Thạc Sĩ Nghiên cứu những đặc điểm sinh vật học của Cây Cam đường (Limnocitrus littoralis (Miq.) Sw.) thuộc H

MỞ ĐẦU

1.1. Đặt vấn đề
Tỉnh Bình Thuận nằm trong vùng khô hạn, ít mưa, nhiều nắng gió, không có
mùa đông, với phía Đông Bắc giáp tỉnh Ninh Thuận; phía Bắc và Tây Bắc giáp
tỉnh Lâm Đồng; phía Tây giáp tỉnh Đồng Nai; phía Tây Nam giáp tỉnh Bà Rịa -
Vũng Tàu và phía Đông - Đông Nam giáp biển Đông. Huyện Tuy Phong nằm ở
phía Bắc của tỉnh có khí hậu khô hạn nhất nước; khí hậu được chia làm 2 mùa
tương đối rõ rệt, mùa mưa ngắn, lượng mưa trung bình chỉ đạt khoảng 600 – 700
mm/năm, số ngày mưa trung bình trong năm là 40 – 50 ngày. Trong khí đó nhiệt
độ ở đây khá cao (trung bình tháng cao nhất là 34,1 0 C); số giờ nắng trung bình
2919 giờ/năm, với cường độ ánh sáng rất mạnh, lượng bốc hơi trung bình cả năm
lớn làm cho không khí khô nóng quanh năm [26], [27]. Tình trạng khô hạn đó lại
được tăng cường do ở vùng đồng bằng đất thấp; các bãi, cồn cát chiếm diện tích
lớn, chịu ảnh hưởng của gió mùa Tây Nam làm gia tăng sự bốc hơi, độ ẩm không
khí hạ đến mức thấp nhất. Đi dọc theo quốc lộ 1A, ta thấy một bên là sườn của
một bình phong núi; một bên là biển xanh được bao bọc bởi các dãi cát trắng
mênh mông, xen lẫn các trảng cỏ dại và cây bụi lúp xúp, chịu được nắng nóng khô hạn.
Trong hoàn cảnh khí hậu khắc nghiệt như vậy, tài nguyên về cây cỏ rất hạn
chế, chất lượng thảm thực vật không cao, đang có chiều hướng suy thoái dẫn đến
nguy cơ phá vỡ thế cân bằng sinh thái. Ở đây thường xuyên xuất hiện hiện tượng
sa mạc hoá, mùa khô cát bay và xâm lấn nhiều làng mạc, đồng ruộng, nương rẫy
Khí hậu trong những năm gần đây diễn biến ngày càng phức tạp, theo chiều
hướng x?u d?n, ít mưa, lượng bốc hơi lớn, các nguồn nước ngầm đang cạn kiệt, 2
môi trường đang bị ô nhiễm do chất thải sinh hoạt và chất thải công nghiệp chế
biến hải sản; đồng thời sức ép của sự hoạt động trong các khu dân cư tập trung
làm cho các quần thể thực vật xung quanh bị xâm hại nghiêm trọng, môi trường
ven biển không còn đảm bảo các chỉ tiêu về vệ sinh và các cảnh quang thiên
nhiên nên đã dần mất đi vẻ hấp dẫn đối với khách du lịch.

Các cấp lãnh đạo tỉnh Bình Thuận và huyện Tuy Phong từ lâu đã chỉ đạo cho
các cơ quan chức năng thực hiện việc nghiên cứu, khảo sát việc trồng rừng, phủ
xanh các vùng đất trống, đồi trọc. Tuy nhiên, các loài cây được trồng ở đây hầu
như đều có xuất xứ ngoại lai, trong đó nổi bật là các loài như Keo lá tràm, Keo
lai, Keo tai tượng, Phi lao, Xoan chịu hạn, Bạch đàn và rãi rác đây đó một vài
vườn Điều. Công tác chọn giống cây trồng cho Lâm nghiệp chưa được quan tâm
và đầu tư đúng mức, chưa định hướng rõ ràng về tổ chức sản xuất. Việc sản xuất
giống cây trồng chưa có quy hoạch lâu dài, chưa có hệ thống chặt chẽ nên việc
quản lý còn nhiều khó khăn, bất cập.

Qua kết quả nghiên cứu và điều tra sơ bộ các loài cây bản địa, quý hiếm ở
Việt Nam trong những năm gần đây, các nhà khoa học đã phát hiện được một số
loài cây vùng ven biển huyện Tuy Phong vừa có sức sống mãnh liệt, vừa có giá
trị kinh tế cao, chứa các hoạt tính sinh học tốt để phục vụ các nhu cầu về dinh
dưỡng, làm thuốc chữa bệnh, làm mỹ phẩm Các loài cây này rất đa dạng về
mặt sinh học, chúng sống tạo thành các quần hệ thực vật chịu được khô hạn, nắng
gió; Đó là các quần thể cây gỗ thấp, cây bụi rậm rạp xen lẫn các loài cỏ cứng
mọc trên các cồn cát đã góp phần cố định cát, ngăn chặn cát bay. Cây cỏ tuy ít
loài nhưng số cá thể trong mỗi loài khá phong phú, đặc trưng bởi các đặc tính
chịu được nắng hạn, thường có lá cứng, phân cành thấp, xanh quanh năm và có
nhiều gai móc.

Trong số các loài cây đặc sắc của vùng đồi cát ven biển, nổi bật có cây Cam
đường (Limnocitrus littoralis (Miq.)Sw.) thuộc họ Cam ( Rutaceace Juss.1789)
được người dân khai thác sử dụng từ lâu đời như dùng lá phơi khô để trừ muỗi, lá
tươi để đun nước tắm sát trùng và phơi khô quả để làm thuốc trị ho Qua khảo
sát và điều tra sơ bộ, chúng tôi nhận thấy đây là một loài cây cần được quan tâm
nghiên cứu vì:
1/ Cây Cam đường (Limnocitrus littoralis (Miq.) Sw.) – một trong những loài
cây thường gặp ở vùng đồi cát, phát triển rất tốt trên nền đất cát ven biển nghèo
dinh dưỡng, chịu được các điều kiện khí hậu khắc nghiệt như: nắng nóng, gió
bão .
2/ Cây Cam đường (Limnocitrus littoralis (Miq.) Sw.) được người dân địa
phương sử dụng nhiều trong việc trị các bệnh thông thường. Các thầy thuốc Đông
y của tỉnh cũng đã nghiên cứu, chế biến nhiều bài thuốc chữa bệnh có giá trị từ
loài cây này [28]. Đặc biệt, qua phân tích bước đầu cho thấy hàm lượng tinh dầu
trong lá khá cao, có mùi thơm độc đáo và chứa nhiều hoạt tính có giá trị.
3/ Cây Cam đường (Limnocitrus littoralis (Miq.) Sw.) là loài cây đặc hữu cho
vùng đất cát ven biển Việt Nam, phân bố chủ yếu ở vùng Nam Trung bộ trở vào,
trung tâm phân bố của loài thuộc vùng đất của 2 tỉnh Ninh Thuận và Bình Thuận.
Các quần thể Cam đường thuộc huyện Tuy Phong – Tỉnh Bình Thuận rất phong
phú xen lẫn với các cây bụi gai vùng khô hạn, nhu cầu vế sinh lý – sinh thái của
cây Cam đường rất phù hợp với hoàn cảnh sống ở vùng đất cát ven biển. Đặc
biệt cây có sức sống rất mãnh liệt. Vào các tháng khô hạn kéo dài, trong khi các
loài cây khác đều chết hoặc rụng hết lá thì các cây bụi Cam đường vẫn xanh tươi
ra hoa kết trái.
4/ Cây Cam đường (Limnocitrus littoralis (Miq.) Sw.) có hệ rễ đâm sâu, lan
rộng rất thích hợp cho việc cố định cát, ngăn chặn được các cồn cát di động, phủ
4
xanh các vùng đất trống đồi trọc rất tốt. Ngoài ra, sức sống của loài cây này hơn
hẳn các loài cây được dùng để trồng rừng ở đây.
5/ Các công trình nghiên cứu về cây Cam đường ở vùng này còn rất ít. Đặc
biệt chưa thấy công trình nào nghiên cứu cụ thể các đặc điểm sinh học, về sự
phân bố, về sinh trưởng – phát triển, về các đặc điểm thực vật học của loài cây
này để làm cơ sở cho việc bảo vệ, khai thác hợp lý và phát triển bền vững nguồn
tài nguyên thực vật có giá trị ở địa phương.

Trên cơ sở những hiểu biết bước đầu về cây Cam đường cùng với các lý
do trên, chúng tôi chọn đề tài: “Nghiên cứu những đặc điểm sinh vật học của
Cây Cam đường (Limnocitrus littoralis (Miq.) Sw.) thuộc Họ Cam (Rutaceae
Juss. 1789) ở Huyện Tuy Phong – Tỉnh Bình Thuận” để nghiên cứu sâu hơn
các đặc tính sinh vật học của loài cây này. Từ đó, đề xuất hướng giải quyết cho
việc trồng cây Cam đường trên quy mô lớn nhằm vừa tạo nguồn nguyên liệu cho
việc sản xuất tinh dầu trong nước và xuất khẩu, vừa góp phần giải quyết các vấn
đề phủ xanh đất trống đồi trọc, bảo vệ môi trường, bảo vệ hệ sinh thái, duy trì đa
dạng sinh học và đảm bảo phát triển bền vững ở địa phương.

1.2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
1.2.1. Đối tượng nghiên cứu
Cây Cam đường (Limnocitrus littoralis (Miq.) Sw.) trong vườn ươm và mọc
tự nhiên tại một số vùng thuộc Huyện Tuy Phong – Tỉnh Bình Thuận.
1.2.2.Phạm vi nghiên cứu và hạn chế vấn đề
Với thời gian hạn hẹp khoảng một năm, trong phạm vi khảo sát một số đặc
điểm cơ bản về cây Cam đường, chúng tôi chỉ có thể tập trung nghiên cứu các
vấn đề sau:
_ Nghiên cứu hoàn cảnh sống, vật hậu và phân bố của cây Cam đường trong
các khu vực khảo sát thuộc huyện Tuy Phong – Bình Thuận để nắm được các đặc
điểm thích nghi của cây ở ngoài thiên nhiên cùng với các giai đoạn sinh trưởng –
phát triển, sinh sản của cây trong năm.
_ Phân tích đất tại một số nơi có cây Cam đường phân bố để biết thêm về
hàm lượng các chất dinh dưỡng trong đất cần cho sự sinh trưởng và phát triển
bình thường của cây.
_ Nghiên cứu hình thái, giải phẫu các bộ phận cơ quan của cây Cam đường
để thấy rõ hơn các đặc điểm giải phẫu hình thái thực vật của cây.
_ Phân tích hình thái so sánh và tra cứu theo các khoá tra để định danh chính
xác về tên khoa học của loài.
_ Nghiên cứu hạt giống, nẩy mầm và các giai đoạn sinh trưởng – phát triển
của cây Cam đường trong vườn ươm để theo dõi sự sinh trưởng – phát triển và sự
thích nghi với các điều kiện sống khác nhau của cây con. Từ đó chọn ra công
thức ươm gieo tốt nhất làm chuẩn để đề xuất hướng gieo trồng đại trà phục vụ
cho công tác trồng rừng ở địa phương.
_ Phân tích một số thành phần dinh dưỡng trong lá và vỏ quả của cây Cam
đường để biết được hàm lượng các chất trong những bộ phận này. Trên cơ sở đó,
so sánh với các thành phần dinh dưỡng ở một số loài khác trong Họ Cam để thấy
được giá trị của loài cây này trong các ngành công nghiệp hương liệu, dược liệu,
mỹ phẩm.

1.3. Mục tiêu nghiên cứu
_ Xác định tên khoa học của cây Cam đường và vị trí bậc phân loại trong hệ thống sinh tiến hoá.
_ Mô tả các đặc điểm hình thái, minh họa bằng các hình chụp thân, lá, hoa, quả
_ Thu mẫu, làm tiêu bản cây Cam đường. 6
_ Mô tả các đặc điểm giải phẫu các bộ phận thân, lá, rễ của cây Cam đường.
Minh họa bằng hình chụp vi phẫu các bộ phận này.
_ Phân tích một số thành phần dinh dưỡng trong lá, vỏ quả của cây Cam đường.
_ Xác định được các điều kiện khí hậu thích hợp cho cây con phát triển ở giai
đoạn vườn ươm. Từ đó tìm ra được công thức ươm gieo tốt nhất.

1.4. Những đóng góp của luận văn:
Cung cấp tư liệu về một loài cây đặc hữu, chuyển đổi cơ cấu cây trồng trong
chương trình trồng rừng ở địa phương. Đặc biệt có thể phát hiện, sử dụng được
cây tài nguyên ở địa phương, góp phần cung cấp nguồn nguyên liệu tự nhiên cho
một số ngành công nghiệp mỹ phẩm, hương liệu, dược liệu, thực phẩm

1.5. Bố cục của luận văn: Luận văn gồm 5 chương:
Chương 1: Mở đầu.
Chương 2: Phương pháp nghiên cứu.
Chương 3: Tổng quan tài liệu.
Chương 4: Kết quả và thảo luận.
Chương 5: Kết luận và kiến nghị.