Tiến Sĩ Nghiên cứu các phương thức cấu tạo hệ thuật ngữ khoa học tự nhiên tiếng Việt (trên tư liệu thuật ngữ

LUẬN ÁN TIẾN SĨ
NĂM 2014
[/FLASH]
MỤC LỤC
Trang
MỞ ĐẦU . 1
1. Lí do chọn đề tài . 1
2. Lịch sử vấn đề . 2
3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu 5
4. Phương pháp nghiên cứu . 6
5. Đối tượng và tư liệu nghiên cứu 7
6. Đóng góp của luận án 7
7. Bố cục của luận án 8
Chương 1. CƠ SỞ LÍ LUẬN. 9
1.1. Khái niệm thuật ngữ . 9
1.2. Thuật ngữ trong văn bản .12
1.3. Phân biệt thuật ngữ và danh pháp khoa học .19
1.4. Phương châm xây dựng thuật ngữ khoa học tiếng Việt 21
1.5. Về hệ thuật ngữ khoa học tự nhiên và tình hình nghiên cứu ở Việt Nam 27
1.6. Phương thức cấu tạo thuật ngữ 34
1.7. Tiểu kết chương 1 .37
Chương 2. PHƯƠNG THỨC VÀ MÔ HÌNH CẤU TẠO THUẬT NGỮ
KHOA HỌC TỰ NHIÊN Ở BẬC TỪ 39
2.1. Quan niệm từ - từ điển và các kiểu loại cấu trúc từ tiếng Việt .39
2.1.1. Quan niệm từ - từ điển 39
2.1.2. Các kiểu loại cấu trúc từ tiếng Việt .40
2.2. Thành tố cấu tạo thuật ngữ ở cấp độ từ 42
2.2.1. Thành tố cơ sở 43
2.2.2. Thành tố trực tiếp 43
2.3. Quan niệm mô hình cấu tạo từ và phạm vi khảo sát 44
2.3.1. Quan niệm mô hình cấu tạo từ 44
2.3.2. Phạm vi khảo sát .45
2.4. Thuật ngữ khoa học tự nhiên là từ ghép 47
2.4.1. Khái niệm từ ghép .47
2.4.2. Thuật ngữ khoa học tự nhiên là từ ghép đẳng lập 50
2.4.3. Thuật ngữ khoa học tự nhiên là từ ghép chính phụ 59
2.5. Các mô hình sản sinh thuật ngữ .73
2.5.1. Quan niệm sản sinh .73
2.5.2. Những mô hình có sức sản sinh lớn 75
2.6. Tiểu kết chương 2 .85
Chương 3. PHƯƠNG THỨC VÀ MÔ HÌNH CẤU TẠO THUẬT NGỮ
KHOA HỌC TỰ NHIÊN Ở BẬC NGỮ .88
3.1. Giới hạn khái niệm và nội dung khảo sát .88
3.1.1. Giới hạn khái niệm 88
3.1.2. Nội dung khảo sát .89
3.2. Thuật ngữ khoa học tự nhiên có cấu tạo là danh ngữ .91
3.2.1. Khái niệm danh ngữ 91
3.2.2. Mô hình cấu trúc của danh ngữ .91
3.2.3. Các mô hình cấu tạo 94
3.3. Thuật ngữ khoa học tự nhiên có cấu tạo là động ngữ .117
3.3.1. Khái niệm động ngữ 118
3.3.2. Các mô hình cấu tạo 118
3.4. Những mô hình có sức sản sinh cao 135
3.5. Tiểu kết chương 3 .146
KẾT LUẬN 148
DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH CÓ LIÊN QUAN ĐẾN NỘI DUNG
LUẬN ÁN ĐÃ CÔNG BỐ .151
TÀI LIỆU THAM KHẢO .152
PHỤ LỤC .

MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
1.1. Về mặt ngôn ngữ và văn tự, trước đây, trong suốt 1000 năm Bắc
thuộc và tiếp sau gần 1000 năm độc lập, tiếng Việt tồn tại trong vị thế song ngữ
bất bình đẳng [113]. Kể từ cách mạng tháng Tám năm 1945, địa vị của tiếng
Việt nói chung, chữ quốc ngữ nói riêng mới thực sự thay đổi, tiếng Việt đã trở
thành ngôn ngữ quốc gia thống nhất. Vị thế của tiếng Việt thay đổi nên chức
năng xã hội của tiếng Việt càng ngày càng phát triển cả về chiều rộng và chiều
sâu. Tiếng Việt không chỉ được dùng rộng rãi trong giao tiếp toàn xã hội, trong
các văn bản pháp quy nhà nước, mà còn là công cụ được dùng để dạy học trong
các cấp học, trong các lĩnh vực nghiên cứu khoa học khác nhau. Cùng với sự
phát triển của xã hội, tiếng Việt cũng phát triển mạnh mẽ, toàn diện. Như một
đòi hỏi khách quan và cũng là tất yếu của sự phát triển ngôn ngữ, một hệ thuật
ngữ khoa học tiếng Việt ra đời để đáp ứng nhu cầu giáo dục đào tạo và nghiên
cứu khoa học. Cũng vì thế, thuật ngữ là một trong những lĩnh vực trở thành đối
tượng nghiên cứu cần yếu của Việt ngữ học.
1.2. Từ những năm đầu thế kỉ XX, đặc biệt là từ những năm 40 về sau,
việc biên soạn thuật ngữ tiếng Việt có những bước phát triển. Năm 1942 cuốn
Danh từ khoa học của tác giả Hoàng Xuân Hãn ra đời, là mốc đánh dấu hệ
thuật ngữ khoa học tự nhiên (KHTN) và công nghệ Việt Nam hình thành, bước
phát triển đầu tiên của thuật ngữ khoa học tiếng Việt. Tiếp theo, sau 1945, hàng
loạt thuật ngữ Hóa học, Sinh học lần lượt được xuất bản; nội dung khoa học
được nâng lên một bước và phát triển theo định hướng: chính xác, hệ thống,
quốc tế và dân tộc. Đến nay, cùng với sự phát triển sâu rộng của các ngành
khoa học, hệ thống thuật ngữ tiếng Việt, nhất là hệ thống thuật ngữ các ngành
KHTN đã phát triển nhanh chóng, mạnh mẽ không chỉ về từng thuật ngữ đơn lẻ
mà cả hệ thống. Nghiên cứu thuật ngữ tiếng Việt tuy đã có nhiều thành tựu
nhưng còn rất nhiều vấn đề của thuật ngữ cần đào sâu, trong đó có vấn đề
chuẩn hóa trong thời kì mới.
1.3. Từ trước đến nay, nói đến xây dựng, phát triển thuật ngữ, người ta đề
cập đến nhiều con đường như: thuật ngữ hóa từ thông thường, tạo thuật ngữ trên
cơ sở ngữ liệu vốn có, vay mượn thuật ngữ nước ngoài. Trong đó, con đường
cấu tạo thuật ngữ mới có ý nghĩa quan trọng, vì nó sử dụng chất liệu ngôn ngữ
dân tộc. Chính vì vậy, việc đi sâu nghiên cứu các phương thức cấu tạo của hệ
thuật ngữ KHTN trong tiếng Việt là cần thiết, góp phần vào quá trình xây dựng
và chuẩn hóa hệ thuật ngữ tiếng Việt nói chung và hệ thuật ngữ KHTN nói riêng
theo phương châm: khoa học (chính xác, hệ thống), quốc tế và dân tộc. Mặt
khác, hiểu rõ các đặc điểm cấu tạo của hệ thuật ngữ KHTN tiếng Việt cũng sẽ
góp phần vào việc khẳng định vai trò của tiếng Việt trong lĩnh vực khoa học, góp
phần vào quá trình truyền bá tri thức, phát triển khoa học ở Việt Nam. Kết quả
nghiên cứu của luận án có thể được sử dụng vào việc biên soạn từ điển, tạo điều
kiện cho việc giảng dạy và học tập tốt hệ thuật ngữ khoa học tiếng Việt nói
chung và hệ thuật ngữ KHTN nói riêng.
2. Lịch sử vấn đề
Mặc dù vấn đề thuật ngữ đã được quan tâm từ rất lâu, nhưng phải đến
thế kỉ XX, Thuật ngữ học mới thực sự được khẳng định như một ngành khoa
học. Việc nghiên cứu thuật ngữ xuất phát từ hai vấn đề nền tảng: thứ nhất là
do kết quả quan sát quá trình hình thành lí thuyết nhằm đáp ứng sự ra đời của
một bộ phận từ ngữ đặc biệt trong ngôn ngữ chuyên môn; thứ hai là do trên
thực tế, trong giao tiếp, nhóm từ ngữ đặc biệt này được coi như những từ ngữ
có ứng dụng độc lập.
Trên thực tế, thuật ngữ ra đời và được sử dụng trước khi người ta tìm
cách định nghĩa chúng. Bên cạnh cái chung, mỗi ngành khoa học đều tạo
dựng cho mình các cơ sở xây dựng nên những hệ thống thuật ngữ chuyên
ngành khác nhau, vì thế chúng có những đặc thù riêng.
Để hình dung một cách rõ hơn về nội dung của khái niệm “thuật ngữ
khoa học”, trước hết chúng ta hãy đến với quan niệm của các nhà khoa học Âu -
Mĩ, nơi có nền khoa học - kĩ thuật - công nghệ phát triển sớm, nhanh và mạnh.
Nói đến thuật ngữ học trước hết không thể không nhắc tới các nhà thuật
ngữ học như: E. Wuster (Đức), J.C. Boulanger (Anh), R.W. Brown (Mĩ)
[146], W.E. Flood (Mĩ) [148], J.C. Segen (Mĩ) [150]. Ngoài việc định nghĩa
thuật ngữ, nêu bản chất khái niệm và chức năng của chúng, các nhà nghiên
cứu này còn có xu hướng tìm cách xác định các tiêu chuẩn cụ thể cần phải có
của thuật ngữ.
Cùng với những tên tuổi của các nhà thuật ngữ học Âu - Mĩ là các nhà
thuật ngữ học nổi tiếng của Xô viết như: D.S. Lotte (Д.C. Лотте), N.P. Kuz'kin
(Н.П. Кузькин), A.I. Moiseev (А.И. Моисеев), V.V. Vinogradov (В.В.
Виноградов), A.A. Reformatskij (А.А. Реформатский), V.P. Đanilenko (В.П.
Даниленко), A.S. Gerd (А.С. Герд), . đã đi sâu vào phân tích bản chất, chức
năng, khái niệm của thuật ngữ và đã tìm định nghĩa cho thuật ngữ khoa học.
Riêng nghiên cứu về cấu tạo của thuật ngữ, năm 1939 tác giả G.O. Vinokur
(Г.О. Винокур) đã có bài “Về một số hiện tượng cấu tạo từ trong hệ thuật ngữ
kĩ thuật Nga” [135].
Ở Việt Nam, thuật ngữ khoa học xuất hiện muộn hơn so với các nước
phương Tây. Vào những năm đầu thế kỉ XX, một số thuật ngữ khoa học xã
hội đã được các tác giả Đông Kinh Nghĩa Thục giới thiệu. Từ những năm
1917 trở đi, việc xây dựng, hình thành thuật ngữ đã có những biểu hiện từ tự
phát đến tự giác, trên tạp chí Nam Phong (1917 - 1934) đã có ý kiến bàn bạc
về việc biên soạn từ điển, đặt danh từ khoa học. Chẳng hạn như bài viết của
Nguyễn Ứng “Về sự dịch tiếng hóa học”, Nguyễn Triệu Luật bàn về “Danh từ
hóa học”. Một số từ điển (tự điển) đã được xuất bản như: Việt Nam tự điển, do
Hội khai trí Tiến Đức khởi thảo, xuất bản lần đầu năm 1931, Hán Việt từ điển
của Đào Duy Anh, Quan - Hải, Tùng - Thư xuất bản năm 1932 và Danh từ
khoa học (Toán, Lí, Hóa, Thiên văn) của Hoàng Xuân Hãn, xuất bản năm
1942. “Cuốn Danh từ khoa học của Hoàng Xuân Hãn không chỉ cung cấp tư
liệu từ ngữ mới, tri thức mới mà cả phương pháp, cách thức sáng tạo thuật
ngữ tiếng Việt hiện đại. Đóng góp lớn của công trình này không chỉ ở vốn
thuật ngữ một số ngành khoa học cơ bản lần đầu được xây dựng cấu tạo mà
còn là lí luận về hệ thuật ngữ, về nguyên tắc và phương pháp xây dựng hệ
thuật ngữ tiếng Việt hiện đại” [113, tr.190]. Sau cuốn Danh từ khoa học của
Hoàng Xuân Hãn, một số từ điển đã được xuất bản như Danh từ thực vật của
Nguyễn Hữu Quán và Lê Văn Căn, Danh từ vạn vật học của Đào Văn Tiến