Thạc Sĩ Nghiên cứu một số đặc điểm sinh học cá bống cát trắng Glossogobius sparsipapillius tại hồ Lắk và thử

MỤC LỤC
MỞ ĐẦU . 1
1. Lý do chọn đề tài . 1
2. Mục tiêu đề tài 2
CHƯƠNG I: TỔNG QUAN TÀI LIỆU 4
1.1. Lược sử vấn đề nghiên cứu trên thế giới . 4
1.1.1. Nghiên cứu về phân loại, phân bố của cá . 4
1.1.2. Nghiên cứu về đặc điểm sinh học – sinh thái . 4
1.1.3. Nghiên cứu đặc điểm sinh sản 8
1.2. Lược sử nghiên cứu cá ở Việt Nam 9
1.2.1. Nghiên cứu về phân loại 9
1.2.2. Nghiên cứu về đặc điểm sinh học, sinh sản của cá . 10
1.2.3. Nghiên cứu thủy sinh ở hồ Lắk 13
1.2.4. Nghiên cứu về cá Bống cát trắng . 13
1.3. Đặc điểm tự nhiên và xã hội của hồ Lắk . 15
1.3.1. Vị trí địa lý và diện tích của hồ Lắk . 15
1.3.2. Chế độ thủy văn . 16
1.3.3. Địa hình – khí hậu . 17
1.3.4. Đặc điểm kinh tế xã hội . 19
CHƯƠNG II: ĐỐI TƯỢNG, NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN
CỨU 21
2.1. Đối tượng nghiên cứu . 21
2.2. Vật liệu nghiên cứu 21
2.3. Nội dung nghiên cứu 21
2.3.1. Nghiên cứu một số đặc điểm sinh học cơ bản của cá Bống cát trắng 21
2.3.2. Bước đầu nuôi thử nghiệm sinh sản cá Bống cát trắng . 21
2.4. Phương pháp nghiên cứu 21
2.4.1. Phương pháp nghiên cứu một số đặc điểm sinh học cá Bống cát trắng . 21
2.4.2. Phương pháp nghiên cứu thử nghiệm sinh sản cá Bống cát trắng . 28 iv
2.5. Xử lý và phân tích số liệu . 30
CHƯƠNG III: KẾT QUẢ VÀ THẢO LUẬN 31
3.1. Một số đặc điểm sinh học của cá Bống cát trắng 31
3.1.1. Đặc điểm về hình thái bên ngoài của cá Bống cát trắng . 31
3.1.2. Đặc điểm sinh trưởng của cá Bống cát trắng 32
3.1.3. Đặc điểm dinh dưỡng của cá Bống cát trắng 38
3.1.4. Đặc điểm sinh sản cá Bống cát trắng 43
3.2. Kết quả thứ nghiệm sinh sản trong điều kiện nhân tạo của loài cá Bống
cát trắng 66
3.2.1. Thuần hóa cá bố mẹ . 66
3.2.2. Tạo đàn cá bố mẹ . 69
3.2.3. Đánh giá sức sinh sản của cá nuôi trong bể 69
3.2.4. Tỷ lệ cá thành thục và kết quả sinh sản nhân tạo tại các công thức
nuôi vỗ 70
3.1.5. Kết quả thử nghiệm ấp trứng cho cá Bống cát trắng trong môi trường
nhân tạo . 71
3.1.6. Kết quả ương nuôi cá bột . 73
CHƯƠNG IV: KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ 74
4.1. Kết luận 74
TÀI LIỆU THAM KHẢO 76
PHỤ LỤC . 0 v
DANH MỤC CÁC BẢNG
Bảng 3.1. Chiều dài và chiều rộng của cá Bống cát trắng theo nhóm kích thước 33
Bảng 3.2. Chiều dài và khối lượng của cá Bống cát trắng theo nhóm kích thước 35
Bảng 3.3. Sự tăng trưởng về chiều dài và khối lượng qua các tháng nuôi thử
nghiệm ( từ tháng 1/2011 đến tháng 8/2011 ) 37
Bảng 3.4. Thành phần thức ăn của loài cá Bống cát trắng (tính theo tần suất xuất
hiện) 38
Bảng 3.5. Tần suất thức ăn của loài cá Bống cát trắng 39
Bảng 3.6. Hệ số thức ăn của cá Bống cát trắng 40
Bảng 3.7. Độ béo theo từng nhóm kích thước của loài cá Bống cát trắng (tính
theo cm) 42
Bảng 3.8. Sức sinh sản tuyệt đối và tương đối của cá Bống cát trắng theo nhóm
kích thước 61
Bảng 3.9. Đường kính trứng theo nhóm kích thước của cá Bống cát trắng 62
Bảng 3.10. Kích thước trứng của cá Bống cát trắng theo giai đoạn 63
Bảng 3.11. Kết quả thuần hóa cá bố mẹ qua các đợt thu mẫu 67
Bảng 3.12. Số liệu môi trường nuôi qua các tháng nuôi (tháng 1/2011 – tháng
8/2011) 67
Bảng 3.13. Đánh giá sức sinh sản của cá nuôi trong bể 69
Bảng 3.14. Tỷ lệ cá bố mẹ thành thục tại các công thức nuôi vỗ 70
Bảng 3.15. Kết quả cho cá đẻ nhân tạo tại các công thức nuôi vỗ 70
Bảng 3.16. Kết quả thí nghiệm ấp trứng trong các loại dụng cụ khác nhau tại
nhiệt độ nước 25 – 27 0 C 72
Bảng 3.17. Kết quả ương nuôi cá bột 71vi
DANH MỤC CÁC ĐỒ THỊ
Đồ thị 3.1. Cơ cấu giới tính của cá Bống cát trắng 46
Đồ thị 3.2. Kích thước thành thục ban đầu của cá Bống cát trắng cái 57
Đồ thị 3.3. Kích thước thành thục ban đầu của cá Bống cát trắng đực 57
Đồ thị 3.4. Kích thước thành thục ban đầu của cá Bống cát trắng lưỡng tính theo
hướng cái 58
Đồ thị 3.5. Kích thước thành thục ban đầu của cá Bống cát trắng lưỡng tính theo
hướng đực 58
Đồ thị 3.6. Hệ số thành thục sinh dục của cá Bống cát trắng cái 59
Đồ thị 3.7. Hệ số thành thục sinh dục của cá Bống cát trắng đực 59
Đồ thị 3.8. Hệ số thành thục sinh dục của cá Bống cát trắng lưỡng tính theo
hướng cái 60
Đồ thị 3.9. Hệ số thành thục sinh dục của cá Bống cát trắng lưỡng tính theo
hướng cái 60
Đồ thị 3.10. Biến động phần trăm thành thục sinh dục cái theo thời gian 64
Đồ thị 3.11. Biến động phần trăm các giai đoạn thành thục đực theo thời gian 65vii
DANH MỤC CÁC HÌNH
Hình 1.1. Ảnh hồ Lắk từ vệ tinh 15
Hình 3.1. Cá Bống cát trắng 32
Hình 3.2 Trứng và tinh sào của cá Bống cát trắng 44
Hình 3.3. Cá Bống cát trắng cái 44
Hình 3.4. Cá Bống cát trắng đực 45
Hình 3.5. Cá Bống cát trắng lưỡng tính 45
d. Cơ cấu giới tính 45
Hình 3.6. Trứng giai đoạn I 47
Hình 3.7. Trứng giai đoạn II 47
Hình 3.8. Trứng ở giai đoạn III 48
Hình 3.9. Trứng ở giai đoạn IV 48
Hình 3.10. Buồng trứng ở giai đoạn VI – III 49
Hình 3.11. Tinh sào ở giai đoạn I 50
Hình 3.12. Tinh sào ở giai đoạn II 51
Hình 3.13. Tinh sào ở giai đoạn III 51
Hình 3.14. Tinh sào ở giai đoạn IV 52
Hình 3.15. Tinh sào ở giai đoạn VI – II 53
Hình 3.16. Buồng trứng với các yếu tố tạo tinh 55
Hình 3.17. Tinh sào với các yếu tố tạo trứng 56
Hình 3.18. Bể nuôi thuần hóa cá bố mẹ 67 MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Đắk Lắk có hệ thống sông suối dày đặc với hàng trăm hồ chứa, hồ tự nhiên
lớn nhỏ là điều kiện thuận lợi để phát triển ngành thủy sản nói chung và nghề
khai thác thủy sản nội địa nói riêng. So với các tỉnh trong khu vực Tây Nguyên,
khu hệ thuỷ sinh của Đắk Lắk có tính đa dạng sinh học tương đối cao. Theo kết quả
điều tra của trường Đại học Tây Nguyên về thành phần giống loài khu hệ cá nước
ngọt Tây Nguyên, ở Đắk Lắk có 201 loài cá, trong đó có 22 loài có giá trị kinh tế, 7
loài trong sách đỏ Việt Nam, 1 loài trong sách đỏ của IUCN [4].
Hồ Lắk là hồ tự nhiên lớn nhất Đắk Lắk và cả Việt Nam với diện tích
khoảng 658 ha. Hồ được bao bọc bởi những cánh rừng nguyên sinh nên có hệ
động thực vật phong phú, đa dạng, đã được xác định là khu rừng lịch sử văn hóa
môi trường hồ Lắk từ năm 1995. Hồ là nơi trú ngụ của rất nhiều loài thủy sinh
vật, là nguồn lợi cho cư dân địa phương sinh sống ở khu vực quanh hồ. Bên bờ
hồ còn có buôn Jun, buôn M’Liêng, những buôn người M’Nông cư trú lâu đời, là
cái nôi của nền văn hóa M’Nông. Đây không những là điểm du lịch ưa thích của
nhiều du khách trong ngoài nước mà còn nổi tiếng từ lâu về đặc sản cá Thát lát,
cá Lăng, cá Trèn bầu, cá Bống , là những món ăn ngon được nhiều người biết
đến [2].
Qua thống kê về cá nước ngọt miền Nam Việt Nam của Mai Đình Yên, có
rất nhiều loài cá Bống như: Cá Bống tượng (Oxyeleotris marmoratus), cá Bống
cát tối (Glossogobius giuris), cá Bống cau (Bustis butis), cá Bống mắt
(Ctenogobius ocellatus), cá Bống cát trắng (Glossogobius sparsipapillus) [32]
Loài cá Bống cát trắng ở hồ Lắk có giá trị kinh tế cao (giá bán tại chợ thị
trấn Liên Sơn, huyện Lắk dao động từ 80.000 đ - 100.000 đ /kg), được nhiều người
ưa chuộng vì thịt thơm ngon, có thể ăn cả xương, chế biến được nhiều món ăn
như: Cá bống kho tiêu, kho nghệ, chiên giòn 2
Sự phát triển của kinh tế, xã hội, áp lực về dân số, ô nhiễm môi trường, khai
thác thủy sản bừa bãi, đánh bắt bằng các ngư cụ mang tính hủy diệt đã làm giảm đa
dạng sinh học của thuỷ sinh vật ở hồ Lắk một cách nghiêm trọng. Nguồn lợi thủy
sản nói chung và một số loài thủy sản được coi là đặc sản của hồ đã suy giảm
nghiêm trọng và đang có nguy cơ mất hẳn. Muốn bảo vệ tốt nguồn lợi thủy sản nói
chung, bảo vệ các loài cá Bống nói riêng trước hết phải có những hiểu biết nhất
định về phân loại, đặc điểm sinh thái và sinh học của chúng. Việc nuôi thử nghiệm
và xây dựng quy trình sinh sản nhân tạo có ý nghĩa vô cùng to lớn, góp phần bảo
tồn và phát triển nguồn gen của các loài cá này. Về lâu dài sẽ góp phần duy trì sản
lượng cá bống theo hướng tối ưu bền vững, góp một phần vào việc ổn định và phát
triển kinh tế cộng động ngư dân khai thác cá ở hồ Lắk.
Chính vì lý do đó, chúng tôi được phân công thực hiện đề tài: “Nghiên cứu
một số đặc điểm sinh học cá Bống cát trắng Glossogobius sparsipapillus tại
hồ Lắk và thử nghiệm sinh sản”.
2. Mục tiêu đề tài
a. Mục tiêu tổng quát
Làm cơ sở cho việc bảo vệ và phát triển nguồn lợi cá Bống cát trắng
Glossogobius sparsipapillus ở hồ Lắk.
b. Mục tiêu cụ thể
- Bước đầu xác định một số đặc điểm sinh học cá Bống cát trắng
Glossogobius sparsipapillus ở hồ Lắk.
- Thử nghiệm cho sinh sản cá Bống cát trắng Glossogobius sparsipapillus.
3. Ý nghĩa của đề tài
- Bổ sung dẫn liệu về cá Bống cát trắng Glossogobius sparsipapillus
cho khoa học.
- Kết quả nghiên cứu bước đầu hệ thống hoá cơ sở lý luận và thực tiễn
cho việc đưa vào xây dựng nuôi sinh sản, nuôi thương phẩm cá Bống cát trắng
Glossogobius sparsipapillus. 3
4. Giới hạn của đề tài
- Thời gian: Từ tháng 8 năm 2010 đến tháng 8 năm 2011.
- Địa điểm:
+ Phòng thí nghiệm bộ môn sinh học đại cương trường Đại học Tây Nguyên.
+ Văn phòng Trung tâm Quốc gia giống thủy sản nước ngọt miền Trung -
Viện Nghiên cứu NTTS III, 53 Ngô Thì Nhậm, phường Tân An, TP. Buôn Ma
Thuột, tỉnh Đắk Lắk.
+ Khu vực nuôi thử nghiệm: Huyện Lắk, tỉnh Đắk Lắk
- Do đề tài giới hạn về thời gian nghiên cứu nên chúng tôi tập trung thực
hiện những nội dung sau:
+ Nghiên cứu một số đặc điểm sinh học cơ bản cá Bống cát trắng Glossogobius
sparsipipallus ở hồ Lắk như đặc điểm dinh dưỡng, sinh trưởng và sinh sản.
+ Bước đầu nghiên cứu nuôi thử nghiệm sinh sản bằng hình thức nuôi
trong bể xi măng. 4
CHƯƠNG I: TỔNG QUAN TÀI LIỆU
1.1. Lược sử vấn đề nghiên cứu trên thế giới
Cá là lớp động vật có số lượng lớn trong tự nhiên, chúng là một mắt xích
quan trọng trong chuỗi thức ăn. Không những thế chúng còn là nguồn cung cấp
dinh dưỡng cho con người và các loài động vật khác.
Trong y tế, nhiều loài cá được sử dụng để làm thành phần điều chế thuốc chữa
bệnh như dầu cá, vitamin ., phòng bệnh cho con người và các sinh vật khác. Theo
Đông Y, cá Bống cát trắng còn được gọi là Sa ngư, có vị ngọt, tính bình, không độc
có các tác dụng noãn trung, ích khí, ấm tỳ vị (Nam dược thần hiệu).
Đối với đời sống, cá được chế biến thành nhiều sản phẩm có giá trị kinh tế
cao, là thức ăn quan trọng trong ngành chăn nuôi. Phụ phẩm của ngành công
nghiệp chế biến cá còn là nguồn phân bón rất tốt cho trồng trọt.
Vì vậy, ngay từ rất sớm đã có nhiều các công trình nghiên cứu về cá, thuộc
nhiều các lĩnh vực khác nhau như: Nghiên cứu về phân loại, phân bố, dinh
dưỡng, sinh sản,
1.1.1. Nghiên cứu về phân loại, phân bố của cá
Ngay từ đầu thế kỷ XIX có nhiều công trình nghiên cứu về phân loại cá như
Boulenger (1851) và Gunther (1899) đã giới thiệu 6843 loài cá ở bảo tàng Anh [22].
Năm 1996 Rainboth đã công bố cuốn sách “Những loài cá sông Mê Kông ở
Campuchia”. Cuốn sách này đã giới thiệu nguồn gốc, phân bố, hình ảnh của 216
loài cá sông Mê Kông thuộc địa phận nước Campuchia, trong đó có 4 loài thuộc
giống cá Bống cát (G.sparsipipallus)[37].
1.1.2. Nghiên cứu về đặc điểm sinh học – sinh thái
Những nghiên cứu về tuổi cá được tiến hành từ rất sớm. Xuvorov và
Arnold là hai nhà khoa học người Nga (1909 – 1910) công bố công trình nghiên
cứu về tuổi cá đầu tiên [22]. 5
Năm 1973, Pravidin đã xây dựng phương pháp xác định phương pháp xác
định tuổi cá. Ông khẳng định: Các xương nắp mang, xương hàm, xương vòm
miệng, xương đai vai và cả xương phẳng của sọ đều có vân sinh trưởng nhưng vòng
vân của xương đá tai và xương nắp mang vẫn rõ hơn các xương khác [22].
Fulton (1902) đề ra phương pháp xác định hệ số béo của cá sau này đã
được Clark (1928) kế thừa, sửa đổi và bổ sung đưa ra các công thức tính hệ
số béo của cá:
Công thức của Fulton (1902): Q Fulton = W x 100/L 3
Công thức của Clark (1928): Q Fulton = W 0 x 100/L 3
Trong đó:
- Q: Hệ số béo của cá
- L: Chiều dài của cá đo từ mút mõm đến hết tia vây đuôi dài nhất (cm)
- W: Khối lượng toàn thân của cá (g)
- W 0 : Khối lượng của cá đã bỏ các nội quan (g)
Khi xác định hệ số béo của cá, người ta đã lấy khối lượng chung của nó kể cả
nội quan. Phương pháp như vậy chưa phản ánh được những chỉ số thật sự của độ béo.
Năm 1961, Amoxov đã tìm ra phương pháp xác định chỉ số cơ cấu bên
ngoài mới của cá và độ béo của nó không phụ thuộc vào mức độ phát triển
của tuyến sinh dục, độ no của bộ máy tiêu hoá và những nhân tố khác.
Phương pháp nghiên cứu của ông dựa trên hình dạng cắt ngang của cơ thể
cá, đặc biệt trên cơ sở xác định vòng ngang qua lưng cá ở chỗ có chiều cao
cơ thể lớn nhất. Ông đề nghị những số đo chủ yếu sau: Chiều dài cá đến
phần cuối phủ vảy, chiều dài đầu, chiều cao lớn nhất của cơ thể, những số đo
ở chỗ cắt ngang theo 3 điểm của nửa cung lưng.
Phương pháp của Amoxov khó áp dụng trong thực tế, vì vậy khi nghiên
cứu hiện trường người ta dùng phương pháp xác định mỡ đơn giản của
Prozoroxkaia. Ông đã đưa ra một tiêu chuẩn gồm 5 bậc để xác định mỡ của
cá, được Nikolxki (1963) trình bày như sau: 6
Bậc 0: Ruột không có mỡ. Đôi khi ruột non có một lớp màng trắng mỏng
bao phủ. Giữa những mấu của ruột non thấy rõ các sợi của màng này
Bậc 1: Có một dải mỡ mỏng nằm giữa phần thứ hai và thứ ba của ruột non.
Đôi khi ở mép trên của phần thứ hai có một dải mỡ rất hẹp đứt quãng
Bậc 2: Có một dải mỡ hẹp tương đối dày ở giữa phần hai và thứ ba của ruột
non. Ở mép trên của phần thứ hai có dải mỡ hẹp liên tục không đứt quãng. Ở mép
dưới của phần thứ ba có chỗ thấy rõ mỡ nằm thành những phần nhỏ riêng biệt
Bậc 3: Có dải mỡ rộng ở giữa phần thứ hai và thứ ba của ruột. Ở mấu ruột
giữa phần thứ hai và thứ ba dải này rộng ra. Có một dải mỡ rộng ở mép trên của
phần thứ hai và mép dưới của phần thứ ba. Ở chỗ cong thứ nhất của ruột, nếu
tính từ phần cuối đầu có một khối mỡ hình tam giác. Ở phần ruột cuối hậu môn
đa số các trường hợp đều có lớp mỡ mỏng
Bậc 4: Ruột hầu như hoàn toàn bị mỡ bao phủ, chỉ trừ có những chỗ trống
mà qua đó ta nhìn thấy ruột thôi. Những chỗ trống nhỏ này thường ở mấu thứ hai
và phần thứ ba của ruột. Đôi khi cũng gặp những chỗ trống ấy ở phần thứ hai của
ruột. Những u mỡ ở hai bên mấu ruột rất lớn
Bậc 5: Tất cả ruột đều bị phủ một lớp mỡ dày, không có chỗ trống nào,
những u mỡ ở hai bên mấu ruột rất lớn.
Pravdin là người có công tổng kết các công trình nghiên cứu khoa học về
ngư loại học. Trong đó có giới thiệu phương pháp tính ngược sinh trưởng về hàng
năm theo tỷ lệ chiều dài thân và đường kính vẩy, được công bố bởi tác giả Einar
Lea (1910 – 1937). Phương pháp tính này được Rosa Lee (1920) sửa đổi, bổ sung
cho rằng không phải sinh trưởng của chiều dài thân tỉ lệ thuận với bán kính của
vẩy mà chỉ có mức tăng của chúng tỷ lệ thuận với nhau khi đã có một kích thước
n. Hiện nay, phương pháp của Elea (1910 - 1937) và Rosa Lee (1920) vẫn được sử
dụng rộng rãi trong các công trình nghiên cứu về ngư loại học.
Trong cuốn sách “Hướng dẫn nghiên cứu cá” của tác giả Pravdin đã tổng
kết công trình nghiên cứu về sinh trưởng của hai tác giả Berverton – Holt (1956).
Hai nhà nghiên cứu này đã giới thiệu phương trình tương quan giữa chiều dài và 7
khối lượng của cá. Phương trình này được các tác giả Võ Văn Phú [16], [18],
Bùi Thanh Loan [12] và nhiều tác giả khác áp dụng.
Dựa vào số đo về chiều dài và khối lượng của cá để tính tương quan theo
phương trình của Berverton – Holt (1956): W = a x L b
Trong đó: - W: Khối lượng toàn thân của cá (g)
- L: Chiều dài toàn thân cá (cm)
- a, b: Các hệ số tương quan nhất định [29].
Năm 1934, trong cuốn sách: “Hướng dẫn thu mẫu và xử lý dữ liệu nghiên cứu
về thức ăn của cá” của Bogorov vạch ra cách thu thập mẫu thức ăn và cách xử lý để
đưa ra những nhận định chính xác về dinh dưỡng của loài cần nghiên cứu [22].
Nghiên cứu về dinh dưỡng được các nhà khoa học quan tâm, có rất nhiều
công trình nghiên cứu về thức ăn tự nhiên, thức ăn nhân tạo, để góp phần tăng
mức độ sinh trưởng sản lượng và khả năng tái sản xuất quần thể của cá.
Theo Pravidin, từ đầu thế kỷ XX, có rất nhiều công trình nghiên cứu về
dinh dưỡng đã được công bố, điển hình là các công trình nghiên cứu của các tác
giả: Bogorov (1934), Demenieva và Ilin (1938), Pillay (1953), Brotxkaia (1939),
Lisev (1950), Pirojnirov (1953), Borutxki (1955), Jadin (1956, 1960), .[22].
Tác giả Bogorov năm 1934, đã giới thiệu cuốn sách: “Hướng dẫn thu mẫu
và xử lý dữ liệu nghiên cứu về thức ăn cho cá”. Đây là một tài liệu quý cho các
nhà nghiên cứu cá bởi nó vạch ra các cách thu thập mẫu thức ăn và cách xử lý để
đưa ra những nhận định chính xác về dinh dưỡng của các loài cá cần nghiên cứu.
Năm 1961, Viện hàn lâm khoa học Liên Xô đã xuất bản cuốn “Hướng dẫn
nghiên cứu thức ăn của cá trong điều kiện thiên nhiên” do một số chuyên gia về lĩnh
vực này viết, dưới sự chỉ đạo của Borutxki. Cuốn sách này đã trình bày đầy đủ
phương pháp nghiên cứu thức ăn của các loài cá ăn sinh vật nổi, sinh vật đáy, ăn thực
vật và những loài cá dữ, cho ta danh sách những tài liệu tham khảo chủ yếu [22]. 8
1.1.3. Nghiên cứu đặc điểm sinh sản
Năm 1923, Kixelevits đưa ra phương pháp nghiên cứu xây dựng bậc thang
chín muồi sinh dục của cá, đưa ra sơ đồ xác định độ chín của tuyến sinh dục của
cá gồm 6 giai đoạn chung [22].
Năm 1937, Krokhin và Krogiu đã nghiên cứu bãi đẻ trứng của cá Hồi Viễn
Đông ở Kamksatka. Nghiên cứu đã nêu lên được điều kiện kiện sinh thái của bãi
đẻ trứng của cá Hồi [22].
Theo Pravidin, trong công trình nghiên cứu của giáo sư Driagin có thông báo về
hệ số và chỉ số chín muồi sinh dục và những tài liệu về sự di cư đẻ trứng của cá ở hồ
Ilmen. Có thể sử dụng tài liệu này như những tài liệu có tính chất hướng dẫn về
phương pháp để quan sát sự đẻ trứng của các cá ở các vực nước khác nhau.
Năm 1941, trong công trình nghiên cứu về cá Vền (Abramis brama) của tác
giả Velikokhatko đã thiết lập được mối quan hệ giữa sức sinh sản với chiều dài
khối lượng và tuổi cá [22].
Ngày nay, đã có rất nhiều phương pháp nghiên cứu về sinh sản của cá được
công bố, song các phương pháp nghiên cứu của Kixelevits (1923) vẫn được sử
dụng nhiều nhất. Ông cho rằng sơ đồ xác định độ chín của tuyến sinh dục gồm:
- Giai đoạn I: Những cá thể chưa chín muồi sinh dục. Tuyến sinh dục chưa
phát triển, nằm sát vào phía trong của vách cơ thể (theo hai bên hông và dưới
bóng hơi) và là những sợi dây dài, hẹp hoặc là những đường mà mắt thường
không thể xác định được đực cái
- Giai đoạn II: Những cá thể trưởng thành hoặc là những sản phẩm sinh dục
phát triển sau khi đẻ trứng. Tuyến sinh dục bắt đầu phát triển và dày thêm ra tạo
thành trứng hoặc tinh sào, hạt trứng nhỏ, mắt thường không nhìn thấy được. Có
thể phân biệt được buồng trứng hay tinh sào vì buồng trứng có mạch máu tương
đối lớn, chạy dọc và hướng về phía giữa thân đập ngay vào mắt. Tuyến sinh dục
còn nhỏ và chiếm một phần xoang cơ thể
- Giai đoạn III: Tuyến sinh dục chưa chín nhưng tương đối phát triển.
Buồng trứng được tăng lên nhiều về kích thước, chiếm từ 1/3 đến 1/2 xoang 9
bụng và chứa đầy đủ những hạt trứng nhỏ, đục, hơi xám mà mắt thường trông rõ.
Nếu cắt buồng trứng và nạo nó bằng đầu kéo để lấy ra những hạt trứng riêng, thì
trứng khó tách ra khỏi những vách ngăn bên trong của buồng trứng và luôn luôn
kết thành từng chùm gồm một vài hạt. Tinh sào có phần trước rộng hơn và bị hẹp
lại ở phần sau. Bề mặt của nó màu hồng, ở một số cá màu hơi đỏ vì có nhiều
mạch máu nhỏ. Khẽ ấn vào tinh sào, không thấy sẹ lỏng chảy ra. Khi cắt ngang
tinh sào, các mép của nó không trơn mà sắc cạnh
- Giai đoạn IV: Các tuyến sinh dục hầu như đạt đến mức phát triển cao nhất.
Buồng trứng rất lớn và chiếm khoảng 2/3 xoang bụng. Hạt trứng lớn, trong suốt và
khi ấn có sẹ chảy ra. Khi cắt buồng trứng và nạo bằng kéo, trứng rời ra từng cái
một. Tinh sào màu trắng, chứa sẹ, rất dễ chảy ra khi ta ấn tay vào bụng cá. Nếu cắt
ngang tinh sào, các mép của nó tròn lại ngay, và chỗ cắt có dịch nhờn chảy ra
- Giai đoạn V: Trứng và sẹ khi chín, ta dùng tay ấn nhẹ xuống bụng cá
trứng và sẹ sẽ chảy ra thành tia. Nếu cầm ngược cá lên, lắc nhẹ thì chúng
chảy ra tự do
- Giai đoạn VI: Các cá thể sau khi đẻ. Sản phẩm sinh dục không còn.
Xoang cơ thể rỗng. Buồng trứng và tinh hoàn rất nhỏ, sưng lên, có màu đỏ thầm.
Thông thường trong buồng trứng còn lại một ít trứng nhỏ. Những trứng đó
chuyển biến và thoái hoá đi. Qua một vài ngày nó lại mọng lên và tuyến sinh dục
chuyển sang giai đoạn II – III.
1.2. Lược sử nghiên cứu cá ở Việt Nam
1.2.1. Nghiên cứu về phân loại
Năm 1972, tác giả Vương Dĩ Khang công bố cuốn sách “Ngư loại học”.
Cuốn sách không chỉ giới thiệu kết quả nghiên cứu của nhiều nhà ngư loại học
mà còn trình bày hình thái cấu trúc cơ thể cá, chu kỳ sống, môi trường, phân bố
địa lý của nhiều loài cá [7].
Năm 1992, Mai Đình Yên và cộng sự đã đưa ra danh sách các loài cá
nước ngọt Nam bộ, công bố trong nghiên cứu “Định loại các loài cá nước 10
ngọt Nam bộ”, trong đó có mô tả đặc điểm hình thái và cách phân loại loài G.
sparsipapillus [33].
Năm 2004 – 2005, Nguyễn Văn Khánh và các cộng sự, tiến hành nghiên
cứu: “Thành phần các loài cá ở sông Hàn thành phố Đà Nẵng”, kết quả đã định
loại được 85 loài cá thuộc 71 giống, 48 họ và 15 bộ. Trong đó có 15 loài có giá
trị kinh tế, 2 loài có tên trong sách đỏ [9].
Năm 2005, Ngô Sĩ Vân và Phạm Anh Tuấn trong công trình nghiên cứu:
“Bước đầu nghiên cứu khu hệ cá vùng núi đá vôi Phong Nha – Kẻ Bàng tỉnh
Quảng Bình”, kết quả công bố 177 loài trong 95 giống, 36 họ và 11 bộ [31].
Năm 2006, Võ Văn Phú và các cộng sự trong báo cáo: “Đánh giá đa dạng
sinh học về thành phần loài cá ở Thừa Thiên Huế”, kết quả đã xác định được 79
loài cá thuộc 38 giống, 13 họ, 5 bộ [17].
Năm 2009, Võ Văn Phú và Nguyễn Duy Thuận trong báo cáo: “Cấu trúc
thành phần loài cá ở hệ thống sông Ô Lâu, tỉnh Thừa Thiên Huế”, đã xác định
109 loài, 76 giống với 31 họ thuộc 11 bộ khác nhau, trong đó bộ cá chép chiếm
ưu thế với 37 loài [20].
1.2.2. Nghiên cứu về đặc điểm sinh học, sinh sản của cá
Năm 2002, Nguyễn Tường Anh và Nguyễn Dương Dũng, kích thích cá
chép sinh sản bằng 17α – hydroxy 20β – dihydroproggesteron. Tác giả nhận thấy
ở liều lượng 5mg/kg luôn cho kết quả rụng trứng và sinh sản tốt [1].
Năm 2003, Nguyễn Thanh Phương và các cộng sự tiến hành nghiên cứu đề
tài: “Nghiên cứu đặc điểm sinh học, dinh dưỡng và sinh sản của cá Nâu
Scatophagua argus”, kết quả đã mô tả đặc điểm hình thái, cơ quan sinh dưỡng, sự
sinh trưởng và các giai đoạn phát triển phôi, thành thục sinh dục của cá Nâu [21].
Năm 2003 – 2004, Nguyễn Văn Triều và các cộng sự tiến hành nghiên cứu đề
tài: “Nghiên cứu đặc điểm sinh học của cá Kết Kryptopterus bleeker”, kết quả đã
mô tả đặc điểm hình thái, đặc điểm dinh dưỡng và sự thành thục của cá Kết [28].
Năm 2004, Lê Thị Nam Thuận, trong nghiên cứu: “Kết quả bước đầu về
mối liên hệ của một số yếu tố môi trường sinh thái và sự xuất hiện các loài thủy 11
sản vùng Thuận An, hệ đầm phá Tam Giang dựa và cộng đồng”, kết quả cho
thấy có sự dao động mạnh về pH và độ mặn giữa các tháng, từ đó ảnh hưởng rất
nhiều đến sự xuất hiện của các loài thủy sản, một số loài thủy sản chỉ xuất hiện
vào một điều kiện thời tiết nhất định trong năm [26].
Năm 2005, trong hội thảo khoa học của Viện nghiên cứu Thủy sản I, tác giả
Nguyễn Đức Tuân và các cộng sự đã đưa ra kết quả “Nghiên cứu sinh sản nhân tạo
cá Lăng chấm Hemibragrus guttatus (Lacepede, 1803) trong điều kiện nuôi”, kết
quả đã xây dựng được quy trình nhân nuôi và loại thức ăn cho loài cá này [29].
Năm 2006, tác giả Ngô Văn Triều trong báo cáo: “Kỹ thuật sinh sản nhân
tạo và ương nuôi cá Rô đồng (Anabas testudineus Bloch, 1792) ở Đồng bằng
Sông Cửu Long” đã chỉ ra loại thức ăn có 30% protein giúp cá thành thục tốt,
tỉ lệ sống của cá con ương trong bể cao hơn ở ao đất, mật độ nuôi là 30
con/100m 2 là tốt nhất [27].
Năm 2006, Nguyễn Văn Triều và các cộng sự, trong đề tài: “Nghiên cứu
đặc điểm sinh học của cá Kết (Kryptopterus bleekeri Gunther, 1864) ”, chỉ ra các
loại thức ăn của cá chủ yếu nghiêng về động vật, nhất là động vật có xương
sống, hệ số thành thục là 2,71 [29].
Năm 2006, Phạm Trần Nguyên Thảo và các cộng sự, trong công trình
nghiên cứu: “Đặc điểm sinh học, sinh sản của cá Đối (Liza subviridis)”, tác giả
đã kết luận cá Đối là cá sinh sản nhiều hơn một lần trong một năm, mùa vụ sinh
sản chính là tháng 1 đến tháng 3 hàng năm, sức sinh sản và trọng lượng cá có
mối liên quan thuận [25].
Năm 2006, Nguyễn Bạch Loan và các cộng sự, trong đề tài: “Đặc điểm hình
thái, sinh học, sinh sản của cá Leo (Wallago attu Bloch & Schneider, 1801)”, đã
kết luận hệ số thành thục của cá Leo cao nhất là 0,5 – 0,81% vào tháng 6, mùa vụ
sinh sản trong tự nhiên là từ tháng 5 cho đến tháng 10 hàng năm [11].
Năm 2007, tác giả Nguyễn Phi Nam, trong “Nghiên cứu sản xuất nhân tạo
giống cá Dầy (Cyprinus centralus Nguyen et Mai, 1994) và nuôi thử nghiệm luân
canh cá Dầy thương phẩm trong ao nuôi tôm sú thuộc đầm phá các tỉnh Thừa Thiên 12
Huế”, đưa ra các yếu tố sinh thái ảnh hưởng tới khả năng thành thục và sinh sản của
cá Dầy và đề xuất quy trình nhân nuôi cá Dầy hoàn chỉnh [14].
Năm 2007, Võ Văn Phú và Bùi Minh Thắng, nghiên cứu: “Đặc tính dinh dưỡng
của cá Sỉnh gai onychostoma laticeps (Gunther, 1896) tại hồ Phú Ninh và các vùng
phụ cận, tỉnh Quảng Nam”, kết quả đưa ra phổ thức ăn của cá Sỉnh gai tương đối
rộng, tuổi 1 + cường độ bắt mồi cao, hệ số béo tăng dần theo nhóm tuổi [19].
Năm 2008, Lý Văn Khánh và các cộng sự trong nghiên cứu: “Đặc điểm
sinh học dinh dưỡng và sinh sản của lươn đồng Monopterus albus”, kết quả lươn
đồng là loài ăn động vật, lươn đồng có chiều dài nhỏ hơn 30cm là cái, chiều dài
lớn 50cm là đực, chiều dài nằm từ 30 – 50cm là lưỡng tính, sức sinh sản tuyệt
đối từ 143 – 6813 trứng/cái, sức sinh sản tương đối 4828 – 65771 trứng/kg,
đường kính trứng ở giai đoạn IV là 0,5mm [8].
Năm 2009, Bùi Thanh Loan, trong luận văn cao học với đề tài: “Bước đầu tìm
hiểu đặc điểm sinh học và nuôi thử nghiệm bằng hình thức nuôi lồng loài cá Lăng
đuôi đỏ Mystus Wyckioides ở thành phố Buôn Ma Thuột”, kết quả đã đưa ra phương
trình tương quan giữa chiều dài và khối lượng là W = 10,7x10 -7 xL 3,3637 , phổ thức ăn
của cá Lăng đuôi đỏ nghiêng về động vật hơn thực vật [12].
Năm 2010, Võ Văn Phú Nguyễn Thị Hoàn trong báo cáo: “Đặc điểm sinh
trưởng của cá chỉ vàng Selaroides leptolepis (Cuvier, 1833) ở vùng biển Thừa
Thiên Huế”, tác giả đưa ra phương trình sinh trưởng về chiều dài và khối lượng
theo Von Bertalanffy có dạng:
Chiều dài : Lt = 228,6 x [1 - e -0,379( t + 0,947) ]
Khối lượng: Wt = 215 x [1 - e -0,041(t + 0,2815) ] 2,84899
Thành phần thức ăn chủ yếu là động vật không xương sống, hệ số béo ở
nhóm tuổi 2 + là cao nhất [18].
Năm 2011, Võ Văn Phú, Lê Thị Đào trong báo cáo: “Đặc điểm sinh sản của
cá Tráp vây vàng Acanthopagrus latus (Houttuyn, 1782) tại vùng ven biển Thừa
Thiên Huế”. Tác giả đã trình bày được tuyến sinh dục của cá biến đổi theo 5 giai 13
đoạn, là loài lưỡng tính, biệt hóa theo hướng đực trước, cái sau. Hệ số thành thục
cao nhất vào tháng 12 đến tháng 3, cá bắt đầu sinh sản ở tuổi 2 + [16].
1.2.3. Nghiên cứu thủy sinh ở hồ Lắk
Năm 1978, Nguyễn Trọng Nho nghiên cứu một số yếu tố môi trường thủy
sinh hồ Lắk [15].
Chương trình Tây Nguyên 2, Viện sinh thái và tài nguyên sinh vật đã khảo
sát chung về khu rừng lịch sử văn hóa hồ Lắk, công bố hồ Lắk có 35 loài cá, 3
loài ốc, 3 loài tôm và 2 loài cua [3].
Năm 1996 – 2005, Phan Đinh Phúc và các cộng sự thực hiện nghiên cứu về
chất lượng nước, sản lượng khai thác, khu hệ cá của 3 hồ Eakao, hồ Lắk và hồ
Easup, từ đó đưa ra các biện pháp quản lý bền vững và khai thác nguồn lợi thủy
sản ở đây. Trong đó đã đưa ra nhiều dẫn liệu sinh thái, thành phần loài, đặc điểm
sinh học và sinh sản của khu hệ cá ở hồ Lắk [35].
Năm 2000, Nguyễn Thị Thu Hè trong luận án tiến sĩ: “Điều tra khu hệ cá
của sông suối Tây Nguyên”, đã khảo sát và đưa ra danh sách 86 loài cá có mặt
tại các hồ ở Tây Nguyên, trong đó có loài cá Bống cát trắng Glossogobius
sparsipapillus thuộc giống cá Bống cát ở hồ Lắk [5].
1.2.4. Nghiên cứu về cá Bống cát trắng
Cá Bống cát trắng G. sparsipapillus được Akihito và Meguro (1976) mô tả
lần đầu tiên ở miền Nam Việt Nam (Cần Thơ) [36].
Năm 1992, Mai Đình Yên và các cộng sự, trong: “Định loại các loài cá
nước ngọt Nam Bộ” mô tả loài cá Bống cát trắng qua 9 mẫu thu được ở Bến
Tre, Tân Châu như sau:
L = 82 – 231 mm Lo = 65 – 179 mm
D = VI; I/9 A = I/8 P = 20 V = I/5
L.1 = 30 – 31 TR = 9 – 10 Pred = 20 – 21
H/Lo = 17,9 T/Lo = 31,5 O/T = 13,7 OO/t = 9,6
Thân thon dài, phía sau dẹp ngang, đầu dẹp đứng, mõm dài và nhọn. Mắt gần
như nằm ngang trên đỉnh đầu. Hai lỗ mũi tương đối gần nhau, lỗ mũi trước hình 14
ống. Miệng rộng, xiên, hàm dưới nhô ra, rãnh miệng kéo dài tới bờ trước của ổ
mắt. Trên mỗi hàm có nhiều hàm răng, hàng trong và ngoài cùng nở rộng. Lưỡi
chẻ đôi, khe mang rộng, trên má có 5 đường cảm giác chạy song song. Vảy tròn,
trước vây lưng nhỏ kéo dài đến bờ sau ổ mắt, thân phủ vảy lược to. Vây lưng hai
cái rời nhau, vây bụng hình bầu dục dài, vây đuôi tù. Thân có màu nâu, có 5
đường đốm đen nhạt dọc theo đường giữa hông. Bề rộng đốm đen nhỏ hơn nửa
chiều cao thân tại chỗ đó, trên nắp mang có màu nâu đen, có đốm đen nhạt [30].
Năm 1993, Trương Thủ Khoa và Trần Thị Thu Hương trong cuốn sách:
“Định loại cá nước ngọt vùng Đồng bằng Sông Cửu Long” cũng mô tả giống cá
Bống cát qua 28 mẫu phân tích cho rằng kích thước 56 – 195 mm với phần mô tả
có một chút khác biệt: Đầu to, dẹp bằng, rộng đầu tương đương với chiều cao
thân, mõm dài nhọn, hướng lên trên. Phần thân cá có tiết diện trọn, phần sau dẹp
bên, thân tròn thẳng. Mặt lưng màu xám, mặt bụng màu vàng nhạt. Dọc theo
sống lưng có những đốm màu đậm hơn, đường kính của những đốm đó lớn hơn
so với khoảng cách giữa chúng [10].
Năm 1996, Rainboth trong: “Fish of the Cambodian Mekong” mô tả kích
thước của Cá Bống cát trắng G. sparsipapillus có kích thước tới 12 cm, thân
thon dài, phía sau dẹp ngang, có 5 đường cảm giác chạy song song trên má, dọc
sống lưng có những đốm màu đen nhạt [37].
Năm 2000, trong luận án tiến sĩ: “Điều tra khu hệ cá của sông suối Tây
Nguyên”, tác giả Nguyễn Thị Thu Hè đã mô tả loài Cá Bống cát trắng G.
sparsipapillus như sau:
L = 80 –100 mm Lo = 65 – 80 mm
D = VI; I.9 A = I.8 P = 20 V = I.5
H/Lo = 17% T/Lo = 31% O/T = 13% OO/t = 9%
Thân thon dài, đuôi dẹp bên, đầu dẹp đứng, miệng rộng và xiên, mõm dài,
hàm dưới dài hơn hàm trên, trên hàm có nhiều răng. Lưỡi chẻ đôi, trên má có 5
đường cảm giác đơn. Vảy trước vây lưng kéo dài đến bờ sau ổ mắt. Vây lưng hai
cái rời nhau, vây ngực tròn dài, vây bụng hình bầu dục dài vây đuôi tù. Cá có