Thạc Sĩ Nghiên cứu cơ sở khoa học và thực tiễn nhằm xây dựng, thử nghiệm bộ chỉ thị sinh học phục vụ quan tr

- 1 -
MỞ ĐẦU
Vấn đề ô nhiễm môi trường nói chung và vấn đề ô nhiễm môi trường nước
nói riêng đang trở thành mối quan tâm của toàn xã hội. Vận dụng sáng tạo và phát
triển các ý tưởng từ các nghiên cứu quốc tế, kết hợp với những kinh nghiệm và kiến
thức thực tiễn trong điều kiện môi trường nước ta, việc nghiên cứu sử dụng sinh vật
chỉ thị để đánh giá chất lượng môi trường nước cũng đã được tiến hành trong các
năm gần đây và đạt được 1 số thành tựu nhất định.
Việc áp dụng phương pháp sinh học trong đánh giá chất lượng nước ngày
nay đã được nhiều nước trên thế giới quan tâm và áp dụng. Tuy nhiên, sử dụng các
chỉ thị sinh vật để quan trắc, đánh giá chất lượng môi trường nước còn chưa được
áp dụng nhiều ở nước ta. Hiện nay chưa có những tiêu chuẩn sinh học cụ thể hay
các chỉ số sinh học đánh giá chất lượng nguồn nước mặt. Cần phải có những nghiên
cứu trên nhiều khu vực để xây dựng một hệ thống chỉ số sinh học dùng để đánh giá
chất lượng nước phù hợp cho từng vùng. Nhìn nhận môi trường thủy vực dưới góc
độ sinh thái cũng như nghiên cứu sử dụng sinh vật chỉ thị môi trường mới chỉ bắt
đầu để cập nhưng chưa được thực hiện đồng bộ trên quy mô lớn, và mới chỉ dừng ở
mức đánh giá định tính. Vì vậy chưa có chỉ số riêng cho từng khu vực để đánh giá
giám sát chất lượng thủy vực quốc gia.
Phân tích, đánh giá các hệ thống chỉ thị sinh học cho môi trường nước lưu
vực sông đã được nghiên cứu và xây dựng ở Việt Nam với mục đích xem xét
phương pháp nghiên cứu và số liệu thu được, tiếp thu, thừa kế những thành tựu góp
phần xây dựng bộ chỉ thị có tính ứng dụng phổ biến trên quy mô rộng lớn, phù hợp
với các điều kiện lưu vực sông nước ta và tính chính xác cao về cả mặt định tính và

- 2 -
I. GIỚI THIỆU CHUNG
Từ những năm 1960 ở Việt Nam đã có những nghiên cứu về tác động của
nước thải đến số lượng và thành phần các động vật không xương sống cỡ lớn,
nhưng hầu hết những nghiên cứu này tập trung vào sinh vật ở các thuỷ vực trong
một số thị trấn và thành phố chính. Việc nhìn nhận môi trường nước dưới góc độ
sinh thái học cũng như nghiên cứu sinh vật chỉ thị đánh giá chất lượng môi trường
thủy vực mới bắt đầu được quan tâm từ những năm 1980 trở lại đây. Đặng Ngọc
Thanh (1980) nghiên cứu tác động của ô nhiễm các chất độc như thuốc trừ sâu,
thuốc diệt cỏ lên khu hệ thủy sinh vật cho biết, sau khi phun một số loại thuốc trừ
sâu thì ấu trùng Chirononidae, tôm mất hẳnvà chỉ xuất hiện trở lại sau 8 - 12 ngày,
còn tôm thì sau 50 ngày vẫn chưa thấy xuất hiện.
Mặc dù việc đánh giá mức độ ô nhiễm các thủy vực đã được quan tâm từ lâu,
nhưng cho tới năm 1995 hầu như chưa có hệ thống phân loại độ nhiễm bẩn của các
thuỷ vực. Nguyễn Xuân Quýnh khi xác định mức độ ô nhiễm một số thủy vực ở Hà
Nội đã xem tỷ lệ thành phần loài và số lượng của một số nhóm thủy sinh như Trùng
bánh xe, giáp xác Chân chèo, giáp xác Râu ngành, ấu trùng Chironomidae, Giun ít
tơ là những chỉ số đánh giá quan trọng cho các mức ô nhiễm. Khảo sát các hồ ở Hà
Nội còn cho thấy, ở hầu hết các hồ có hàm lượng PO 4
3- và NO 3
- cao thì trong thành
phần tảo, nhóm tảo Lục với các loài thuộc chi Scenedesmus thường rất phát triển
nên có thể dùng làm chỉ thị sinh học trong quan trắc chất lượng nước. Khảo sát
trong các nhóm Động vật phù du tại đây thì nhóm Rotatoria và Cladocera phát triển
mạnh nhất. Dường như không thấy nhóm Calanoida trong các hồ này (Đặng Ngọc
Thanh, 2002).
Gần đây, năm 2005 có công trình của Nguyễn Tác An và các cộng tác viên,
dựa vào quần thể tuyến trùng Nematoda (Giun tròn) và kết quả tính toán chỉ số đa
dạng Shannon (H’) cho quần xã thực vật và động vật phù du đánh giá chất lượng
môi trường nước một số đầm, vịnh ven biển như vịnh Cam Ranh, vịnh Nha Trang,
vịnh Hạ Long, đầm Nha Phu, đầm Thị Nại .; bước đầu đề xuất một số loài tuyến
trùng chỉ thị cho chất lượng môi trường ven biển.
Vừa qua có một số tiêu chuẩn quốc gia liên quan đến chất lượng sinh học
nước đã được Nhà nước ban hành như: TCVN 7176:2002 về Phương pháp lấy mẫu
sinh học- Hướng dẫn lấy mẫu động vật không xương sống cỡ lớn bằng vợt cầm tay;
TCVN 7177:2002 về Hướng dẫn thiết kế và sử dụng dụng cụ lấy mẫu định lượng
đối với động vật không xương sống cỡ lớn trên nền đá ở vùng nước nông Do
chưa có được một quy trình chuẩn về thu mẫu, một phương pháp thống nhất trong

- 3 -
xử lý và đánh giá số liệu về thực trạng chất lượng môi trường nước, cho nên chưa
thể xây dựng ở Việt Nam một hệ thống các chỉ số sinh học độc lập để đánh giá và
quan trắc chất lượng môi trường nước và có thể dự báo được diễn thế của chúng
dưới tác động ngày càng gia tăng của con người.
Chuyên đề này sẽ điểm lại một số nghiên cứu điển hình đã được thực hiện
trong nước về vấn đề sử dụng chỉ thị sinh học nhằm đánh giá chất lượng nước sông.
Các nghiên cứu này chính là cơ sở bước đầu cho việc đề xuất một Bộ chỉ thị thống
nhất ở Việt Nam sau này.
Dù mới đang ở những bước đầu tiên, việc sử dụng các sinh vật chỉ thị để
quan trắc, đánh giá chất lượng môi trường nước còn rất mới đối với nước ta, các
nghiên cứu sử dụng sinh vật chỉ thị môi trường mới bắt đầu đề cập nhưng chưa
được thực hiện đồng bộ và mới dừng ở đánh giá định tính tuy nhiên nó sẽ góp phần
đánh giá hiện trạng môi trường một cách toàn diện, cảnh báo những tác động tiêu
cực khi tác động đến các hệ sinh thái hoặc khi chuyển hệ sinh thái tự nhiên sang các
dạng khác, đem lại hiệu quả đáng kể trong công tác kiểm soát chất lượng môi
trường và ra quyết định trong tất cả các lĩnh vực kinh tế xã hội đảm bảo mục tiêu
phát triển bền vững.











- 4 -
II. NHỮNG NGHIÊN CỨU DÙNG SINH VẬT CHỈ THỊ Ở VIỆT NAM
II.1. Giám sát sinh học môi trường nước ngọt bằng động vật không xương sống
cỡ lớn
Nghiên cứu được thực hiện bởi nhóm các nhà khoa học thuộc trường Đại học
Khoa Học Tự Nhiên- ĐHQGHN phối hợp cùng nhóm các nhà khoa học Anh quốc
diễn ra trong 3 năm 1998-2000.
Mẫu nghiên cứu được thu thập vào tháng 4 và tháng 8 năm 1999. Ở bắc Việt
Nam, các địa điểm thu mẫu được lấy theo thứ tự 1 con suối nhỏ, chảy mạnh trên núi
Tam Đảo, chảy chậm qua những địa điểm ở đồng bằng xung quanh là đồng lúa,
cuối cùng đổ ra sông Cầu, với các nguồn ô nhiễm tiềm năng khác nhau bao gồm
nước thải từ các thành phố, thị trấn và các ngành công nghiệp cũng như nông
nghiệp. Ở miền Nam, các địa điểm lấy mẫu được chọn ở trong và xung quanh thành
phố cao nguyên Đà Lạt, những điểm thuộc suối đổ ra sông Đa Nhim, bao gồm 1
phạm vi rộng về các điều kiện vật lý và hóa học. Tổng số có 14 điểm thu mẫu ở
miền Bắc và 15 điểm thu mẫu ở miền Nam. Tuy nhiên có 1 số điểm không thể thu
mẫu vì mùa khô, mực nước quá thấp, hoặc vào mùa mưa, mực nước quá cao không
thể thực hiện thu mẫu.
Kết quả nghiên cứu là đã xây dựng nên khóa định loại động vật không xương
sống (ĐVKXS) cỡ lớn đến cấp họ, thiết lập quy trình lấy mẫu và hệ thống tính điểm
sử dụng trong quan trắc sinh học đối với các thủy vực nước chảy Việt Nam (VN).
Có thể coi đây là những kết quả ban đầu làm cơ sở cho những nghiên cứu tiếp theo
nhằm từng bước hoàn thiện quy trình quan trắc đánh giá chất lượng nước thông qua
sinh vật chỉ thị là ĐVKXS cỡ lớn ở VN.
Với mục tiêu nghiên cứu về mặt định tính khu hệ ĐVKXS cỡ lớn ở 1 khúc
sông có thể cho ta thông tin về chất lượng môi trường ở đó. Từ chính những dẫn
liệu thu được có thể phát hiện được những thay đổi thực tế về chất lượng môi
trường ở một hay nhiều địa điểm, phát hiện được những sự khác nhau về không
gian trong chất lượng môi trường nước của 1 dòng sông hay cả vùng nghiên cứu.
Từ nghiên cứu này, nhóm tác giả đã đưa ra Hệ thống điểm BMWP Vietnam sử
dụng cho Việt Nam.




- 5 -
Bảng 1. Hệ thống điểm BMWP Vietnam sử dụng cho Việt Nam
Tên taxon Điểm
a) Ephemeroptera : Heptageniidae, Leptophlebiidae, Ephemerellidae, Potaminthidae,
Ephemeridae (mayflies)
10
b) Plecoptera : Leuctridae, Perlidae, Perlodidae (Stoneflies)
c) Hemiptera : Aphelocheiridae (bugs)
d) Odonata : Amphipterygidae (damselflies and Dragonflies)
e) Trichoptera : Phryganeidae, Molannidae, Odontoceridae/Brachycentridae,
Leptoceridae, Goeridae, Lepidostomatidae (caddis-flies)

a) Crustacea : Potamidae (crabs), 8
b) Trichoptera : Psychomyiidae, Philopotamidae (caddis-flies)
a) Ephemeroptera : Caenidae (mayflies) 7
b) Plecoptera : Nemouridae (stoneflies)
c) Trichoptera : Rhyacophilidae, Polycentropodidae, Limnephilidae (Caddis-flies)
a) Mollusca : Neritidae, Ancylidae (snails) 6
b) Crustacea: Atyidae, Palaemonidae (Prawns, Shrimps)
c) Trichoptera : Hydroptilidae (caddis-flies)
d) Odonata : Lestidae, Agriidae (Calopterygidae), Gomphidae, Cordulegastridae,
Aeshnidae, Corduliidae/Libellulidae, Coenagrionidae/Platycnemidae, Chlorocyphidae,
Macromidae (dragonflies)

a) Hemiptera : Veliidae, Mesovelidae, Hydrometridae, Gerridae, Nepidae, Naucoridae,
Notonectidae, Belostomatidae, Hebridae, Pleidae, Corixidae (bugs)
5
b) Coleoptera : Haliplidae, Dytiscidae, Gyrinidae, Hydraenidae, Hydrophilidae,
Hygrobiidae, Helodidae, Dryopidae, Elmididae, Chrysomelidae, Curculionidae,
Psephenidae, Ptilodactylidae (beetles)

c) Trichoptera : Hydropsychidae (caddis-flies)
d) Diptera : Tipulidae, Simuliidae (dipteran flies)
e) Platyheminthes : Planariidae (Dugesiidae) (triclads)
f) Mollusca : Viviparidae, Amblemidae (bivalves)
a) Ephemeroptera : Baetidae/Siphlonuridae (mayflies) 4
b) Megaloptera : Sialidae, Corydalidae (alderflies and dobsonflies)
c) Mollusca: Pilidae, Unionidae (snails, bivalves), Pachychilidae
d) Oligochaeta : Piscicolidae (leeches)
a) Mollusca : Hydrobiidae (Bithyniidae, Triculinae), Lymnaeidae, Planorbidae, Thiaridae,
Corbiculidae, Sphaeriidae (Pisidiidae) (snails, bivalves)
3
b) Oligochaeta : Glossiphoniidae, Hirudidae, Erpobdellidae (leeches)
c) Crustacea : Parathelphusidae (crabs)
d) Odonata : Protoneuridae (dragonflies)
a) Dipetra : Chironomidae (Diptera) 2
a) Oligochaeta (whole class) 1
Nguồn: Stepan Mustow, 1997; Nguyen Xuan Quynh, Mai Dinh Yen, Cliver Pinder,
Steve Tilling, 2000 có sửa đổi.


- 6 -
- Điểm số của BMWP được tính như sau:
ã Mẫu vật sau khi thu thập được tại các thuỷ vực, tiến hành phân loại và nhận biết
chúng. Lập ra một bảng danh sách các ĐVKXS cỡ lớn thu được tại khu vực lấy
mẫu.
ã Dựa vào thành phần các họ tương ứng với các họ có mặt trong bảng tính điểm
BMWP để tính theo từng họ (Bảng tính điểm BMWP), nếu họ nào không có
trong bảng tính điểm thì có thể bỏ qua.
ã Cộng tất cả các điểm số thu được từ mỗi họ tại từng điểm nghiên cứu ta sẽ được
điểm số tổng cộng BMWP.
ã Sau khi có điểm tổng cộng BMWP, tính điểm số trung bình hay còn gọi là
ASPT (Average Score Per Taxon) bằng cách lấy tổng số điểm chia cho tổng số
họ đã tham gia tính điểm. Điểm số ASPT là chỉ số sinh học tương ứng với một
mức chất lượng nước. Chỉ số này trong khoảng từ 1-10.
Bảng 2. Xếp loại mức độ ô nhiễm các thủy vực theo hệ thống điểm BMWP
Thứ
hạng
Chỉ số ô nhiễm (ASPT) hay chỉ số
sinh học (Bio-index)
Đánh giá chất lượng nước

I 10 - 8 Không ô nhiễm, nước sạch
II 7,9 - 6 Ô nhiễm nhẹ (Oligosaprobe)
III 5,9 - 5 Ô nhiễm vừa (β Mesosaprobe)
IV 4,9 - 3 Khá ô nhiễm (α Mesosaprobe)
V 2,9 - 1 Ô nhiễm nặng (Polysaprobe)
VI 0 Ô nhiễm rất nặng (không có ĐVKXS)
Nguồn: Environment Agency, UK, 1997. Richard Orton, Anne Bebbington và
John Bebbington, 1995
Qua việc áp dụng hệ thống điểm BMWP Vietnam và điểm sinh học trung bình
ASPT cho việc phân hạng chất lượng nước một số thuỷ vực nước chảy phía bắc
Việt Nam, nghiên cứu đã đưa ra một số nhận xét sau:
ã Hầu hết các thuỷ vực sông suối miền núi đều có giá trị ASPT tương ứng
từ mức Ô nhiễm nhẹ đến Khá ô nhiễm. Không có điểm khảo sát nào có môi trường
nước đạt mức Không bị ô nhiễm (nước sạch). Trong khi đó, các kết quả phân tích
môi trường nước thông qua các chỉ số thuỷ lý hoá chỉ danh ô nhiễm hữu cơ tại hầu
hết các thuỷ vực ở đây cho thấy chất lượng nước đều dưới mức giới hạn cho phép
nhiều lần theo tiêu chuẩn Việt Nam. Điều đó cho thấy các mức phân hạng môi

- 7 -
trường nước các thuỷ vực sông suối theo hệ thống điểm BMWP có thể sử dụng để
cảnh báo về chất lượng môi trường sinh thái thuỷ vực.
ã Giá trị điểm tính được phụ thuộc khá nhiều vào chất lượng lấy mẫu và
kích thước mẫu. Một quy trình lấy mẫu nhất quán sẽ cho điểm số ASPT chính xác
và tin cậy. Kích thước mẫu lớn cho tổng số điểm cao, nhưng điểm ASPT có thể
không cao, do số lượng các taxon tham gia tính điểm nhiều, trong đó nhiều họ
thường có điểm chuẩn không cao. Điều đó cho thấy điểm BMWP có thể bị ảnh
hưởng bởi tính mùa vụ hoặc điều kiện tự nhiên, trong khi đó, điểm ASPT sẽ ít bị tác
động hơn.
ã Hệ thống tính điểm áp dụng cho Anh, Thái Lan và hệ thống tính điểm cải
tiến áp dụng cho Việt Nam đưa ra giá trị điểm trung bình cho những taxon tham gia
tính điểm (ASPT) không chênh lệch nhau nhiều. Điều đó cho thấy có thể cải tiến hệ
thống tính điểm (thay thế các họ không có bằng các họ phổ biến, thay đổi điểm
chuẩn cho một số họ) để phù hợp với đặc điểm riêng về khu hệ cũng như tiêu chuẩn
môi trường của mỗi Quốc gia và từng vùng.
ã Ở một số quốc gia như Bỉ, lấy điểm sinh học > 6 là giới hạn chấp nhận
với tiêu chuẩn nước mặt cho năm 1995. Ở Việt Nam hiện nay, đề xuất điểm sinh
học giới hạn cho tiêu chuẩn nước mặt để phấn đấu là > 5, tương ứng với chất lượng
nước ở mức ô nhiễm vừa (β Mesotrobic)
ã Cuối cùng, do yêu cầu phân tích chỉ đến bậc phân loại là họ, nên việc thu
mẫu, phân tích và tính điểm theo hệ thống BMWP là không khó khăn nhiều cho
nhân viên phân tích (không phải là một nhà phân loại học) nếu được qua một khóa
tập huấn ngắn.
Nghiên cứu đã đạt được 3 mục tiêu:
ã Bước đầu đánh giá các quần xã ĐVKXS trong mối liên quan của nó với
các đặc điểm môi trường bao gồm chất lượng của những con sông và suối ở Việt
Nam.
ã Phương pháp BMWP phản ánh những điều kiện địa phương thông qua
việc bổ sung thêm một số họ không có trong hệ thống gốc ở Anh và sửa đổi các giá
trị điểm số phân bố theo họ trong đó, sao cho phù hợp với các điều kiện Việt Nam.
ã Đánh giá hiệu lực của phương pháp đã áp dụng đối với 1 loạt các địa
điểm có sự khác nhau về các đặc điểm vật lý và hóa học trên những hệ thống sông
ngòi Việt Nam.

- 8 -
II.2. Ứng dụng phương pháp nghiên cứu đa dạng sinh học hệ sinh thái thủy
vực vào sinh quan trắc chất lượng môi trường nước Việt Nam:
Nghiên cứu của Nguyễn Vũ Thanh và cộng tác viên sử dụng tính đa dạng
của quần xã động vật không xương sống (ĐVKXS) cỡ lớn và trung bình trong sinh
quan trắc môi trường. Phương pháp này có các ưu thế sau:
ã Số lượng cá thể, tổng số họ, giống, loài của quần xã ĐVKXS lớn và trung bình
phản ánh tương đối chính xác hiện trạng chất lượng nước của khu vực, nếu quần
xã ĐVKXS lớn và trung bình đa dạng, với sự phát triển bền vững của nhiều loài,
nhiều họ thì chất lượng nước sẽ tốt, tác động ô nhiễm ít hoặc không đáng kể và
ngược lại, chất lượng nước nguồn sẽ bị tác động, xấu đi nếu nhiều trong số các
họ của ĐVKXS lớn và trung bình bị mất đi;
ã Sự phát triển quần xã ĐVKXS lớn và trung bình trong các hệ sinh thái thủy vực
không tách rời với sự phát triển ở một vài giai đoạn nào đó trong chu trình sống
của ấu trùng côn trùng nước và các nhóm ĐVKXS khác, vì vậy sự hiện diện của
các nhóm côn trùng nước như Ephemeroptera, Plecoptera, Trichoptera luôn luôn
là thước đo bắt buộc trong tính tổng số điểm (BWMP), điểm trung bình (ASTP)
và xác định các chỉ số sinh học cụ thể khác (BDI);
ã Các nhóm ĐVKXS cỡ lớn và trung bình có hàng loạt ưu điểm hơn so với các
nhóm động vật khác ở chỗ: chúng có mặt ở mọi sinh cảnh, vòng đời tương đối
ngắn, sinh sản nhanh, số lượng cá thể lớn, hầu như không di chuyển khỏi chỗ cư
trú, dễ thu mẫu, mẫn cảm với các tác động của môi trường;
ã Đối với nhóm ĐVKXS lớn và trung bình, để đánh giá và sinh quan trắc chất
lượng nước sông, taxon chính được sử dụng là Họ, trong trường hợp cần thiết
như phải tính toán các chỉ số sinh học và chỉ số môi trường Warwick thì phải
định loại tới giống hoặc loài mặc định;
ã Có thể huy động được sự tham gia của nhiều người, nhiều tổ chức nghiên cứu
quản lý khoa học và xã hội như các Viện, trường đại học, các sở Tài nguyên và
Môi trường, các trường học, các trạm quan trắc nước sông, hồ quốc gia. Thời
gian tập huấn không kéo dài, yêu cầu trang thiết bị không tốn kém và nếu được
tổ chức tập huấn định kỳ thì sẽ làm được;
ã Ở Việt Nam đã tiến hành nghiên cứu nhóm ĐVKXS lớn và trung bình nhiều
năm qua và tích lũy được một số kinh nghiệm và cũng đã có được một số bộ số
liệu chuẩn (điều tra khảo sát cơ bản từ những ngày các thủy vực còn chưa bị

- 9 -
hoặc ít bị tác động ô nhiễm) để tiến hành các nghiên cứu so sánh và hoàn thiện
tiêu chuẩn này.
Một cách tổng quát có thể dựa vào cấu trúc quần xã để phân loại chất lượng
môi trường. Cấu trúc được thể hiện ở các mức độ khác nhau và khi chưa có hệ
thống phân loại quốc gia chính thức, có thể lập một số bảng phân loại và điểm số
phục vụ cho mục đích trên.
Bảng 3. Phân loại với năm dải chất lượng ĐVKXS cỡ lớn và trung bình
Phân loại chất lượng ĐVKXS
cỡ lớn và trung bình
Giải thích
Rất tốt Quần xã tương đương hoàn toàn hoặc gần như hoàn toàn với
quần xã của nơi chưa bị tác động nhân tạo hoặc được coi là
không đáng kể (không bị xáo trộn).
Tốt Có các thay đổi nhỏ trong quần xã được quan sát khi so sánh
với quần xã đối chứng.
Trung bình Quần xã được quan sát không giống ở mức đáng kể và nhiều
nhóm bị thiếu so với danh mục phân loại của quần xã đối chứng.
Xấu Quần xã được quan sát không giống ở mức đáng kể và nhiều
nhóm bị thiếu so với danh mục phân loại của quần xã đối chứng.
Rất xấu Quần xã được quan sát bị suy giảm trầm trọng khi được so sánh
với quần xã đối chứng. Chỉ có mặt các nhóm phân loại có khả
năng sống trong điều kiện cực kỳ bị xáo trộn.
Nguồn: TCVN 6966:2001
Để góp phần hoàn thiện phương pháp quan trắc dựa trên sự hiểu biết đầy đủ
về độ đa dạng của hệ sinh thái nước, nhất thiết phải tiến hành các nghiên cứu toàn
diện đa dạng sinh học của các hệ sinh thái đặc trưng cho các vùng lãnh thổ khác
nhau trong cả nước. Mỗi phương pháp có ưu nhược điểm riêng và có thể áp dụng
riêng lẻ hay phối kết hợp tuỳ đặc trưng của từng vùng nghiên cứu. Các chỉ số đa
dạng Shannon- Weaver và Margalef, chỉ số ưu thế Simpson và chỉ số đồng đều
Pielou đã được sử dụng rộng rãi trong sinh quan trắc và sẽ hoàn thiện hơn nếu sử
dụng phương pháp so sánh ABC (Abundance Biomass Comparison Curves) với chỉ
số Warwick.
Kết quả nghiên cứu đối chiếu cho thấy, để thực hiện phân loại chất lượng
nước ở phạm vi lớn hoàn toàn có thể sử dụng phương pháp cho điểm theo bản điểm
sinh học của các Họ sinh vật thuỷ sinh. Phương pháp này cho phép khắc phục khó
khăn trong việc phân loại các nhóm sinh vật đến thứ hạng loài và nhờ vậy việc sinh
quan trắc môi trường nước không còn hạn chế nào đáng kể nữa. Qua những đợt tập

- 10 -
huấn ngắn ngày một người có trình độ trung cấp cũng đã có thể phân loại đến Họ
những nhóm sinh vật có giá trị trong sinh quan trắc môi trường nước.
II.3. Nghiên cứu sinh vật chỉ thị vùng cửa sông
Đề tài “Nghiên cứu sử dụng sinh vật chỉ thị đánh giá và giám sát chất lượng
môi trường vùng nuôi thủy sản tập trung” thực hiện trong thời gian 2 năm (2004 -
2005) do Viện Nghiên cứu Hải sản là cơ quan chủ trì.
Đối với các thủy vực có tác động của con người như các thủy vực nuôi, do
ảnh hưởng của chất thải trong quá trình nuôi, của thức ăn thừa, của phân bón, của
ngay nguồn nước cấp đã bị ảnh hưởng ô nhiễm do các hoạt động của con người v.v.
dẫn đến các yếu tố sinh thái của môi trường thay đổi có thể loại trừ một số nhóm
thủy sinh vật hoặc làm xuất hiện một số nhóm thủy sinh vật mới thích nghi. Các
loài hoặc các nhóm loài thích nghi này thường phát triển mạnh chiếm ưu thế về số
lượng. Đây chính là các sinh vật chỉ thị (SVCT) cho sự nhiễm bẩn môi trường. Dựa
vào sự xuất hiện cũng như số lượng các SVCT, các thông số sinh học có thể đánh
giá được trạng thái chất lượng môi trường thủy vực.
Giá trị các thông số môi trường đã xác định được ở các thủy vực nghiên cứu
được so sánh với giá trị các thông số môi trường trong Hệ thống đánh giá tổng hợp
chất lượng nguồn nước mặt của Tăng Văn Đoàn và Trần Đức Hạ (2002); Tiêu
chuẩn phân vùng nhiễm bẩn theo hệ thống 4 bậc của Phạm Văn Miên (2004); Tiêu
chuẩn môi trường Việt Nam (TCVN 5943-1995) về giá trị giới hạn cho phép các
thông số và nồng độ các chất ô nhiễm trong nước biển ven bờ để đánh giá chất
lượng môi trường.
Đề tài xếp loại chất lượng môi trường các thủy vực theo hệ thống phân vùng
nhiễm bẩn 4 mức của Kolkwitz & Marsson được hiệu chỉnh bởi Trần Hiếu Nhuệ và
Trần Đức Hạ (1993) và thay đổi mức thứ 4 - mức bẩn rất nặng (Polysaprobic) thành
mức chuyển tiếp là mức bẩn nặng ư bẩn rất nặng (αưPolysaprobic):
1. Thủy vực bẩn nhẹ (Olygo-saprobic).
2. Thủy vực bẩn vừa (β-mesosaprobic).
3. Thủy vực bẩn nặng (α-saprobic).
4. Thủy vực bẩn nặng ư bẩn rất nặng (α -Polysaprobic).
Với mức bẩn rất nặng (Polysaprobic) thực tế trong sản xuất thủy sản hầu như
không gặp bởi do chất lượng môi trường thủy vực quá xấu, các đối tượng nuôi
không thể sống được.

- 11 -
Đặc tính thành phần loài
- Theo vùng địa lý (theo miền):
Căn cứ vào địa điểm xuất hiện, có thể chia thành phần thủy sinh vật vùng
nghiên cứu thành hai nhóm:
- Nhóm loài phân bố rộng: gồm 29 loài thực vật phù du (TVPD) và 28 loài
động vật phù du (ĐVPD) bắt gặp trong các thủy vực nuôi thủy sản ở cả 2 vùng nghiên
cứu Bắc Bộ và Nam Bộ.
- Nhóm loài phân bố hẹp (theo vùng sinh thái): gồm 74 loài TVPD, 26 loài
ĐVPD bắt gặp ở các thủy vực nuôi thủy sản ven biển Bắc Bộ, 8 loài TVPD và 10
loài ĐVPD mới chỉ bắt gặp ở các thủy vực nuôi thủy sản ven biển Nam Bộ trong
thời gian nghiên cứu.
- Theo thời gian (theo mùa):
Căn cứ vào thời gian xuất hiện của thủy sinh vật trong các thủy vực nuôi
thủy sản, có thể chia thành 2 nhóm sau:
- Nhóm loài phân bố quanh năm: bao gồm 34 loài TVPD, 30 loài ĐVPD và 7
nhóm ấu trùng ĐVPD và động vật đáy (ĐVĐ) phân bố quanh năm trong các thủy
vực nuôi thủy sản
- Nhóm loài phân bố theo mùa: bao gồm 65 loài TVPD chỉ xuất hiện vào
mùa mưa, 11 loài TVPD chỉ xuất hiện vào mùa khô; 15 loài và nhóm ấu trùng
ĐVPD và ĐVĐ chỉ có mặt vào mùa mưa, 12 loài và nhóm ấu trùng ĐVPD và ĐVĐ
chỉ có mặt vào mùa khô.
- Theo tính chất sinh thái (phân bố theo độ muối):
Căn cứ vào sự phân bố của thủy sinh vật trong các thủy vực nuôi thủy sản
theo độ muối, có thể chia thành 2 nhóm sau:
- Nhóm loài hẹp muối: bao gồm 5 loài TVPD và 9 loài ĐVPD chỉ bắt gặp
trong các thủy vực nuôi thủy sản nước lợ nhạt và nước mặn.
- Nhóm loài rộng muối: là thành phần chính của thủy sinh vật trong các thủy
vực vùng ven biển và hầu hết các sinh vật này đều có nguồn gốc biển. Trong các
thủy vực nuôi thủy sản nước lợ và nước mặn, đã thống kê được sự hiện diện của
105 loài TVPD, 46 loài ĐVPD và 9 nhóm ấu trùng của ĐVPD và ĐVĐ phân bố ở
nhiều loại thủy vực nuôi.
- Theo phân mức ô nhiễm:

- 12 -
Sự phân bố của thủy sinh vật theo các mức ô nhiễm biểu hiện khả năng
chống chịu và thích ứng của thủy sinh vật khi điều kiện môi trường thay đổi.
Ngoại trừ mức bẩn nhẹ (do số lượng các thủy vực quan trắc ở mức này còn
ít), xu hướng chung là số lượng taxon các bậc phân loại của thủy sinh vật giảm dần
theo mức ô nhiễm. Tổng số loài của 5 ngành TVPD bắt gặp trong các thủy vực nuôi
thủy sản là 84 loài thuộc 43 chi, 27 họ ở mức bẩn vừa; giảm xuống còn 58 loài
thuộc 33 chi, 25 họ ở mức bẩn nặng và chỉ còn 12 loài thuộc 9 chi , 6 họ ở mức bẩn
nặng - bẩn rất nặng.
Trong các thủy vực nuôi thủy sản mức bẩn vừa có sự hiện diện của 51 loài
thuộc 37 giống, 26 họ của 4 ngành ĐVPD là Aschelminthes, Arthropoda,
Chaetognatha, Protochordata và 9 nhóm ấu trùng của ĐVPD và ĐVĐ. Các thủy
vực nuôi thủy sản có mức bẩn nặng, số lượng ĐVPD bắt gặp còn 16 loài thuộc 12
giống, 12 họ của 2 ngành Aschelminthes, Arthropoda và 4 nhóm ấu trùng của
ĐVPD và ĐVĐ. Số lượng taxon các bậc phân loại của ĐVPD giảm sút nghiêm
trọng ở mức bẩn nặng - bẩn rất nặng, chỉ còn 7 loài thuộc 5 giống, 5 họ thuộc 2
ngành Aschelminthes và Arthropoda. Nhóm ấu trùng ĐVPD và ĐVĐ phong phú ở
mức bẩn vừa, giảm sút ở mức bẩn nặng và hầu như mất hẳn trong mức bẩn nặng -
bẩn rất nặng.
Bảng 4. Đề xuất các chỉ số sinh học theo phân mức chất lượng môi
trường thủy vực vùng cửa sông
TT Chỉ số mức môi
trường
S H’ D N
1 Sạch (không nhiễm
bẩn) *
> 22 3,5 - 5,0 ≤ 0,1
2 Bẩn nhẹ (Oly) 15 - 22 2,5 - 3,5 0,1 - 0,3 - TVPD: hàng chục nghìn tb/lít
-ĐVPD: hàng chục nghìn con/m 3
3 Bẩn vừa (β) 10 - 15 1,5 - 2,5 0,3 - 0,6 - TVPD: hàng triệu tb/lít
-ĐVPD: hàng trăm nghìn con/m
3

4 Bẩn nặng (α) 5 - 10 0,5 - 1,5 0,6 - 0,9 - TVPD: hàng chục triệu tb/lít
- ĐVPD: hàng triệu con/m 3
5 Bẩn nặngư rất nặng (α
- Poly)
≤ 5 ≤ 0,5 ≥ 0,9 - TVPD: hàng trăm triệu tb/lít
- ĐVPD: hàng chục triệu con/m 3
Ghi chú: * Mức sạch (không nhiễm bẩn) của môi trường nuôi là mức ước
tính hiện chưa có số liệu quan trắc II.4. Quan trắc ở sông Tô Lịch
Nghiên cứu của Nguyễn Xuân Quýnh về thành phần loài và số lượng loài
động vật không xương sống của sông Tô Lịch cho thấy: thành phần và số lượng loài
động vật không xương sống ở những nơi ô nhiễm nặng thường giảm mạnh so với
các đoạn ít ô nhiễm hơn. Từ kết quả nghiên cứu trong 10 năm (1985-1995) về động
vật không xương sống trong các thuỷ vực có nước thải vùng Hà Nội, Nguyễn Xuân
Quýnh đã đề xuất một hệ thống phân loại độ nhiễm bẩn các thuỷ vực có nước thải ở
Hà Nội dựa trên một số chỉ tiêu lý hoá học, quy định sự có mặt hay vắng mặt của
một số loài hay nhóm loài động vật không xương sống, được coi như sinh vật chỉ
thị, quy định sự phát triển về số lượng và khối lượng của chúng ở mức độ khác
nhau.