Tiến Sĩ Nghiên cứu hệ thống tài khoản kế toán áp dụng trong các doanh nghiệp sản xuất - kinh doanh ở Việt Na

LUẬN ÁN TIẾN SỸ KINH TẾ
NĂM 2013


MỤC LỤC
Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục
Danh mục các chữ viết tắt
Danh mục sơ đồ và bảng
LỜI MỞ ĐẦU . 1
1. Lý do chọn đề tài . 1
2. Mục tiêu nghiên cứu 4
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu . 5
4. Câu hỏi nghiên cứu 6
5. Phương pháp nghiên cứu . 6
6. Những đóng góp mới của đề tài . 12
7. Kết cấu của đề tài . 13

CHƯƠNG 1 14
TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU VỀ HỆ THỐNG TÀI KHOẢN KẾ TOÁN DOANH NGHIỆP 14
KẾT LUẬN CHƯƠNG 1 26

CHƯƠNG 2 27
CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ TÀI KHOẢN KẾ TOÁN VÀ HỆ THỐNG TÀI KHOẢN KẾ TOÁN ÁP DỤNG TRONG CÁC DOANH NGHIỆP SẢN XUẤT - KINH DOANH. 27
2.1. Kế toán, khuôn khổ pháp luật và các quy định về kế toán doanh nghiệp . 27
2.1.1. Mô hình kế toán . 27
2.1.2. Khuôn khổ pháp luật và các quy định về kế toán doanh nghiệp . 32
2.2. Tài khoản kế toán và hệ thống tài khoản kế toán trong doanh nghiệp sản xuất - kinh doanh 34
2.2.1. Tài khoản kế toán . 34
2.2.2. Hệ thống tài khoản kế toán trong doanh nghiệp sản xuất - kinh doanh . 37
2.2.3. Nguyên tắc, yêu cầu và nội dung phản ánh của hệ thống tài khoản kế toán trong doanh nghiệp sản xuất - kinh doanh .3
82.3. Kinh nghiệm xây dựng và hoàn thiện hệ thống tài khoản kế toán doanh nghiệp sản xuất - kinh doanh của các nước trên thế
giới và bài học kinh nghiệm áp dụng cho Việt Nam . 44
2.3.1. Kinh nghiệm của các nước trên thế giới 44
2.3.2. Bài học kinh nghiệm áp dụng cho Việt Nam . 53
KẾT LUẬN CHƯƠNG 2 54

CHƯƠNG 3 55
KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VỀ HỆ THỐNG TÀI KHOẢN KẾ TOÁN HIỆN HÀNH ÁP DỤNG TRONG CÁC DOANH NGHIỆP SẢN XUẤT - KINH DOANH Ở VIỆT NAM 55
3.1. Quá trình hình thành và phát triển hệ thống tài khoản kế toán áp dụng trong các doanh nghiệp sản xuất-kinh doanh ở Việt Nam 55
3.1.1. Giai đoạn từ năm 1954 đến năm 1995 . 55
3.1.2. Giai đoạn từ năm 1995 đến tháng 3/2006 60
3.1.4. Giai đoạn từ tháng 3/2006 đến nay 63

3.2. Thực trạng hệ thống tài khoản kế toán hiện hành áp dụng trong các doanh
nghiệp sản xuất - kinh doanh ở Việt Nam 65
3.2.1. Về đối tượng vận dụng 66
3.2.2. Về số lượng, mã hiệu và tên gọi tài khoản . 68
3.2.3. Về khả năng cung cấp thông tin . 70
3.2.4. Về nội dung phản ánh 73
3.2.5. Về khả năng vận dụng . 76
3.2.6. Về độ linh hoạt của hệ thống tài khoản . 78
KẾT LUẬN CHƯƠNG 3 81

CHƯƠNG 4 82
THẢO LUẬN KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ ĐỀ XUẤT GIẢI PHÁP HOÀN THIỆN HỆ THỐNG TÀI KHOẢN KẾ TOÁN HIỆN HÀNH ÁP DỤNG TRONG CÁC DOANH NGHIỆP SẢN XUẤT –KINH DOANH Ở VIỆT NAM . 82
4.1. Thảo luận kết quả nghiên cứu về hệ thống tài khoản kế toán hiện hành áp dụng trong các doanh nghiệp sản xuất - kinh doanh ở Việt Nam 82
4.1.1. Về quy định của chế độ kế toán . 82
4.1.2. Về tình hình vận dụng hệ thống tài khoản kế toán tại các doanh nghiệp 85
4.1.3. Về quan điểm hoàn thiện và xây dựng hệ thống tài khoản kế toán doanh nghiệp sản xuất - kinh doanh mới 86
4.2. Giải pháp xây dựng và hoàn thiện hệ thống tài khoản kế toán hiện hành áp dụng trong các doanh nghiệp sản xuất – kinh doanh ở Việt Nam 92
4.2.1. Thống nhất loại và nhóm tài khoản . 93
4.2.2. Xây dựng và hoàn thiện các tài khoản loại 1 "Tài sản ngắn hạn" . 95
4.2.3. Xây dựng và hoàn thiện các tài khoản loại 2 "Tài sản dài hạn" 107
4.2.4. Xây dựng và hoàn thiện các tài khoản loại 3 “Nợ phải trả” 112
4.2.5. Xây dựng và hoàn thiện các tài khoản loại 4 "Nguồn vốn chủ sở hữu" 120
4.2.6. Xây dựng và hoàn thiện các tài khoản loại 5 “Doanh thu và thu nhập khác” . 124
4.2.7. Xây dựng và hoàn thiện các tài khoản loại 6 “Chi phí hoạt động” 130
4.2.8. Xây dựng và hoàn thiện các tài khoản loại 7 “Kết quả hoạt động” . 138
4.2.9. Loại bỏ các tài khoản ngoài bảng cân đối kế toán . 139
4.3. Điều kiện thực hiện giải pháp hoàn thiện hệ thống tài khoản kế toán hiện hành áp dụng trong các doanh nghiệp sản xuất – kinh doanh ở Việt Nam 139
4.3.1. Về phía Nhà nước và các cơ quan quản lý Nhà nước 139
4.3.2. Về phía các doanh nghiệp 142
KẾT LUẬN CHƯƠNG 4 143
KẾT LUẬN CHUNG . 144
DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ . 147
DANH MỤC CÁC TÀI LIỆU THAM KHẢO 148
PHỤ LỤC 155

LỜI MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Hệ thống kế toán là một bộ phận cấu thành quan trọng của hệ thống công cụ quản lý kinh tế - tài chính, có vai trò tích cực phục vụ cho việc quản lý, điều hành và kiểm soát các hoạt động kinh tế. Với xu hướng hội nhập kinh tế thế giới và khu vực, đòi hỏi hệ thống kế toán doanh nghiệp cần thiết phải được hoàn thiện một cách đồng bộ và phù hợp trong việc cung cấp thông tin nhằm đáp ứng những yêu cầu quản lý mới. Hệ thống kế toán doanh nghiệp có nhiều nội dung, trong đó hệ thống tài khoản kế toán (TKKT) là nội dung quan trọng, có liên quan và có ảnh hưởng quyết định đến tất cả các nội dung còn lại của hệ thống kế toán doanh nghiệp đó.
Thông qua hệ thống TKKT doanh nghiệp, kế toán tiến hành phân loại, phản ánh, ghi chép và xử lý các nghiệp vụ kinh tế phát sinh rõ ràng, kịp thời và đầy đủ. Từ đó giúp cho việc cung cấp, kiểm tra và phân tích đầy đủ các thông tin về các nghiệp vụ kinh tế phát sinh theo yêu cầu quản trị doanh nghiệp, nhằm giúp ban lãnh đạo doanh nghiệp đưa ra các quyết định kinh tế và điều hành quản lý kịp thời. Đồng thời, thông qua hệ thống TKKT doanh nghiệp, kế toán tiến hành thu thập các thông tin cần thiết làm cơ sở cho việc lập và trình bày báo cáo tài chính (BCTC), sẽ là căn cứ đáng tin cậy để các nhà quản lý đánh giá đúng tình trạng tình hình tài chính, dự báo được nhu cầu tài chính trong tương lai của doanh nghiệp. Vì vậy, hệ thống TKKT đóng vai trò quan trọng trong việc quyết định chất lượng, thông tin kế toán cũng như chất lượng công tác kế toán. Do vậy, trong quá trình hoàn thiện hệ thống kế toán doanh nghiệp thì yêu cầu tiếp tục hoàn thiện hệ thống TKKT doanh nghiệp được đặt lên hàng đầu.
Ở phần lớn các nước đã và đang phát triển (trừ các nước Pháp, Tiệp Khắc, Nga, ), Nhà nước không quy định hệ thống TKKT để doanh nghiệp phải áp dụng thống nhất. Ở các nước này, Nhà nước thường ban hành Luật Kế toán, các văn bản hướng dẫn Luật Kế toán và các chuẩn mực kế toán (CMKT). Các doanh nghiệp phải tự thiết kế và thực hiện hệ thống TKKT cho phù hợp với đặc điểm kinh doanh
và yêu cầu quản lý để có thể cung cấp đầy đủ thông tin cho điều hành, quản lý của doanh nghiệp (theo yêu cầu của kế toán quản trị) và có đủ thông tin cho việc lập và trình bày BCTC (theo yêu cầu của Luật Kế toán, CMKT). Có những nước như Mỹ, Singapore, Malaixia, các nước thuộc khối Liên minh Châu Âu (EU), CMKT không phải do cơ quan Nhà nước ban hành mà do các tổ chức nghề nghiệp về kế toán, kiểm toán ban hành. Theo quy định của EU, tất cả các doanh nghiệp là đơn vị có lợi ích công chúng như công ty niêm yết, tổ chức tín dụng, doanh nghiệp bảo hiểm bắt buộc phải áp dụng các CMKT quốc tế. Đồng thời, ở các nước phát triển, hoạt động nghề nghiệp kế toán rất phát triển do các doanh nghiệp (đặc biệt là các doanh nghiệp nhỏ và vừa) có nhu cầu được cung cấp dịch vụ kế toán như ghi sổ và lập BCTC ngày càng tăng để tiết kiệm chi phí và đảm bảo chất lượng của BCTC. Các tổ chức, cá nhân phải đủ điều kiện hành nghề chuyên nghiệp mới được cung cấp dịch vụ ghi sổ và lập BCTC. Các tập đoàn lớn trên thế giới đều thuê các hãng phần mềm quốc tế xây dựng phần mềm kế toán để áp dụng thống nhất ở công ty mẹ và các công ty con trong tập đoàn cho phù hợp với đặc thù kinh doanh của từng lĩnh vực. Với tình hình trên, trên thế giới chưa có các đề tài, các nghiên cứu về hệ thống TKKT.
Ở Việt Nam, qua các thời kỳ, Bộ Tài chính đã có rất nhiều cố gắng trong việc nghiên cứu và đã xây dựng được hệ thống TKKT áp dụng cho các doanh nghiệp. Đây là cơ sở pháp lý để hướng dẫn và triển khai Chế độ kế toán (CĐKT) trong các doanh nghiệp để thực hiện tốt công tác kế toán.
Mặc dù hệ thống TKKT đang áp dụng cho các doanh nghiệp sản xuất – kinh doanh (SXKD) hiện nay ở nước ta đã có nhiều sửa đổi, cải tiến nhưng vẫn chưa thực sự phù hợp để đáp ứng được yêu cầu đổi mới của nền kinh tế và phù hợp với thông lệ quốc tế. Hệ thống TKKT áp dụng trong các doanh nghiệp SXKD hiện hành còn quá phức tạp, còn mang tính khuôn mẫu, cứng nhắc, chưa phát huy được tính chủ động, sáng tạo của các doanh nghiệp.
Thực tế cho thấy, bên cạnh hệ thống TKKT quy định trong CĐKT doanh nghiệp ban hành theo Quyết định số 15/2006/QĐ - BTC ngày 20/3/2006 (sau đây gọi tắt là Quyết định số 15) của Bộ trưởng Bộ Tài chính, còn có hệ thống TKKT áp dụng cho doanh nghiệp nhỏ và vừa ban hành theo Quyết định số 48/2006/QĐ - BTC ngày 14/9/2006. Ngoài ra, trên cơ sở Quyết định 15, các ngành và doanh nghiệp kinh doanh đặc thù còn được phép xây dựng và ban hành hệ thống TKKT riêng (Tập đoàn Điện lực, Tập đoàn Bưu chính - Viễn thông, Tập đoàn Dầu khí, Tổng Công ty Hàng không, .). Mặt khác, do những qui định của chế độ TKKT không theo kịp sự phát triển của nền kinh tế nên Bộ Tài chính phải thường xuyên sửa đổi, bổ sung hệ thống TKKT (các thông tư Thông tư số 138/2011/TT - BTC ngày 4/10/2011 về sửa đổi, bổ sung chế độ kế toán doanh nghiệp nhỏ và vừa; Thông tư số 244/2009/TT - BTC ngày 31/12/2009 bổ sung, sửa đổi CĐKT doanh nghiệp ban hành theo Quyết định số 15/2006/QĐ - BTC ngày 20/3/2006; .).
Việc tồn tại nhiều hệ thống TKKT áp dụng cho các doanh nghiệp và phải thường xuyên bổ sung, cập nhật như quy định hiện hành sẽ gây ra khó khăn trong việc vận hành hệ thống thông tin kế toán doanh nghiệp. Đối với cán bộ kế toán ở doanh nghiệp, việc phản ánh và xử lý các nghiệp vụ kinh tế phát sinh vào các TKKT trở nên phức tạp, đặc biệt là khi thay đổi nơi công tác từ doanh nghiệp lớn sang doanh nghiệp nhỏ và vừa hoặc sang các doanh nghiệp đặc thù. Các doanh nghiệp xây dựng phần mềm kế toán cũng phải mất nhiều thời gian trong quá trình nghiên cứu, thiết kế phần mềm do có nhiều hệ thống TKKT và có sự khác biệt về hệ thống TKKT cho từng loại hình doanh nghiệp. Đối với cán bộ trong các cơ quan Nhà nước khi thực hiện công tác thanh tra, kiểm tra kế toán, kiểm toán tại các doanh nghiệp phải mất nhiều tư duy để nhớ do có nhiều hệ thống TKKT khác nhau. Bên cạnh đó, các cơ sở đào tạo cũng gặp không ít khó khăn trong việc đào tạo và hướng dẫn thực hành kế toán cho học viên, sinh viên về hệ thống kế toán hiện hành để có thể đáp ứng được nhu cầu về nhân lực của các doanh nghiệp.
Mặt khác, việc bắt buộc phải thực hiện hệ thống TKKT các cấp như hệ thống TKKT đang áp dụng cho các doanh nghiệp hiện nay chưa linh hoạt và chưa tăng cường tính tự chịu trách nhiệm của doanh nghiệp do chưa cho phép doanh nghiệp được chủ động mở chi tiết TKKT các cấp, chưa yêu cầu doanh nghiệp phải tự thiết kế và thực hiện hệ thống TKKT và phương pháp kế toán trên cơ sở đảm bảo tuân thủ CMKT và các quy định có liên quan đến lập và trình bày BCTC cũng như đáp ứng yêu cầu quản lý của Nhà nước và doanh nghiệp. Việc quy định để áp dụng thống nhất TKKT và phương pháp kế toán sẽ không còn phù hợp khi thực tế các chính sách, chế độ kinh tế, tài chính, thuế luôn được ban hành mới hoặc sửa đổi, bổ sung hoặc hoạt động kinh doanh đa dạng trong xu thế hội nhập kinh tế.
Ở Việt Nam, cũng đã có khá nhiều công trình nghiên cứu về tài khoản (TK) và hệ thống TKKT nhưng hầu hết các công trình nghiên cứu này chỉ dừng ở mức nghiên cứu tình hình vận dụng hệ thống TKKT tại một công ty hay tổng công ty mà chưa có một công trình nghiên cứu nào mang tầm quốc gia về hệ thống TKKT áp dụng trong các doanh nghiệp SXKD. Do vậy, để có được một hệ thống TKKT làm cơ sở pháp lý áp dụng thống nhất cho tất cả các doanh nghiệp SXKD thuộc mọi lĩnh vực, không phân biệt quy mô và loại hình doanh nghiệp, đồng thời cho phép doanh nghiệp được hoàn toàn chủ động, linh hoạt trong việc mở chi tiết các TKKT để có đủ thông tin đáp ứng yêu cầu kế toán quản trị và kế toán tài chính, đặc biệt là có đủ thông tin làm cơ sở cho việc lập và trình bày BCTC thì việc nghiên cứu nhằm hoàn thiện hệ thống TKKT áp dụng cho các doanh nghiệp SXKD ở Việt Nam là một đòi hỏi có tính thời sự, cấp bách, cần thiết hiện nay; là một nội dung quan trọng trong quá trình hoàn thiện hệ thống kế toán Việt Nam, tạo điều kiện thuận lợi cho người làm công tác kế toán cũng như các cơ quan hữu quan và các cơ sở đào tạo kế toán; đồng thời, góp phần thúc đẩy quá trình hội nhập của nền kinh tế.
Từ những phân tích cơ bản như trên, tác giả đã lựa chọn đề tài với tên gọi “Nghiên cứu hệ thống tài khoản kế toán áp dụng trong các doanh nghiệp sản xuất - kinh doanh ở Việt Nam" làm đề tài nghiên cứu sinh tiến sĩ của mình.

2. Mục tiêu nghiên cứu
Mục tiêu cơ bản, xuyên suốt của đề tài là ứng dụng khung lý thuyết về TKKT, hệ thống TKKT áp dụng trong các doanh nghiệp SXKD và sử dụng dữ liệu về hệ thống TKKT doanh nghiệp SXKD; phân tích, đánh giá hệ thống TKKT áp dụng trong các doanh nghiệp SXKD ở Việt Nam hiện hành; từ đó tìm ra giải pháp phù hợp để hoàn thiện và xây dựng hệ thống TKKT áp dụng trong các doanh nghiệp

SXKD ở Việt Nam nhằm nâng cao chất lượng hoạt động kế toán và cung cấp thông
tin cho các nhà quản lý.
Từ mục tiêu cơ bản đó, các mục tiêu nghiên cứu chính được xác định là:
- Làm rõ bản chất và vai trò của tài khoản và hệ thống TKKT áp dụng trong các doanh nghiệp SXKD;
- Phân tích và đánh giá thực trạng hệ thống TKKT áp dụng trong các doanh nghiệp SXKD hiện hành ở Việt Nam nhằm khẳng định những thành công và hạn chế của hệ thống TKKT áp dụng trong các doanh nghiệp SXKD hiện hành cả về chế độ ban hành lẫn áp dụng trong thực tiễn;
- Đề xuất các giải pháp cơ bản để hoàn thiện và xây dựng hệ thống TKKT áp dụng trong các doanh nghiệp SXKD hiện hành ở Việt Nam nhằm nâng cao chất lượng hoạt động kế toán và thông tin kế toán trong các doanh nghiệp SXKD.