/AIDS đã lan ra 78% số
xã/phường/thị trấn, 98% quận/huyện trong cả nước. Dịch vẫn đang trong giai
đoạn tập trung, chủ yếu trong nhóm có hành vi nguy cơ cao như ma túy, mại
dâm Trong những năm gần đây, cùng với sự phát triển kinh tế - xã hội của
nền kinh tế thị trường đã kéo theo hệ lụy mặt trái là sự gia tăng các tệ nạn xã
hội. Tình trạng sử dụng ma túy phổ biến đã tạo điều kiện thuận lợi cho dịch
HIV/AIDS lan truyền mạnh mẽ ở nước ta với tính chất phức tạp và trầm trọng
hơn [16]. 19

Đến nay, các nhà khoa học vẫn chưa tìm ra được thuốc điều trị đặc hiệu
và vắc xin phòng bệnh HIV/AIDS, nên các biện pháp can thiệp dự phòng lây
nhiễm được đặt lên hàng đầu ở các quốc gia trên toàn thế giới nhằm hạn chế
sự lây lan, ngăn chặn và tiến tới đẩy lùi đại dịch HIV/AIDS [13].
Quảng Nam là một tỉnh duyên hải miền Trung, đất rộng người đông,
diện tích toàn tỉnh là 10.438 km
2
với 1.490.179 người sinh sống, bao gồm 18
huyện/thành phố, 244 xã/phường. Tính đến cuối năm 2013, toàn tỉnh đã có
816 người nhiễm HIV, trong đó có 402 người chuyển sang AIDS và 312
người tử vong do AIDS. Trong số các trường hợp nhiễm HIV được phát hiện
5 năm gần đây nhóm nghiện chích ma túy (NCMT) chiếm tỷ lệ cao nhất
(65,8%) [25], [62].
Một trong những nguyên nhân quan trọng gây lan truyền HIV/AIDS tại
Quảng Nam là hành vi tiêm chích ma túy (TCMT) của những người NCMT.
Họ có hành vi nguy cơ cao nhưng thiếu hiểu biết về các biện pháp dự phòng.
Tác động đến nhóm đối tượng này sẽ có vai trò rất lớn nhằm ngăn chặn tốc độ
lan truyền của HIV/AIDS [61]. Tuy nhiên, Quảng Nam là tỉnh nghèo, các
hoạt động phòng chống HIV/AIDS ít được đầu tư từ ngân sách tỉnh và cũng ít
có dự án ngước ngoài tài trợ. Các biện pháp can thiệp dự phòng lây nhiễm
HIV có triển khai nhưng không đầy đủ, mang tính nhỏ lẻ, cục bộ ở một vài
địa phương, không liên tục và cũng chưa áp dụng nhiều. Mặc khác, ở Quảng
Nam đến nay chưa có nghiên cứu nào đề cập chi tiết đến hành vi nguy cơ lây
nhiễm HIV trên nhóm NCMT và xây dựng các giải pháp can thiệp hiệu quả
dự phòng lây nhiễm HIV cho nhóm người này. Xuất phát từ những lý do trên,
chúng tôi tiến hành nghiên cứu đề tài: “Nguy cơ lây nhiễm HIV và hiệu quả
can thiệp dự phòng trên nhóm nghiện chích ma túy tại Quảng Nam”, với
các mục tiêu cụ thể như sau: 20

1. Xác định tỷ lệ hiện nhiễm HIV và mô tả hành vi nguy cơ lây nhiễm
HIV của người NCMT tại tỉnh Quảng Nam năm 2011;
2. Đánh giá hiệu quả can thiệp dự phòng lây nhiễm HIV ở nhóm người
NCMT tại Quảng Nam (2012-2013).
21