Tiến Sĩ Nghiên cứu văn tự Hán Nôm trên đồ gốm sứ Việt Nam từ TK XV đến TK XIX

LUẬN ÁN TIẾN SĨ
NĂM 2013

MỤC LỤC
LỜI CAM ĐOAN 3
LỜI CẢM ƠN 4
MỞ ĐẦU 5
1. Lý do chọn đề tài 5
2. Lịch sử vấn đề 7
3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu 9
3.1. Đối tượng nghiên cứu 9
3.2. Phạm vi nghiên cứu 9
4. Cơ sở lý luận và phương pháp nghiên cứu 10
4.1. Cơ sở lý luận 10
4.2. Phương pháp nghiên cứu 10
5. Đóng góp mới của đề tài 10
6. Bố cục nội dung 11

CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU VĂN TỰ HÁN NÔM TRÊN ĐỒ GỐM SỨ VIỆT NAM TỪ THẾ KỶ XV ĐẾN THẾ KỶ XIX 12
1.1. Các nghiên cứu đã được xuất bản chính thức 12
1.1.1. Công trình xuất bản từ đầu thế kỷ XX đến trước năm 1945 12
1.1.2. Công trình xuất bản từ năm 1945 đến năm 1975 16
1.1.3. Công trình xuất bản từ năm 1975 đến nay 18
1.2. Nguồn tư liệu từ các bảo tàng, sưu tầm tư nhân và mạng internet 23
1.2.1.Tư liệu từ các bảo tàng trong nước 23
1.2.2. Tư liệu từ các bảo tàng ở nước ngoài 26
1.2.3. Tư liệu từ bảo tàng tư nhân và bộ sưu tập tư nhân 28
1.2.4. Tư liệu thông qua mạng Internet 29
TIỂU KẾT 30

CHƯƠNG 2 NHỮNG ĐẶC TRƯNG VỀ HÌNH THỨC CỦA VĂN TỰ HÁN NÔM TRÊN ĐỒ GỐM SỨ VIỆT NAM TỪ THẾ KỶ XV ĐẾN THẾ KỶ XIX 31
2.1. Về một số thuật ngữ dùng trên gốm sứ 31
2.2. Đặc điểm về phương thức viết 33
2.2.1. Lối viết bình tự 37
2.2.2. Lối viết Ao tự 39
2.2.3. Lối viết Đột tự 41
2.2.4. Lối viết Trúc tự 42
2.3. Đặc điểm về thể chữ 43
2.3.1. Đặc điểm thể Triện thư 43
2.3.2. Đặc điểm của thể Lệ thư 47
2.3.3. Đặc điểm thể Khải thư 48
2.3.4. Đặc điểm thể Thảo thư 51
2.3.5. Đặc điểm thể Hành thư 52
2.4. Đặc điểm về loại hình văn tự (Hán và Nôm) 53
2.4.1. Đặc điểm của văn tự Hán 54
2.4.2. Đặc điểm của văn tự Nôm 54
2.4.2.1. Đặc điểm về bố trí chữ Nôm trên sản phẩm gốm sứ 55
2.4.2.2. Phân loại chữ Nôm và những đặc trưng 56
2.5. Giá trị của văn tự Hán Nôm trên đồ gốm sứ từ thế kỷ XV đến thế kỷ XIX. 63
TIỂU KẾT 65

CHƯƠNG 3 NHỮNG ĐẶC TRƯNG VỀ NỘI DUNG VĂN TỰ HÁN NÔM TRÊN ĐỒ GỐM SỨ VIỆT NAM TỪ THẾ KỶ XV ĐẾN THẾ KỶ XIX 67
3.1. Văn tự chỉ niên đại 67
3.1.1. Văn tự chỉ niên đại theo hiệu vua 67
3.1.2. Văn tự chỉ niên đại ghi theo can chi. 71
3.1.3. Văn tự chỉ niên đại theo can chi kết hợp với niên hiệu vua 72
3.2. Văn tự chỉ nơi tàng khoản, lạc khoản và thương hiệu 72
3.2.1. Văn tự chỉ nơi tàng khoản 72
3.2.2. Văn tự chỉ lạc khoản 74
3.2.3. Văn tự chỉ thương hiệu 76
3.3. Văn tự đề từ 77
3.3.1. Thơ, văn chữ Nôm 77
3.3.2. Thơ, văn chữ Hán 82
3.4. Giá trị nội dung của văn tự Hán Nôm trên gốm sứ thế kỷ XV – XIX 105
TIỂU KẾT 109

CHƯƠNG 4 MỘT SỐ VẤN ĐỀ VỀ TÁC GIẢ, TÁC PHẨM VÀ THỂ THƠ THẦN TRÍ TRÊN ĐỒ GỐM SỨ VIỆT NAM TỪ THẾ KỶ XV ĐẾN THẾ KỶ XIX 110
4.1. Vấn đề tác giả tạo tác gốm sứ 110
4.2 Vấn đề tác giả, tác phẩm qua thơ, văn 119
4.3. Thể thơ thần trí qua gốm sứ 133
TIỂU KẾT 142
KẾT LUẬN VÀ HƯỚNG NGHIÊN CỨU TIẾP THEO 143
DANH MỤC CÔNG TRÌNH CỦA TÁC GIẢ
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO
PHỤ LUC



MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài

Từ TK XV đến TK XIX, các triều đại phong kiến ở Việt Nam thay nhau lên nắm quyền. Mỗi triều đại mới xuất hiện kéo theo sự xuất hiện của các vật dụng gốm sứ mang phong cách riêng của triều đại đó. Vì thế, cổ vật nói chung và gốm sứ cổ nói riêng đã trở thành tấm gương phản chiếu từng giai đoạn lịch sử. Việc minh chứng cho mỗi giai đoạn lịch sử thông qua gốm sứ đòi hỏi chúng ta phải nắm được niên đại của cổ vật đó, có nghĩa cổ vật được minh chứng phải phù hợp với giai đoạn lịch sử được xem xét. Có nhiều cách để chúng ta tìm ra niên đại thực của cổ vật, một trong những cách xác định niên đại được coi là nhanh và chính xác nhất là thông qua văn tự ghi niên đại trên cổ vật đó. Tuy nhiên, phần lớn các nhà nghiên cứu cổ vật (đặc biệt là nghiên cứu gốm sứ cổ) thường tìm hiểu chất liệu, hoa văn, điển tích; một số ít thông qua văn tự Hán Nôm để lý giải cụ thể hơn những điển tích trên cổ vật mà chưa lấy văn tự Hán Nôm làm chủ thể chính trong công tác nghiên cứu so sánh, cũng như nghiên cứu chuyên sâu, chuyên biệt thông qua gốm sứ.
Chất liệu gốm xuất hiện trên thế giới từ rất sớm, ở Việt Nam cũng có niên đại trên 2000 năm. Văn tự trên gốm sứ Việt Nam theo một số nhà nghiên cứu xuất hiện vào năm 149. Bởi vì, các nhà nghiên cứu căn cứ vào bộ sưu tầm của Clément Huet tại bảo tàng Hoàng gia Bỉ về nghệ thuật và lịch sử thấy có một bình gốm tráng men vàng nhạt khắc 11 chữ theo hàng dọc với nội dung như sau: 建和三年闰月廿日李氏作 (Kiến Hòa tam niên nhuận nguyệt trấp nhập Lý thị tác) có nghĩa “Người họ Lý làm vào ngày 20, tháng nhuận, năm Kiến Hòa thứ 3” . Tuy nhiên, một số nhà nghiên cứu cho rằng, văn tự trên gốm Việt Nam xuất hiện muộn hơn. Nhưng có thể khẳng định, đến TK thứ X, đồ gốm tráng men ở Việt Nam đã xuất hiện văn tự Hán; thời kỳ này văn tự không phổ biến trên toàn bộ sản phẩm gốm mà chỉ được thể hiện trên một số sản phẩm gốm chuyên biệt. Sang đến TK XV, gốm Việt Nam đã có những bước phát triển khá toàn diện; các dòng gốm tráng men xuất hiện có độ bóng tương đối đều và bền hơn những sản phẩm gốm tráng men thiếu kỹ thuật trước đây, văn tự cũng được thể hiện nhiều và có tính liên tục. Từ TK XV đến TK XIX, văn tự Hán Nôm đã xuất hiện thành hệ thống trên đồ gốm sứ, chính vì lẽ đó, chúng tôi đã chọn đề tài nghiên cứu văn tự Hán Nôm trên đồ gốm sứ Việt Nam từ TK XV đến TK XIX.
Trải qua thời gian, cùng những biến động của lịch sử, tự nhiên, xã hội, cổ vật gốm sứ ở Việt Nam ngày bị mai một, nhưng cũng ngày càng khẳng định được giá trị tư liệu lịch sử trong đó. Tuy nhiên, rất ít nhà nghiên cứu lịch sử, cổ vật, Hán Nôm đi vào tập hợp có hệ thống những văn tự Hán Nôm xuất hiện trên gốm sứ Việt Nam TK XV - XIX. Qua đó, xây dựng nên hệ thống mang tính phổ quát nhất những vấn đề về văn tự Hán Nôm trên đồ gốm sứ cổ trong mỗi giai đoạn.
Văn tự Hán Nôm trên gốm sứ cổ là một trong những tư liệu quan trọng để minh chứng cho một nền văn hoá hay một nền văn minh nào đó. Thông qua văn tự Hán Nôm, chúng ta còn biết về lịch sử các làng nghề, lịch sử về thương mại, ngoại giao, v.v Nhất là những tác phẩm Hán Nôm tiêu biểu có nhiều dị bản được đề vịnh thì càng có giá trị trong việc tìm hiểu về tác giả, tác phẩm. Ngoài ra, việc nghiên cứu văn tự Hán Nôm trên gốm sứ sẽ mở cho chúng ta con đường tiến tới xây dựng và phát triển hệ thống những quan điểm trong nghiên cứu bút tích trên đồ gốm sứ Việt Nam từ TK XV đến TK XIX.
Văn tự trên gốm sứ Việt Nam xuất hiện khá sớm. Tuy nhiên, trong quá trình phát triển, chúng có sự giao thoa với cách thức chế tác gốm sứ Trung Quốc. Vì vậy, khi phân định gốm sứ, thể thức văn tự, không ít nhà nghiên cứu đã đánh đồng sứ Việt Nam và sứ Trung Quốc, nhất là gốm sứ giữa TK XVIII đến đầu XIX. Vì thế, thông qua văn tự sẽ giúp việc phân định sứ Việt Nam và sứ Trung Quốc rõ ràng hơn.
Do nguyên nhân chủ quan và khách quan, nhiều văn tự đề vịnh trên đồ gốm sứ cổ có giá trị văn bản học ở Việt Nam đang bị lãng quyên, hoặc chưa được đánh giá đúng mực bằng giá trị vật chất do cổ vật mang lại. Do đó, hiện tượng chảy máu cổ vật diễn ra khá nhiều, đồng nghĩa văn tự Hán Nôm trên cổ vật có giá trị lịch sử, văn học, bút tích học cũng mai một theo. Tuy nhiên, trong vài năm gần đây, cổ vật nói chung, gốm sứ cổ ở Việt Nam nói riêng dần được bảo lưu và gìn giữ. Bên cạnh đó, trong và ngoài nước cũng đã xuất hiện những nhà nghiên cứu có chuyên môn sâu về văn tự Hán Nôm. Nhưng nhiều cổ vật có văn tự Hán Nôm chưa được nghiên cứu, giải mã một cách hệ thống.
Từ những thực tiễn nêu trên, đồng thời để triển khai có hiệu quả mục tiêu bảo tồn di sản văn hoá trong các chương trình hành động của Đảng và Nhà nước; thực hiện Nghị quyết Hội nghị Ban Chấp hành Trung ương 5 (khoá VIII) "Xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc". Do đó, chúng tôi chọn đề tài “Văn tự Hán Nôm trên đồ gốm sứ Việt Nam từ TK XV đến TK XIX”.
Để làm nổi bật giá trị của văn tự Hán Nôm trên gốm sứ cổ Việt Nam, đòi hỏi chúng ta cần có phương hướng, giải pháp phù hợp, khoa học và cụ thể đối với việc bảo tồn và phát huy những giá trị còn tiềm ẩn thông qua văn tự Hán Nôm trên gốm sứ. Từ đó, xây dựng nên hệ thống văn tự Hán Nôm cốt lõi nhất trên đồ gốm sứ cổ.

2. Lịch sử vấn đề
Ngay từ đầu TK XX, công việc nghiên cứu và sưu tầm những đồ gốm sứ Việt Nam có văn tự Hán Nôm đã được các nhà nghiên cứu quan tâm. Cho đến nay, việc nghiên cứu và công bố về đồ gốm sứ Việt Nam có văn tự đã đạt được nhiều thành tựu. Có thể thấy, quá trình nghiên cứu đã trải qua các thời kỳ sau:
- Thời kỳ thứ nhất: Từ đầu TK XX đến 1945.
- Thời kỳ thứ hai: Từ năm 1945 đến 1975.
- Thời kỳ thứ ba: Từ năm 1975 đến nay.
Trong mỗi thời kỳ các nhà nghiên cứu về văn tự Hán Nôm trên gốm sứ đã có những đóng góp nhất định. Thời kỳ thứ nhất, các chuyên gia của Viện Viễn đông Bác đã cổ tổ chức nhiều đợt nghiên cứu, sưu tầm, biên khảo về cổ vật Việt Nam; nhưng chưa có công trình nào mang tính tập hợp về văn tự Hán Nôm, văn tự Hán Nôm chỉ được ghi chép lẻ tẻ trong một số công trình biên khảo, giới thiệu về cổ vật nói chung.
Thời kỳ thứ 2, các nhà khoa học tại Viện Viễn Đông Bác cổ ở Việt Nam đã hợp tác với chính phủ các quốc gia cũng như với các nhà khoa học bản địa để theo đuổi những công trình ở Đông Nam Á: nghiên cứu về Phật giáo, ngôn ngữ, văn học, dân tộc học, v.v Thời kỳ này, các học giả trong nước đã có nhiều công trình xuất bản có liên quan đến văn tự Hán Nôm trên gốm sứ. Tuy nhiên, việc nghiên cứu về văn tự Hán Nôm trên gốm sứ chưa phát triển một cách xứng tầm như tư liệu vốn có.
Thời kỳ thứ ba, các bảo tàng ở Hà Nội và các bảo tàng địa phương, như: Hải Phòng, Nam Định, Mỹ thuật cung đình Huế, v.v cũng đã từng bước hoàn thiện hồ sơ hiện vật. Những phát hiện cùng kết quả nghiên cứu mới về đồ gốm sứ Việt Nam có văn tự được đăng tải trên nhiều tạp chí chuyên ngành. Trong khoảng thời gian đầu, các công trình thường mang tính điều tra, các đề tài nghiên cứu còn rất hạn hẹp. Sau này, việc nghiên cứu văn tự Hán Nôm trên gốm sứ Việt Nam được phát triển và hệ thống lại mang tính khoa học hơn rất nhiều.
Để hiểu rõ và cụ thể hơn về lịch sử vấn đề, chúng tôi sẽ trình bầy rõ hơn ở Chương I: Tổng quan tình hình nghiên cứu văn tự Hán Nôm trên đồ gốm sứ Việt Nam từ TK XV đến TK XIX.