Tiến Sĩ Nghiên cứu các nhân tố ảnh hưởng tới chất lượng kiểm toán báo cáo tài chính các doanh nghiệp niêm yế

LUẬN ÁN TIẾN SĨ
NĂM 2013

MỤC LỤC
MỞ ĐẦU. 1

CHƯƠNG 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA VIỆC NGHIÊN CỨU CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN CHẤT LƯỢNG KIỂM TOÁN BÁO CÁO TÀI CHÍNH DOANH NGHIỆP NIÊM YẾT TRÊN THỊ TRƯỜNG CHỨNG KHOÁN. 16
1.1. Thị trường chứng khoán và doanh nghiệp niêm yết trên thị trường
chứng khoán . 16
1.1.1. Thị trường chứng khoán 16
1.1.2. Doanh nghiệp niêm yết trên thị trường chứng khoán . 20
1.1.3. Đặc điểm báo cáo tài chính của doanh nghiệp niêm yết . 23
1.2. Kiểm toán báo cáo tài chính của doanh nghiệp niêm yết . 25
1.2.1. Khái niệm và phân loại kiểm toán 26
1.2.2. Vai trò của kiểm toán độc lập đối với báo cáo tài chính doanh nghiệp
niêm yết . 29
1.2.3. Các loại báo cáo kiểm toán báo cáo tài chính doanh nghiệp niêm yết
trên thị trường chứng khoán 31
1.3. Các nhân tố ảnh hưởng đến chất lượng kiểm toán báo cáo tài chính
của doanh nghiệp niêm yết . 33
1.3.1. Đối tượng quan tâm tới chất lượng kiểm toán báo cáo tài chính của
doanh nghiệp niêm yết 33
1.3.2. Quan điểm chất lượng kiểm toán báo cáo tài chính doanh nghiệp
niêm yết . 37
1.3.3. Các nhân tố ảnh hưởng đến chất lượng kiểm toán báo cáo tài chính
của các doanh nghiệp niêm yết . 42
Kết luận Chương 1 55

CHƯƠNG 2: PHÂN TÍCH THỰC TRẠNG VỚI VIỆC XÁC ĐỊNH CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN CHẤT LƯỢNG KIỂM TOÁN BÁO CÁO TÀI CHÍNH CÁC DOANH NGHIỆP NIÊM YẾT TRÊN THỊ TRƯỜNG CHỨNG KHOÁN VIỆT NAM . 56

2.1. Tổng quan thị trường chứng khoán Việt Nam và các doanh nghiệp
niêm yết 56
2.1.1. Sự phát triển của thị trường chứng khoán Việt Nam và các doanh
nghiệp niêm yết . 56
2.1.2. Điều kiện niêm yết của doanh nghiệp trên thị trường chứng khoán
Việt Nam . 59
2.1.3. Đặc điểm doanh nghiệp niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt
Nam ảnh hưởng tới kiểm toán . 60
2.2. Kiểm toán báo cáo tài chính doanh nghiệp niêm yết trên thị trường
chứng khoán Việt Nam . 65
2.2.1. Đặc điểm công ty kiểm toán độc lập được chấp thuận kiểm toán
doanh nghiệp niêm yết 65
2.2.2. Vai trò của kiểm toán báo cáo tài chính các doanh nghiệp niêm yết
trên thị trường chứng khoán Việt Nam . 76
2.2.3. Thực trạng đánh giá chất lượng kiểm toán báo cáo tài chính của
doanh nghiệp niêm yết 79
2.3. Xác định các nhân tố ảnh hưởng tới chất lượng kiểm toán báo cáo tài
chính của doanh nghiệp niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam . 84
2.3.1. Nhóm nhân tố bên ngoài . 86
2.3.2. Nhóm Nhân tố thuộc về kiểm toán viên/nhóm kiểm toán 93
2.3.3. Nhóm Nhân tố thuộc về công ty kiểm toán 101
Kết luận Chương 2 105

CHƯƠNG 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VỀ CÁC NHÂN TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN CHẤT LƯỢNG KIỂM TOÁN BÁO CÁO TÀI CHÍNH CÁC DOANH NGHIỆP NIÊM YẾT TRÊN THỊ TRƯỜNG CHỨNG KHOÁN VIỆT NAM 106
3.1. Thu thập và xử lý số liệu nghiên cứu 106
3.1.1. Thiết kế câu hỏi khảo sát . 106
3.1.2. Lựa chọn đối tượng khảo sát . 107
3.1.3. Phương pháp khảo sát và thu hồi phiếu khảo sát 109
3.1.4. Đặc điểm đối tượng trả lời phiếu khảo sát . 118
3.1.5. Nguồn dữ liệu sử dụng 112
3.1.6. Mô tả các bước hình thành dữ liệu nghiên cứu 122
3.2. Phân tích kết quả về mức độ ảnh hưởng của các nhân tố đến chất
lượng kiểm toán báo cáo tài chính doanh nghiệp niêm yết . 118
3.2.1. Nhóm Nhân tố bên ngoài 119
3.2.2. Nhóm Nhân tố thuộc về kiểm toán viên/nhóm kiểm toán 122
3.2.3. Nhóm Nhân tố thuộc về công ty kiểm toán 127
Kết luận Chương 3 132

CHƯƠNG 4: GIẢI PHÁP VÀ KIẾN NGHỊ NHẰM NÂNG CAO CHẤT LƯỢNG KIỂM TOÁN BÁO CÁO TÀI CHÍNH CÁC DOANH NGHIỆP NIÊM YẾT TRÊN THỊ TRƯỜNG CHỨNG KHOÁN VIỆT NAM 133
4.1. Sự cần thiết nâng cao chất lượng kiểm toán báo cáo tài chính
doanh nghiệp niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam 133
4.2. Giải pháp nâng cao chất lượng kiểm toán báo cáo tài chính các
doanh nghiệp niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam 137
4.2.1. Nhóm giải pháp nâng cao chất lượng KTV/nhóm kiểm toán . 139
4.2.2. Nhóm giải pháp nâng cao chất lượng các công ty kiểm toán . 145
4.2.3. Nhóm giải pháp cải thiện môi trường pháp lý 148
4.3. Một số kiến nghị nhằm tăng cường các giải pháp . 153
4.3.1. Đối với các cơ quan có thẩm quyền 153
4.3.2. Đối với doanh nghiệp niêm yết . 155
4.3.3. Lưu ý đối với nhà đầu tư khi sử dụng các báo cáo kiểm toán báo cáo
tài chính . 156
Kết luận Chương 4 159
KẾT LUẬN 160


MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của ðề tài nghiên cứu
Kiểm toán đóng một vai trò quan trọng trong việc duy trì và phát hành BCTC có chất lượng cao. Tuy nhiên, vụ phá sản của Tập đoàn Năng lượng Enron, một trong những tập đoàn năng lượng hàng đầu nước Mỹ năm 2001, liên quan đến sự sụp đổ của Hãng Kiểm toán hàng đầu thế giới Arthur Andersen năm 2002, sau khi Hãng này phải chịu mức án phạt nửa triệu USD, đồng thời chấp nhận phá sản do không còn uy tín trên thị trường kiểm toán, đã làm tăng lên sự lo ngại về chất lượng kiểm toán [33]. Tiếp sau sự sụp đổ của Arthur Andersen, hàng loạt các bê bối khác về chất lượng kiểm toán của các công ty kiểm toán độc lập đã được phanh phui liên quan đến việc đưa ra ý kiến không xác đáng về BCTC, như trường hợp phá sản của Tập đoàn Viễn thông Worldcom (do Arthur Andersen kiểm toán) [32] hay của Tập đoàn bán lẻ lớn thứ hai nước Mỹ Kmart (do PricewaterhouseCoopers kiểm toán) [41] . Gần đây nhất vào tháng 4/2013, Ngân hàng hàng đầu thế giới Deutsche Bank, tiết lộ con số tài sản trị giá
395,5 tỉ Euro, tương đương 19% tổng tài sản trị giá 2,03 nghìn tỉ Euro của Ngân hàng này, đã bị che giấu từ năm 2008 đến nay, nhằm tạo cái nhìn sai lệch của các nhà đầu tư về rủi ro trong bảng cân đối ít hơn so với thực tế [36].
Những sai lệch trong BCTC như vậy có liên quan tới trách nhiệm của các KTV/công ty kiểm toán hay không vẫn đang là vấn đề gây tranh cãi và chưa có kết luận cuối cùng. Hãng kiểm toán KPMG cũng đang phải đối mặt kiện tụng liên quan tới hai Ngân hàng JP Morgan và Bank of New York trong việc “để cho” nhà tài chính hàng đầu nước Mỹ Bernard Madoff thực hiện các phi vụ lừa đảo [38]. Mới đây vào tháng 6/2013, khối Dịch vụ Tư vấn của Hãng kiểm toán Deloitte đã phải nhận án phạt 10 triệu đôla Mỹ và phải tạm dừng hoạt động một năm do không hoàn thành đúng vai trò tư vấn độc lập đối với Ngân hàng Standard Chartered [35].
Các vụ việc liên tiếp xảy ra như vậy đã khiến lòng tin của các nhà đầu tư vào hoạt động kiểm toán với chức năng xác minh và bày tỏ ý kiến ngày càng giảm dần. Nhiều câu hỏi được đặt ra để tìm hiểu các nhân tố dẫn đến chất lượng kiểm toán đã
không được đảm bảo: Nhân tố về tính độc lập, đạo đức nghề nghiệp, tính chuyên nghiệp, kinh nghiệm của kiểm toán viên, các nhân tố của công ty kiểm toán hay do các nhân tố tác động nào khác?
Tại Việt Nam, sự kiện của Công ty Cổ phần Bông Bạch Tuyết (mã chứng khoán BBT) năm 2008 đã trở thành tâm điểm của Thị trường Chứng khoán Việt Nam khi những câu chuyện lãi lỗ trên BCTC năm 2005 (do Công ty TNHH Kiểm toán và Tư vấn A&C kiểm toán) và năm 2006 (do Công ty TNHH Kiểm toán và Dịch vụ Tin học AISC kiểm toán) gây nhiều tranh cãi. Kết quả là cổ phiếu của Công ty Bông Bạch Tuyết đã bị ngừng giao dịch và sau đó là bị hủy niêm yết vào tháng 8/2009 do vi phạm nghĩa vụ công bố thông tin, kinh doanh thua lỗ 3 năm liên tiếp. Liên quan đến vụ việc gây thiệt hại nặng nề về kinh tế cho gần 1.500 cổ đông của Công ty Bông Bạch Tuyết có phần nhiều thuộc về trách nhiệm của KTV trong việc đảm bảo độ tin cậy về tính trung thực và hợp lý của BCTC của Công ty khách hàng. UBCKNN đã quyết định xử phạt 2 công ty kiểm toán, đồng thời không chấp thuận tư cách 4 kiểm toán viên trong 2 năm do có những sai sót trọng yếu trong quá trình kiểm toán BCTC của Công ty này [39]. Các trường hợp khác liên quan đến độ tin cậy của thông tin trên các BCTC dù đã được kiểm toán như của Công ty Cổ phần ðại lý Liên hiệp Vận chuyển (mã chứng khoán GMD), Tổng Công ty Cổ phần Xuất nhập khẩu và Xây dựng Việt Nam (mã chứng khoán VCG), Công ty Cổ phần Dược Viễn ðông (mã chứng khoán DVD) cũng đã khiến nhiều nhà đầu tư phải gánh chịu những tổn thất kinh tế.
Gần đây nhất năm 2012, UBCKNN cũng đã phải ra quyết định xử phạt vi phạm hành chính đối với 3 kiểm toán viên thuộc 3 công ty kiểm toán vì có những sai phạm trọng yếu trong kiểm toán BCTC các doanh nghiệp niêm yết [42]. Thông qua các sự kiện này càng làm cho các nhà đầu tư, các cơ quan quản lý nhà nước như UBCKNN, Bộ Tài chính lo ngại nhiều hơn về chất lượng kiểm toán BCTC của các doanh nghiệp niêm yết, cũng như vai trò của các công ty kiểm toán độc lập, nếu các BCTC đã được kiểm toán trở nên không đáng tin cậy.
Trên thị trường chứng khoán, BCTC của các doanh nghiệp niêm yết được quan tâm từ nhiều nhóm đối tượng khác nhau và khá phức tạp, không chỉ là các nhà quản lý doanh nghiệp, mà BCTC còn được quan tâm đặc biệt từ các nhà đầu tư, các chuyên gia phân tích, tư vấn đầu tư, các cơ quan quản lý. Trong các đối tượng đó, nhóm quan tâm phổ biến và nhạy cảm nhất đối với các BCTC là các nhà đầu tư cá nhân và tổ chức (quĩ đầu tư, công ty đầu tư và công ty chứng khoán). Khác biệt với các loại hình doanh nghiệp khác như liên doanh, doanh nghiệp được sở hữu bởi số ít cổ đông, công ty TNHH hay doanh nghiệp tư nhân, BCTC chỉ được quan tâm từ một vài thành viên và đối tác.
BCTC là hệ thống báo cáo được lập theo chuẩn mực và chế độ kế toán hiện hành, phản ánh các thông tin kinh tế tài chính tổng hợp về tình hình tài chính, kết quả kinh doanh và lưu chuyển tiền tệ của doanh nghiệp. ðồng thời, số liệu trên BCTC nhiều khả năng có thể bị xuyên tạc vì lợi ích của các nhà quản lý doanh nghiệp và những người lập BCTC mà không phải vì mục đích của các nhà đầu tư. KTV và các công ty kiểm toán độc lập, với trách nhiệm xác minh độ tin cậy của các BCTC, sẽ đưa ra ý kiến về BCTC đã được kiểm toán và cho rằng BCTC không còn chứa đựng các sai sót trọng yếu, hoặc nếu có thì chúng đều đã được phát hiện và báo cáo. Khả năng đảm bảo này của KTV thể hiện chất lượng kiểm toán.
Tuy nhiên, chất lượng kiểm toán không dễ dàng đánh giá và nhận biết. Các thước đo kết quả kiểm toán có thể cho biết chất lượng dịch vụ kiểm toán nhưng lại không cho biết nhân tố nào khiến cho chất lượng đạt được như vậy và quan trọng hơn là không cho biết cơ sở để nâng cao chất lượng kiểm toán. Do đó, chỉ có thể hiểu rõ, nắm vững và kiểm soát được các nhân tố ảnh hưởng tới chất lượng mới giúp nhà quản lý, công ty kiểm toán xác định được phương hướng nâng cao chất lượng kiểm toán. Các nhân tố ảnh hưởng tới chất lượng kiểm toán có thể xuất hiện bên trong và bên ngoài, có thể từ phía các doanh nghiệp niêm yết (khách thể kiểm toán) trong việc thực hiện nghĩa vụ thiết lập, trình bày và công bố các BCTC, hay từ chính các KTV và các công ty kiểm toán (chủ thể kiểm toán) trong việc phát hiện và báo cáo các sai phạm trọng yếu trong các BCTC đã được kiểm toán, hay do một nhân tố nào khác. ðể có cơ sở cho việc đề xuất các giải pháp nhằm đảm bảo và nâng cao chất lượng kiểm toán BCTC doanh nghiệp niêm yết trên TTCK Việt Nam, cần thiết phải xác định được các nhân tố và mức độ ảnh hưởng của từng nhân tố, qua đó xác định nhân tố ảnh hưởng trọng tâm.
Nhiều nghiên cứu về các nhân tố ảnh hưởng đến chất lượng kiểm toán chủ yếu được thực hiện ở các quốc gia có nền kinh tế phát triển như Mỹ, Anh, Úc, nơi mà các đối tượng sử dụng BCTC đã nhận thức tốt vai trò của kiểm toán đối với BCTC. Các nghiên cứu có thể đưa đến kết quả đánh giá khác nhau về mức độ ảnh hưởng của các nhân tố tới chất lượng kiểm toán, tùy vào thời điểm, khu vực (quốc gia) hay đối tượng được điều tra, khảo sát. Tại Việt Nam tính đến nay, theo tìm hiểu của tác giả, chưa có nghiên cứu chính thức nào xác định các nhân tố, cũng như lượng hóa mức độ ảnh hưởng của các nhân tố tới chất lượng kiểm toán BCTC nói chung và BCTC của doanh nghiệp niêm yết trên TTCK nói riêng, mặc dù vấn đề này đang nhận được quan tâm bởi không chỉ nhà quản lý, những người sử dụng dịch vụ kiểm toán, mà là của chính các kiểm toán viên, công ty kiểm toán.
Do vậy, với những lý do đã chỉ ra, đề tài “Nghiên cứu các nhân tố ảnh hưởng đến chất lượng kiểm toán báo cáo tài chính các doanh nghiệp niêm yết trên thị trường chứng khoán Việt Nam” phản ánh tính cấp thiết, góp phần làm sáng tỏ vấn đề đang được quan tâm, đồng thời là cơ sở cho việc đề xuất các giải pháp cần tập trung nhằm nâng cao chất lượng kiểm toán BCTC doanh nghiệp niêm yết trên TTCK Việt Nam nói riêng, cũng như chất lượng kiểm toán BCTC nói chung của các công ty kiểm toán.