Tiến Sĩ Nghiên cứu sử dụng hợp lý tài nguyên, bảo vệ môi trường lưu vực sông Gâm (phần lãnh thổ Việt Nam)

LUẬN ÁN TIẾN SĨ ĐỊA LÝ
NĂM 2013

MỤC LỤC
MỞ ĐẦU . . 1
1. Tính cấp thiết của đề tài 1
2. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu .2
2.1. Mục tiêu nghiên cứu 2
2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu 2
3. Giới hạn nghiên cứu 2
3.1. Giới hạn về lãnh thổ 2
3.2. Giới hạn về nội dung .2
4. Quan điểm nghiên cứu 3
4.1. Quan điểm tổng hợp 3
4.2. Quan điểm hệ thống 3
4.3. Quan điểm lịch sử, phát sinh .4
4.4. Quan điểm kinh tế - sinh thái 5
5. Các phương pháp nghiên cứu .5
5.1. Phương pháp thu thập, thống kê, xử lý số liệu 5
5.2. Phương pháp phân tích tổng hợp 6
5.3. Phương pháp bản đồ và hệ thông tin địa lý (GIS) .6
5.4. Phương pháp khảo sát, thực địa 6
5.5. Phương pháp chuyên gia .7
6. Luận điểm bảo vệ .7
7. Những đóng góp mới của đề tài 8
8. Cấu trúc luận án 8

Chương 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU SỬ DỤNG
HỢP LÝ TÀI NGUYÊN, BẢO VỆ MÔI TRƯỜNG LƯU VỰC SÔNG GÂM
(PHẦN LÃNH THỔ VIỆT NAM) 9
1.1. Tổng quan các hướng nghiên cứu sử dụng hợp lý tài nguyên, bảo vệ môi
trường lưu vực trên thế giới và ở Việt Nam .9
1.1.1. Tổng quan các hướng nghiên cứu trên thế giới về sử dụng hợp lý tài
nguyên, bảo vệ môi trường lưu vực 9
1.1.2. Tổng quan các hướng nghiên cứu ở Việt Nam về sử dụng hợp lý tài nguyên
và bảo vệ môi trường lưu vực .18
1.1.3. Các công trình nghiên cứu ở lưu vực sông Gâm 26
1.2. Cơ sở lý luận của việc nghiên cứu sử dụng hợp lý tài nguyên, bảo vệ môi
trường lưu vực sông Gâm .28
1.2.1. Những khái niệm cơ bản 28
1.2.2. Tác động của dự án thủy điện đến tài nguyên, môi trường trên các lưu vực sông.36
1.2.3. Hướng tiếp cận nghiên cứu đề tài 37
1.3. Phương pháp nghiên cứu đề xuất sử dụng hợp lý tài nguyên, bảo vệ môi
trường lưu vực sông Gâm .38
1.3.1. Phương pháp đánh giá tiềm năng xói mòn đất theo lưu vực .38
1.3.2. Phương pháp phân tích DPSIR 41
1.3.3. Phương pháp phân tích hệ thống .42

Chương 2. ĐẶC ĐIỂM TỰ NHIÊN, KINH TẾ - XÃ HỘI VÀ HIỆN TRẠNG TÀI NGUYÊN, MÔI TRƯỜNG LƯU VỰC SÔNG GÂM (PHẦN LÃNH THỔ VIỆT NAM) . .45
2.1. Các điều kiện tự nhiên, kinh tế - xã hội và vấn đề khai thác tự nhiên, bảo
vệ môi trường lưu vực sông Gâm 45
2.1.1. Vị trí địa lý 45
2.1.2. Điều kiện tự nhiên 47
2.1.3. Các điều kiện kinh tế - xã hội .64
2.2. Hiện trạng tài nguyên, môi trường lưu vực sông Gâm .70
2.2.1. Hiện trạng tài nguyên đất lưu vực sông Gâm .71
2.2.2. Hiện trạng tài nguyên rừng lưu vực sông Gâm 78
2.2.3. Hiện trạng tài nguyên nước mặt lưu vực sông Gâm 81
Chương 3. ĐỀ XUẤT ĐỊNH HƯỚNG SỬ DỤNG HỢP LÝ TÀI NGUYÊN, BẢO
VỆ MÔI TRƯỜNG LƯU VỰC SÔNG GÂM (PHẦN LÃNH THỔ VIỆT NAM).91
3.1. Đề xuất sử dụng hợp lý tài nguyên đất lưu vực sông Gâm .91
iii
3.1.1. Xác định yêu cầu sử dụng hợp lý và bảo vệ tài nguyên đất 91
3.1.2. Đề xuất sử dụng hợp lý tài nguyên đất .102
3.2. Đề xuất sử dụng hợp lý tài nguyên rừng lưu vực sông Gâm 120
3.2.1. Xác định yêu cầu sử dụng hợp lý và phục hồi rừng .120
3.2.2. Đề xuất sử dụng hợp lý và phục hồi rừng .126
3.3. Đề xuất sử dụng hợp lý tài nguyên nước mặt lưu vực sông Gâm 128
3.3.1. Xác định yêu cầu sử dụng hợp lý và bảo vệ tài nguyên nước mặt 128
3.3.2. Đề xuất sử dụng tài nguyên nước mặt 135
3.4. Định hướng khai thác vùng lòng hồ Tuyên Quang .140
3.4.1. Tiềm năng phát triển thủy sản hồ Tuyên Quang 140
3.4.2. Tiềm năng du lịch tự nhiên vùng hồ Tuyên Quang .143
KẾT LUẬN. .148
DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ .151
TÀI LIỆU THAM KHẢO .152
PHỤ LỤC .165

MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Quy hoạch, sử dụng hợp lý (SDHL) nguồn tài nguyên thiên nhiên (TNTN) đã
được nhiều nước trên thế giới nghiên cứu và ứng dụng rộng rãi. Ở mỗi giai đoạn
lịch sử, mỗi quốc gia lại có những hướng tiếp cận khác nhau. Trong giai đoạn hiện
nay, nghiên cứu quản lý tổng hợp và SDHL tài nguyên theo lưu vực sông (LVS)
đang được nhiều quốc gia và tổ chức quốc tế quan tâm.
Việt Nam có ba phần tư lãnh thổ đất liền là địa hình đồi núi và một phần tư là địa
hình bồi tụ sông, biển. Từ bắc xuống nam có trên 100 LVS bắt nguồn từ vùng đồi núi
cùng đổ ra biển Đông. Các LVS đã tạo nên diện mạo của lãnh thổ Việt Nam. Sông ngòi
nước ta có tiềm năng thuỷ điện rất lớn song cũng chứa đựng nguy cơ lũ lụt cao. Bởi
vậy, nhiều công trình thuỷ điện đa mục tiêu đã được xây dựng như Thác Bà, Hoà Bình,
Trị An, Yali, Sơn La, Tuyên Quang Nghiên cứu SDHL tài nguyên, bảo vệ môi
trường (BVMT) và tác động của các đập thuỷ điện theo LVS là cần thiết. Một số
nghiên cứu đã được thực hiện trên các LVS Đà, Đồng Nai, Ba v.v.
Sông Gâm là phụ lưu cấp 1 lớn nhất của hệ thống sông Lô-Gâm. LVS có dạng
dài và hẹp, với diện tích 14.972km2, trong đó, diện tích lưu vực thuộc lãnh thổ Việt
Nam là 9.168km2. Hồ Tuyên Quang được xây dựng ở trung lưu sông Gâm, trên địa
phận huyện Lâm Bình, Na Hang, tỉnh Tuyên Quang. Bên cạnh những lợi ích kinh tế
- xã hội (KT-XH), các tác động tiêu cực đối với nguồn TNTN và môi trường là
không nhỏ: hồ chứa hình thành đã thu hẹp nhiều diện tích rừng thuộc các khu bảo
tồn thiên nhiên (BTTN) và đất canh tác do bị ngập nước; môi trường sinh thái
(MTST) bị biến động .
Việc xây dựng hồ chứa thuỷ điện Tuyên Quang nói riêng, các hoạt động nhân
tác nói chung ngày càng đa dạng về hình thức, phổ biến về không gian xuất hiện đã
có những tác động mạnh mẽ và chứa đựng những nguy cơ suy thoái tài nguyên trên
cả hệ thống lưu vực. Chính vì thế, cần thiết phải nghiên cứu tổng hợp nhằm khai
thác, SDHL tài nguyên, BVMT lưu vực, phục vụ công cuộc phát triển KT-XH trong
thời kì công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước.

2. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu
2.1. Mục tiêu nghiên cứu
Mục tiêu của đề tài là xác định yêu cầu và đề xuất sử dụng 3 loại tài nguyên đất,
rừng, nước mặt nhằm góp phần nghiên cứu, sử dụng hợp lý tài nguyên, bảo vệ môi
trường lưu vực sông Gâm và sự bền vững của công trình thủy điện Tuyên Quang.
2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu
Để đạt được mục tiêu nghiên cứu trên, luận án tập trung giải quyết các nhiệm vụ sau:
- Tổng quan các hướng nghiên cứu sử dụng hợp lý tài nguyên, bảo vệ môi
trường lưu vực trên thế giới và ở Việt Nam.
- Từ kết quả tổng quan, xác lập cơ sở lý luận, hướng tiếp cận và phương pháp
nghiên cứu đề xuất sử dụng hợp lý tài nguyên, bảo vệ môi trường LVS Gâm trong
điều kiện có công trình thủy điện Tuyên Quang.
- Phân tích đặc điểm tự nhiên, kinh tế - xã hội liên quan đến tài nguyên, môi
trường và vấn đề khai thác, sử dụng lãnh thổ LVS Gâm.
- Phân tích, hiện trạng và biến đổi tài nguyên, môi trường do tác động của đập
thủy điện Tuyên Quang.
- Xác định yêu cầu, đề xuất sử dụng hợp lý tài nguyên đất, tài nguyên rừng, tài
nguyên nước mặt và bảo vệ môi trường LVS Gâm.
- Đề xuất định hướng khai thác vùng hồ Tuyên Quang trên cơ sở phân tích
tiềm năng tự nhiên vùng lòng hồ.
3. Giới hạn nghiên cứu
3.1. Giới hạn về lãnh thổ
Không gian nghiên cứu của luận án là phần LVS Gâm thuộc lãnh thổ Việt Nam có
tổng diện tích 9.168km2, chiếm 61,23% tổng diện tích lưu vực (tính tới vị trí nhập lưu với
sông Lô tại TP. Tuyên Quang). Theo địa giới hành chính, LVS Gâm trải rộng trên địa bàn
của 17 huyện, thị thuộc 4 tỉnh là Hà Giang, Tuyên Quang, Cao Bằng và Bắc Kạn.