Tiến Sĩ Nghiên cứu một số đặc điểm sinh thái học và biện pháp kỹ thuật trồng cây Bò khai (Erythropalum Scand

Luận án tiến sĩ năm 2012
Đề tài: Nghiên cứu một số đặc điểm sinh thái học và biện pháp kỹ thuật trồng cây Bò khai (Erythropalum Scandens Blume) tại tỉnh Thái Nguyên, Bắc Kạn
Định dạng file word

MỤC LỤC

Nội dung
Trang

MỞ ĐẦU . 1
* MỤC TIÊU CỦA LUẬN ÁN . 3
* Ý NGHĨA CỦA LUẬN ÁN . 3
* NHỮNG ĐÓNG GÓP MỚI CỦA LUẬN ÁN 4
CHƯƠNG I TỔNG QUAN 5
1.1. CÁC VẤN ĐỀ VỀ BẢO TỒN TÀI NGUYÊN THỰC VẬT HOANG DẠI
HỮU ÍCH . 5
1.1.1. Tài nguyên thực vật hoang dại hữu ích và công tác bảo tồn trên thế giới. 5
1.1.2. Tài nguyên thực vật hoang dại hữu ích và việc bảo tồn ở Việt Nam 13
1.2. MỘT SỐ NGHIÊN CỨU VỀ THỰC VẬT HOANG DẠI HỮU ÍCH 19
1.2.1 Nghiên cứu ở nước ngoài . 19
1.2.2. Nghiên cứu ở Việt Nam 23
1.3. TỔNG QUAN VỀ LOÀI CÂY NGHIÊN CỨU . 27
CHƯƠNG 2 NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU . 32
2.1. ĐỐI TƯỢNG VÀ GIỚI HẠN PHẠM VI NGHIÊN CỨU . 32
2.1.1. Đối tượng nghiên cứu . 32
2.1.2. Phạm vi nghiên cứu 32
2.2. PHƯƠNG PHÁP LUẬN VÀ NỘI DUNG NGHIÊN CỨU 32
2.2.1. Phương pháp luận . 32
2.2.2. Nội dung nghiên cứu 32
2.3. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 33
2.3.1. Phương pháp điều tra, phân tích về điều kiện tự nhiên và các kiến thức
bản địa về khai thác, trồng trọt và sử dụng cây Bò khai 33
2.3.2. Phương pháp nghiên cứu một số đặc điểm sinh thái của cây Bò khai 33
2.3.3. Phương pháp nghiên cứu thử nghiệm một số biện pháp kỹ thuật nhân
giống và gây trồng cây Bò khai 35
2.3.4. Xây dựng mô hình thử nghiệm sản xuất rau Bò khai . 39
CHƯƠNG 3 KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN . 41
3.1. ĐIỀU TRA, PHÂN TÍCH ĐIỀU KIỆN TỰ NHIÊN, KINH TẾ XÃ HỘI VÀ
CÁC KIẾN THỨC BẢN ĐỊA VỀ CÂY BÒ KHAI . 41
3.1.1. Đặc điểm tự nhiên, kinh tế xã hội khu vực nghiên cứu 41
3.1.2. Kết quả điều tra kiến thức bản địa về khai thác, sử dụng và gây trồng cây
Bò khai . 45
3.1.3. Tri thức bản địa về sự phân bố sinh thái của cây Bò khai 47
3.2. ĐẶC ĐIỂM SINH THÁI CỦA CÂY BÒ KHAI . 48
3.2.1. Một số đặc điểm thực vật và thành phần dinh dưỡng . 48
3.2.2. Đặc điểm sinh thái học . 50
3.3. NGHIÊN CỨU MỘT SỐ BIỆN PHÁP KỸ THUẬT NHÂN GIỐNG, TRỒNG
TRỌT CÂY BÒ KHAI 75
3.3.1. Kết quả thí nghiệm nhân giống bằng hom . 75
3.3.2. Ảnh hưởng của chế độ ánh sáng tới sinh trưởng của cây Bò khai 86
3.3.3. Ảnh hưởng của các tổ hợp phân bón khác nhau tới sinh trưởng của cây
Bò khai . 91
3.4. XÂY DỰNG MÔ HÌNH THỬ NGHIỆM SẢN XUẤT RAU BÒ KHAI VÀ BỔ
SUNG HOÀN THIỆN ĐỀ XUẤT KỸ THUẬT GÂY TRỒNG . 95
3.4.1. Xây dựng mô hình sản xuất rau Bò khai . 95
3.4.2. Đề xuất kỹ thuật trồng và chăm sóc cây rau Bò khai . 98
CHƯƠNG 4 KẾT LUẬN VÀ ĐỀ NGHỊ . 105
4.1. KẾT LUẬN 105
4.2. ĐỀ NGHỊ . 106
TÀI LIỆU THAM KHẢO 107
DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ 118
PHỤ LỤC 119

MỞ ĐẦU
Tổ chức Quĩ thiên nhiên toàn thế giới (WWF) đã ước tính: trên thế giới có
khoảng 35.000 - 70.000 loài trong số 250.000 - 270.000 loài cây cỏ được sử dụng
vào mục đích làm thực phẩm và chữa bệnh [128]. Kho tàng nguồn tài nguyên thực
vật vô giá này đã và đang được các cộng đồng khác nhau trên thế giới khai thác và sử
dụng thường xuyên, nguồn lợi từ thực vật đã góp phần lớn trong công cuộc phát triển
kinh tế của các quốc gia trên thế giới.
Tuy nhiên, nguồn tài nguyên cây hoang dại hữu ích (useful wild plants -
UWP) [121] hiện đang bị đe dọa do thảm thực vật tự nhiên bị tàn phá, bị khai thác
quá mức và bị sử dụng một cách lãng phí, tri thức về khai thác, sử dụng và bảo tồn
các loài cây hữu ích bản địa bị mai một do không được tư liệu hoá, thế hệ trẻ ở nhiều
cộng đồng ít quan tâm đến học tập kinh nghiệm của thế hệ trước,vv Ngày nay,
nhiều cây hoang dại hữu ích đang đối mặt với nguy cơ bị tuyệt chủng nhưng lại có
rất ít nỗ lực bảo tồn. Trong khi đó các nỗ lực lại tập trung quá nhiều vào việc khám
phá các loài có ích mới [13].
Do đặc điểm về vị trí địa lý, điều kiện khí hậu và cấu trúc địa hình đa dạng
nên Việt Nam là một trong những quốc gia có hệ động thực vật rất phong phú. Theo
báo cáo tại hội nghị khoa học về đa dạng sinh học do Tổng cục môi trường tổ chức
tháng 11/2010,[12] trên lãnh thổ Việt Nam, ở các hệ sinh thái trên cạn, đã thống kê
và xác định được trên 13.200 loài thực vật, hơn 10.000 loài động vật. Khoảng hai
thập kỷ gần đây, rất nhiều loài động, thực vật mới được phát hiện và mô tả, trong đó
có nhiều chi và loài mới. Việt Nam là quốc gia có nguồn tài nguyên cây hoang dại
hữu ích phong phú, với khoảng 3.800 loài cây hoang dại hữu ích đã được phát hiện
[8]. Đây là cơ sở rất quan trọng để chúng ta tiếp tục phát hiện, chọn lọc và phát triển
các loài cây hoang dại trong tự nhiên có tiềm năng cho giá trị kinh tế cao, vừa góp
phần bảo tồn các nguồn gen giống quý vừa hướng tới mục tiêu xoá đói giảm nghèo
và nâng cao mức sống của người dân, đặc biệt là người dân miền núi.
Ngày nay, cùng với sự phát triển của nền kinh tế thị trường. Việt Nam đang
thay đổi nhanh chóng về mọi mặt. Do nhu cầu phát triển kinh tế và đời sống ngày
một tăng, nguồn tài nguyên cây hoang dại hữu ích ở nước ta đang bị đe dọa do bị
khai thác quá mức, tri thức sử dụng các loài cây bản địa ngày càng bị mai một. Nhiều
loài cây đang bị đe dọa nhưng lại rất thiếu thông tin về các quá trình xẩy ra ở cộng
đồng liên quan đến sử dụng, bảo tồn và phát triển các loài cây đó. Do đó việc phát
triển hệ thống phương pháp luận, cách tiếp cận và kỹ thuật thích hợp nhằm quản lý,
bảo tồn. sử dụng và phát triển bền vững nguồn tài nguyên cây hoang dại hữu ích
trong tình hình mới ở Việt Nam là việc làm hết sức cấp thiết.
Một trong những lợi ích quan trọng của thực vật bản địa đối với con người là
cung cấp nguồn thức ăn tại chỗ như rau xanh, củ, quả vv. Đây là một phần không
thể thiếu trong bữa ăn hàng ngày của con người. Khoa học dinh dưỡng đã phân tích
và xác định trong rau quả hầu hết các chất dinh dưỡng cần thiết cho con người [4].
Ăn nhiều rau, quả giúp cơ thể tránh được các bệnh về tim, đột qụy, ổn định huyết áp
và ngăn ngừa một số bệnh ung thư Một chế độ ăn uống khoa học, và an toàn thì
không thể thiếu rau xanh và các loại hoa quả trong mỗi bữa ăn [27].
Do vậy việc nghiên cứu phát triển nghề trồng rau luôn là hướng đi đúng đắn
trong phát triển nông nghiệp. Chính phủ Việt Nam đã có nhiều chính sách, chương
trình hỗ trợ phát triển nghề trồng rau trên địa bàn toàn quốc như các chương trình sản
xuất rau, quả an toàn cùng với đó là chiến lược đầu tư nghiên cứu phát triển sản
xuất các loại rau bản địa đặc sản tại các vùng, địa phương trên cả nước, như dự án”
Liên kết để đa dạng hoá thu nhập từ các cây trồng ít sử dụng”, chương trình bảo tồn
và phát triển cây rau bản địa như cây rau sắng tại vườn quốc gia Xuân Sơn [88]
Tại khu vực các tỉnh miền núi phía Bắc, gần đây cây rau Bò khai được biết
đến như một loài rau xanh sạch, ngon và có nhiều giá trị. Cây Bò khai có tên khoa
học là Erythropalum scandens Blume [94], là một loại dây leo có tua cuốn, chúng
thường mọc ven các rừng thứ sinh hoặc rừng đang phục hồi. Loài rau này vừa có tác
dụng làm thực phẩm - thức ăn, vừa có tác dụng làm thuốc chữa bệnh, và còn được
đánh giá là một loại thực phẩm chức năng quý. Theo Tạ Minh Hoà - Trung tâm
nghiên cứu Lâm đặc sản Việt Nam [35]: Rau Bò khai là loại thực phẩm có giá trị
dinh dưỡng cao, gồm các thành phần chủ yếu sau (tính trong 100g lá non): nước
78,8g; Protein 06g; Gluxit 6,1g; Xơ 7,5g; tro 1,6g; can xi 138mg; phốt pho 40,7 mg;
ca-rô-ten 2,6mg; vitamin C 60mg. Chính vì vậy, Bò khai được coi là một loài cây
lâm sản ngoài gỗ đa tác dụng và có thể phát triển để góp phần xoá đói giảm nghèo
cho đồng bào địa phương các tỉnh miền núi phía Bắc.
Từ lâu, người dân các tỉnh vùng núi phía Bắc Việt Nam đã biết khai thác loại
rau rừng này để làm thức ăn hàng ngày. Ban đầu chỉ là vào rừng khai thác nguồn rau
sẵn có trong tự nhiên đem về ăn, sau đó nhận thấy giá trị nhiều mặt của loài rau này
nên người dân các địa phương đã vào rừng khai thác nhiều hơn, vừa để ăn và vừa để
đem bán, cùng với việc diện tích rừng ngày một giảm nên số lượng cây Bò khai tự
nhiên hiện không còn nhiều. Vì vậy để bảo tồn và phát triển loài cây này cần có biện
pháp để khôi phục cả trong tự nhiên và nhân tạo. Việc nghiên cứu gây trồng được coi
là hướng đi chủ đạo, có thể đem lại cơ hội thành công cho việc duy trì phát triển loài
cây đặc sản có giá trị này. Góp phần tạo nguồn hàng hoá có giá trị trên thị trường,
hình thành nghề trồng rau mới - một cơ hội sinh kế lâu dài cho người dân, góp phần
bảo vệ nguồn gen của những loại thực vật rừng quý hiếm đang có nguy cạn kiệt
trong tự nhiên (Bò khai thuộc họ đơn chi, và cũng là chi đơn loài).
Thời gian qua, một số cơ quan nghiên cứu cũng đã có những thử nghiệm bước
đầu về nhân giống đối với cây Bò khai và khuyến cáo một số kỹ thuật gây trồng đơn
giản đối với loại cây này. Tuy nhiên các nghiên cứu mới chỉ mang tính thử nghiệm
chủ yếu là giới thiệu cây Bò khai là một loài cây lâm sản ngoài gỗ mới, có tiềm năng.
Hiện chưa có nghiên cứu cơ bản nào tập trung đi sâu tìm hiểu các đặc điểm sinh thái
và xác định những biện pháp kỹ thuật trồng trọt phù hợp để bảo tồn và phát triển loại
rau đặc sản nhiều tiềm năng này.
Từ thực tế trên, đề tài “Nghiên cứu một số đặc điểm sinh thái học và biện
pháp kỹ thuật trồng cây Bò khai (Erythropalum Scandens Blume) tại tỉnh Thái
Nguyên, Bắc Kạn” được thực hiện với mục đích tổng quát là: Xác định được một số
cơ sở khoa học để phát triển sản xuất cây rau Bò khai làm thực phẩm chức năng,
đồng thời góp phần bảo tồn đa dạng sinh học.
* MỤC TIÊU CỦA LUẬN ÁN
- Đánh giá thực trạng việc khai thác, sử dụng và một số kiến thực bản địa liên
quan đến cây Bò khai.
- Xác định một số đặc điểm sinh thái học của cây Bò khai, làm cơ sở cho định
hướng phát triển sản xuất loài cây này.
- Xác định được một số biện pháp kỹ thuật nhân giống và gây trồng cây Bò
khai theo hướng thâm canh.
* Ý NGHĨA CỦA LUẬN ÁN
- Bổ sung phương pháp luận trong việc nghiên cứu bảo tồn nguồn gen cây
hoang dại và khai thác tiềm năng kinh tế của tài nguyên đa dạng sinh học.
- Góp phần phát triển cây Bò khai trở thành loại thực phẩm chức năng sạch
được dùng phổ biến hơn, đáp ứng nhu cầu của người dân, góp phần nâng cao thu nhập
và xoá đói giảm nghèo.
- Những kết quả của đề tài có thể sử dụng làm tài liệu tham khảo, nghiên cứu,
giảng dạy cho các nhà định hướng chiến lược phát triển cây rau, các nhà khoa học,
các cán bộ kỹ thuật nông nghiệp, học sinh, sinh viên, nông dân . về đặc tính sinh thái
học, kỹ thuật gây trồng theo hướng thâm canh cây Bò khai.
* NHỮNG ĐÓNG GÓP MỚI CỦA LUẬN ÁN
- Luận án là công trình đầu tiên nghiên cứu các kiến thức bản địa về sự phân
bố, tình hình khai thác và sử dụng cây Bò khai (Erythropalum Scandens Blume) tại
tỉnh Thái Nguyên và Bắc Kạn.
- Là công trình đầu tiên nghiên cứu các đặc điểm sinh thái tự nhiên của cây
Bò khai làm cơ sở cho việc định hướng bảo tồn và phát triển loài cây này.
- Là Công trình nghiên cứu một cách hệ thống về kỹ thuật nhân giống và
trồng trọt cây Bò khai. Từ đó bổ sung và hoàn thiện một số biện pháp kỹ thuật nhằm
phát triển loài rau bản địa tiềm năng này trong sản xuất nông lâm nghiệp.

CHƯƠNG I
TỔNG QUAN
1.1. CÁC VẤN ĐỀ VỀ BẢO TỒN TÀI NGUYÊN THỰC VẬT HOANG DẠI
HỮU ÍCH
1.1.1. Tài nguyên thực vật hoang dại hữu ích và công tác bảo tồn trên thế giới
1.1.1.1. Tài nguyên thực vật hoang dại hữu ích
Nói về thực vật hoang dại hữu ích là nói đến nguồn tài nguyên cây cỏ phong
phú trên hành tinh, đó là những loài thực vật có giá trị đối với loài người, chúng đã
và đang được con người khai thác và sử dụng hàng ngày, nhằm đáp ứng nhu cầu đa
dạng của mình. Trong đó, các sản phẩm phi gỗ được khai thác ngày càng nhiều, nhu
cầu khai thác các cây lâm sản ngoài gỗ (LSNG) để làm thực phẩm và làm thuốc chữa
bệnh luôn là quan trọng nhất, đồng thời hai nhu cầu này lại thường song hành với
nhau. Hầu hết các loài thực vật hoang dại được khai thác từ rừng, hoặc thuần hóa để
gây trồng làm thức ăn cho con người đều có ý nghĩa như những vị thuốc quan trọng,
vì nó giúp cơ thể tăng cường sức khỏe, từ đó tăng sức đề kháng và chống lại bệnh tật.
Mặt khác, có rất nhiều loài cây thuốc ngày nay được con người sử dụng hàng ngày
như những loại thực phẩm thiết yếu.
Nguồn tài nguyên thực vật hoang dại hữu ích và kho tàng tri thức sử dụng cây
hoang dại của các nền văn hoá khác nhau đang được khai thác triệt để và nghiên cứu
nhằm phục vụ công tác chăm sóc sức khoẻ và phát triển kinh tế. Ở mức độ toàn cầu
thực vật hoang dại hữu ích phục vụ cho 4 nhu cầu chính là (i) các hệ thống chăm sóc
sức khoẻ truyền thống, (ii) công nghiệp dược, (iii) cá nhân những người hành nghề y
truyền thống và (iv) phụ nữ để chăm sóc sức khoẻ trong gia đình [107],[112].
Theo số liệu của FAO, ước tính có khoảng 80% dân số trong các nước đang
phát triển sử dụng các loài thực vật hoang dại hữu ích bản địa nhằm đáp ứng nhu cầu
về sức khoẻ và dinh dưỡng. Vài triệu hộ gia đình trên toàn thế giới sống nhờ vào các
sản phẩm này để đáp ứng các tiêu dùng thiết yếu hàng ngày hay là tạo thu nhập. Hiện
nay, có ít nhất 150 loài thực vật hoang dại hữu ích bản địa đóng vai trò quan trọng
trong lĩnh vực thương mại quốc tế, ước tính tổng giá trị thương mại quốc tế của các
loài thực vật hoang dại hữu ích bản địa hàng năm khoảng 5 – 11 tỷ USD
(Mohammad Iqbal – 1993) International trade in NWFPs: an overview).[74]
Ngày nay, ước lượng có khoảng 35.000 - 70.000 loài trong số hơn 250.000
loài thực vật bậc cao được sử dụng vào mục đích làm thực phẩm chức năng, chăm
sóc sức khỏe và chữa bệnh ở khắp nơi trên thế giới [128]. Trong đó Trung Quốc có

TÀI LIỆU THAM KHẢO
A. TÀI LIỆU TIẾNG VIỆT
1. Anil Agarwal, Sunita Narain, Sumita Dasgupta (l996), “Mối thách thức kép của
việc bảo tồn đa dạng sinh học và việc kiểm soát các hàng vi đánh cắp trong
lĩnh vực sinh học”, Tuyển tập Hội thảo quốc tế, Tạo thu nhập từ đa dạng
sinh học để bảo vệ đa dạng sinh học, Bộ KHCN & MT và DANIDA, 21-
23/11/1996, Hà Nội, tr. 85-116.
2. Bách khoa toàn thư mở: http://vi.wikipedia.org.
3. Đỗ Văn Bản, Lưu Quốc Thành, Lê Văn Thành (2005), Trồng thử nghiệm thâm
canh các loài tre nhập nội lấy măng, Viện Khoa học Nông nghiệp Việt Nam.
4. Nguyễn Tiến Bân và cộng sự (1994), Một số rau dại ăn được ở Việt Nam, Nhà
xuất bản Quân đội nhân dân Việt Nam.
5. Trần Khắc Bảo (1991), Bảo tồn nguồn gen cây thuốc. Nhà xuất bản Nông nghiệp,
Hà Nội
6. Trần khắc Bảo (2001), Nghiên cứu các giải pháp bảo tồn nguồn gen và giống cây
thuốc, Tuyển tập Hội thảo quốc tế Sinh học, Liên hiệp các Hội khoa học Kỹ
thuật Việt Nam (2-5)/7/2001 ), Hà Nội.
7. Bộ Khoa học, Công nghệ và Môi trường (1996), Sách đỏ Việt Nam - Phần thực
vật, Nhà xuất bản Khoa học kỹ thuật, Hà Nội.
8. Bộ Khoa học, Công nghệ và Môi trường (2001), Báo cáo tổng hợp dự án xây
dựng văn bản pháp luật và tiệp cận tài nguyên di truyền thực vật ở Việt Nam,
Hà Nội.
9. Bộ Nông nghiệp và phát triển nông thôn (1996), Đề án quy hoạch phát triển
vùng cây đặc sản và ngành nông nghiệp chế biến nông lâm đặc sản xuất
khẩu giai đoạn 1996 – 2005.
10. Bộ Nông nghiệp và phát triển Nông thôn (1998), Phương pháp đánh giá nông
thôn có người dân tham gia (PRA) trong hoạt động khuyến nông, khuyến
lâm, Nhà xuất bản Nông nghiệp, Hà Nội.
11. Bộ Nông nghiệp và phát triển nông thôn (2000), Tên cây rừng Việt Nam, Nhà
xuất bản Nông nghiệp, Hà Nội.
12. Bộ Tài Nguyên & Môi trường, Báo cáo tại hội nghị khoa học về đa dạng sinh
học, Tổng cục môi trường, T11/2010.
13. Lê Mộng Chân (1992), Thực vật và thực vật đặc sản rừng, Trường Đại học Lâm nghiệp.
14. Lê Trần Chấn (1993), "Hệ thực vật Ba Vì - Nguồn gen đặc hữu cần được bảo
vệ”, Tạp chí Lâm nghiệp, 5/1993, tr. 13-14.
15. Lê Tùng Châu, Nguyễn Văn Tập (1996), Nguồn tài nguyên di truyền cây
thuốc ở Việt Nam, Tài Nguyên di truyền thực vật ở Việt Nam, Nhà xuất bản
Nông nghiệp, Hà Nội, tr. 70-76.
16. Võ Văn Chi (1997), Từ điển cây thuốc Việt Nam, Nhà xuất bản Y học Hà Nội.
17. Võ Văn Chi, Trần Hợp (1999), Cây cỏ có ích ở Việt Nam (tập 1), Nhà xuất bản
Giáo dục Hà Nội.
18. Nguyễn Chiều, Nguyễn Tập (2007), Ba kích, Nhà xuất bản Lao động.
19. Chính phủ nước Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam (1995), Kế hoạch hành
động đa dạng sinh học Việt Nam.
20. Chính phủ nước Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam (2006), Nghị định số
23/2006/NĐ-CP về thi hành Luật Bảo vệ và phát triển rừng
21. Hà Chu Chử (1996), Tổng luận phân tích đặc sản rừng Việt Nam, Tài liệu
Viện KHLN Việt Nam.
22. Trần Cự, Đỗ Đình Tiến (2000), Nhân giống và kết quả bước đầu nghiên cứu
nhân giống bằng hom cây có ích, Tuyển tập Hội thảo Quốc tế về Bảo tồn và
sử dụng bền vững tài nguyên cây có ích ở Vườn quốc gia Tam Đảo, Vườn
Quốc gia Tam Đảo, Vĩnh Phúc. tr 70-75.
23. Trần Ngọc Cường (2010), Giới thiệu về rau bò khai và kỹ thuật gây trồng
http://hoilamnghiep-pto.com/vi/bvct/id94/RAU-BO-KHAI/
24. Phạm Văn Điển (chủ biên) (2005), Bảo tồn và phát triển thực vật cho Lâm sản
ngoài gỗ, Nhà xuất bản Nông nghệp, Hà Nội.
25. Trần Trí Dõi (2000), Nghiên cứu ngôn ngữ các dân tộc thiểu số ở Việt Nam
Nhà xuất bản Đại học Quốc gia Hà Nội.
26. Đơn vị Nghiên cứu Sức khoẻ Cộng đồng (1997), Phương pháp nghiên cứu
định tính trong các chương trình y tế, Trường Đại học Y Hà Nội.
27. Trần Văn Dũng (2007), Giới thiệu về cây rau Bò Khai, Tài liệu giới thiệu về mô
hình tăng gia sản xuất của của Tiểu đoàn 2, Trung đoàn 601, Quân khu I.
28. Ngô Thị Minh Duyên (l994), Nghiên cứu ảnh hưởng của chất điều hòa sinh
trưởng ABT đến khả năng ra rễ của các cành giâm một số loài cây gỗ, Luận
văn cử nhân sinh học - trường ĐHQG HN.
29. Dự án Hỗ trợ chuyên ngành Lâm sản ngoài gỗ tại Việt Nam – Pha II (2007), Bộ
tài liệu khuyến lâm về LSNG. Viện Khoa học Lâm nghiệp Việt Nam/ Trung
tâm Nghiên cứu Lâm đặc sản và Tổ chức Bảo tồn thiên nhiên thế giới –
IUCN, Hà Nội, Việt Nam.
30. Võ Đại Hải (2003), Kỹ thuật nuôi trồng một số cây con dưới tán rừng. Nhà xuất
bản Nông nghiệp Hà Nội, 2003.
31. Trần Ngọc Hải (2004), “Kỹ thuật trồng một số cây đặc sản rừng và cây LSNG”
Nhà xuất bản Nông nghiệp, Hà Nội
32. Trần Ngọc Hải (2008), Kỹ thuật trồng cây lâm sản ngoài gỗ, Tài liệu tập huấn
khuyến nông cho cán bộ kiểm lâm và khuyến lâm, Bộ Nông nghiệp & PTNT,
Trung tâm Khuyến- nông khuyến ngư quốc gia. Nhà xuất bản Nông nghiệp,
Hà Nội.
33. Phạm Hoàng Hộ (l999), Cây cỏ Việt Nam (quyển I,II,III), Nhà xb trẻ, TP Hồ Chí Minh.
34. Phạm Hoàng Hộ (1993), Cây cỏ Việt Nam, An illustration Flora of Vietnam,
Montreal.
35. Tạ Minh Hòa (2005), Bản tin Lâm sản ngoài gỗ vol 2, N0 3, Cổng thông tin dự
án Lâm đặc sản ngoài gỗ (LSNG).
36. Bùi Bảo Hoàn, Đào Thanh Vân (2000), Giáo trình - Cây rau, Nhà xuất bản Nông
nghiệp, Hà Nội.