Thạc Sĩ Nghiên cứu biện pháp kỹ thuật trồng đậu tương xuân trên đất dốc ở tỉnh Bắc Kạn

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn


ii
LỜI CẢM ƠN
Trong suốt thời gian nghiên cứu tôi luôn nhận được sự chỉ dẫn tận tình
của tập thể thầy cô hướng dẫn. Nhân dịp này tôi xin được bày tỏ lòng biết ơn
sâu sắc tới thầy cô:
GS.VS.TSKH. Trần Đình Long, Nguyên Phó viện trưởng Viện KHKT
Nông nghiệp Việt Nam.
PGS. TS. Luân Thị Đẹp, Trưởng khoa Nông học – Trường Đại học
Nông Lâm Thái Nguyên.
Tôi xin chân thành cảm ơn Ban giám hiệu Trường Đại học Nông Lâm
Thái Nguyên, Khoa Sau Đại học, Khoa Nông học, Phòng Quản lý Khoa học
và Quan hệ Quốc tế Trường Đại học Nông Lâm Thái Nguyên đã tạo điều kiện
giúp đỡ tôi trong suốt quá trình thực hiện luận án.
Tôi xin cảm ơn sự giúp đỡ quý báu của các thầy cô giáo khoa Nông
học, Bộ môn Di truyền Giống cây trồng và các em sinh viên các khóa 31, 32,
33, 34 và 35 Khoa Nông học Trường Đại học Nông Lâm Thái Nguyên.
Tôi xin cảm ơn Phòng Nông nghiệp các huyện Ba Bể, Chợ Mới, Na Rì
và Bạch Thông tỉnh Bắc Kạn đã giúp đỡ tôi địa bàn tốt để tiến hành các thí
nghiệm nghiên cứu. Tôi xin cảm ơn Liên hiệp Hội Phụ nữ Tỉnh Bắc Kạn đã
giúp đỡ tôi tổ chức nhân rộng mô hình thâm canh đậu tương xuân ra diện rộng
tại tỉnh Bắc Kạn.
Tôi xin cảm ơn sự giúp đỡ, động viên của tất cả bạn bè và đồng nghiệp.
Cảm ơn vợ, các con và những người thân trong gia đình đã là điểm tựa
tinh thần và vật chất cho tôi trong những năm tháng tiến hành nghiên cứu và
hoàn thành luận án.
Xin trân trọng cảm ơn tất cả sự giúp đỡ quý báu đó.
NGHIÊN CỨU SINH
Trần Văn Điền
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn


iii
MỤC LỤC
Trang
Lời cam đoan i
Lời cảm ơn ii
Mục lục iii
Danh mục các bảng biểu . x
Danh mục biểu đồ xv
Danh mục phụ lục . xvi
Danh mục ảnh xvii
Danh mục viết tắt .xviii
MỞ ĐẦU . 1
1. Tính cấp thiết của đề tài 1
2. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn . 2
2.1. Ý nghĩa khoa học 2
2.2. Ý nghĩa thực tiễn . 3
3. Mục đích và yêu cầu của đề tài 3
3.1. Mục đích . 3
3.2. Yêu cầu . 3
4. Cơ sở khoa học và thực tiễn của đề tài nghiên cứu 4
4.1. Cơ sở khoa học 4
4.2. Cơ sở thực tiễn 4
5. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu 5
CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU . 6
1.1. Tình hình sản xuất đậu tương trên thế giới và trong nước 6
1.1.1. Tình hình sản xuất đậu tương trên thế giới 6
1.1.2. Tình hình sản xuất đậu tương trong nước . 7
1.2. Các yêu cầu sinh thái của cây đậu tương 8
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn


iv
1.2.1. Yêu cầu về nhiệt độ 8
1.2.2. Yêu cầu về ánh sáng . 8
1.2.3 Yêu cầu về nước 10
1.2.4. Yêu cầu về nước . 11
1.3. Cơ sở khoa học của việc tăng năng suất cây đậu tương 12
1.3.1. Tăng khả năng tiếp nhận năng lượng để tăng tổng sinh khối 13
1.3.2. Tối đa hóa khả năng tích lũy tổng sinh khối của quần thể đậu tương 15
1.3.3. Tối ưu chỉ số diện tích lá (LAI) trong từng thời kỳ sinh trưởng 15
1.3.4. Tăng cường sự phân chia vật chất khô tích lũy về hạt . 16
1.3.5. Tối ưu hóa những tính trạng có tương quan thuận với năng suất hạt 17
1.4. Một số nghiên cứu về biện pháp kỹ thuật tăng năng suất đậu tương 20
1.4.1. Sử dụng giống đậu tương phù hợp với điều kiện sinh thái 20
1.4.2. Trồng đậu tương luân canh và xen canh với cây trồng khác . 25
1.4.3. Sử dụng hạt giống có tỷ lệ nảy mầm cao . 26
1.4.4. Chọn thời vụ gieo thích hợp . 28
1.4.5. Gieo với mật độ phù hợp 29
1.4.6. Bón phân đầy đủ và cân đối cho đậu tương 32
1.4.7. Điều tiết nước và giữ ẩm 37
1.4.8. Phòng trừ sâu bệnh hại . 38
1.4.9. Giảm sự hư hỏng của hạt ở thời kỳ thu hoạch . 39
1.5. Biện pháp canh tác bảo vệ đất và nước trên đất dốc . 40
1.6. Điều kiện tự nhiên và xã hội của tỉnh Bắc Kạn 42
1.6.1. Điều kiện tự nhiên 42
1.6.1.1. Vị trí địa lý 42
1.6.1.2. Địa hình . 42
1.6.1.3. Đất đai . 42
1.6.1.4. Khí hậu 43
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn


v
1.6.1.5. Thủy văn . 44
1.6.2. Điều kiện xã hội . 44
CHƯƠNG 2: VẬT LIỆU, NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU 46
2.1. Vật liệu nghiên cứu . 46
2.1.1. Các giống đậu tương tham gia thí nghiệm .46
2.1.2. Các vật liệu khác 47
2.2. Nội dung nghiên cứu . 47
2.3. Phương pháp nghiên cứu 48
2.3.1. Điều tra đánh giá thực trạng sản xuất đậu tương xuân trên đất dốc tại Bắc Kạn . 48
2.3.2. Xác định giống đậu tương thích hợp cho vụ xuân trên đất dốc tại Bắc Kạn. 48
2.3.3. Nghiên cứu một số biện pháp kỹ thuật chủ yếu trong thâm canh
tăng năng suất đậu tương . 53
2.3.4. Ứng dụng kết quả nghiên cứu vào xây dựng mô hình sản xuất đậu
tương xuân trên đất dốc tại Bắc Kạn 58
2.3.5. Phân tích và xử lý số liệu . 58
CHƯƠNG 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN 59
3.1. Kết quả điều tra tình hình sản xuất đậu tương xuân trên đất dốc ở
tỉnh Bắc Kạn . 59
3.1.1. Hiện trạng sử dụng đất sản xuất nông nghiệp ở tỉnh Bắc Kạn 59
3.1.2. Tình hình sản xuất đậu tương chung của tỉnh Bắc Kạn . 60
3.1.3. Thực trạng sản xuất đậu tương xuân trên đất dốc tại Bắc Kạn 61
3.1.3.1. Tình hình sử dụng đất dốc tại Bắc Kạn . 61
3.1.3.2. Qui mô và tỉ lệ số hộ trồng đậu tương xuân trên đất dốc . 62
3.1.3.3. Năng suất đậu tương xuân gieo trồng trên đất dốc . 63
3.1.3.4. Cơ cấu giống đậu tương sử dụng trong vụ xuân trên đất dốc . 63
3.1.3.5. Một số biện pháp kỹ thuật áp dụng trồng đậu tương xuân trên đất dốc 64
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn


vi
3.1.3.6. Một số sâu bệnh hại chính trên cây đậu tương xuân trên đất dốc . 68
3.1.3.7. Những thuận lợi và khó khăn chính trong trồng đậu tương vụ
xuân trên đất dốc ở tỉnh Bắc Kạn . 69
3.1.3.8. Đề xuất của người dân về đặc điểm giống đậu tương trồng trong
vụ xuân trên đất dốc ở Bắc Kạn . 71
3.2. Kết quả so sánh một số giống đậu tương trồng trong vụ xuân trên đất
dốc tại Bắc Kạn . 73
3.2.1. Các thời kỳ sinh trưởng phát triển của các giống đậu tương . 73
3.2.2 .Khả năng sinh trưởng của các giống đậu tương . 76
3.2.3. Chỉ số diện tích lá, khả năng tạo nốt sần và tích lũy chất khô. 79
3.2.4. Khả năng chống chịu với sâu bệnh và ngoại cảnh . 82
3.2.5. Các yếu tố cấu thành năng suất và năng suất . 84
3.2.6. Khả năng duy trì tỷ lệ nảy mầm trong quá trình bảo quản 89
3.3. Kết quả nghiên cứu một số biện pháp kỹ thuật thâm canh tăng năng
suất đậu tương xuân trên đất dốc tại Bắc Kạn . 90
3.3.1. Xác định thời vụ gieo trồng đậu tương xuân thích hợp trên đất dốc
tại Bắc Kạn . 90
3.3.1.1. Ảnh hưởng của thời vụ gieo đến các thời kỳ sinh trưởng phát triển. 91
3.3.1.2. Ảnh hưởng của thời vụ gieo đến khả năng sinh trưởng và hình
thành nốt sần 92
3.3.1.3. Ảnh hưởng của thời vụ đến mức độ nhiễm sâu bệnh hại và tính
chống đổ của giống đậu tương ĐT22 . 94
3.3.1.4. Ảnh hưởng của thời vụ đến các yếu tố cấu thành năng suất và
năng suất 95
3.3.2. Xác định mật độ gieo trồng đậu tương xuân thích hợp trên đất dốc
ở tỉnh Bắc Kạn . 98
3.3.2.1. Ảnh hưởng của mật độ gieo đến thời gian sinh trưởng và một số
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn


vii
đặc điểm hình thái của giống đậu tương ĐT22 99
3.3.2.2. Ảnh hưởng của mật độ gieo đến chỉ số diện tích lá, khả năng tích
lũy chất khô và hình thành nốt sần . 100
3.3.2.3. Ảnh hưởng của mật độ đến khả năng chống chịu sâu bệnh và
chống đổ của giống đậu tương ĐT22 . 102
3.3.2.4. Ảnh hưởng của mật độ đến các yếu tố cấu thành năng suất và
năng suất của giống đậu tương ĐT22 103
3.3.3. Xác định tổ hợp phân bón thích hợp cho đậu tương xuân gieo trồng
trên đất dốc ở tỉnh Bắc Kạn 106
3.3.3.1. Ảnh hưởng của một số tổ hợp phân bón đến thời gian sinh trưởng
và một số đặc điểm hình thái của giống đậu tương ĐT22 . 106
3.3.3.2. Ảnh hưởng của phân bón đến chỉ số diện tích lá, khả năng tích lũy
chất khô và hình thành nốt sần 108
3.3.3.3. Ảnh hưởng phân bón đến mức độ nhiễm sâu bệnh hại và tính
chống đổ của giống đậu tương ĐT22 . 109
3.3.3.4. Ảnh hưởng phân bón đến các yếu tố cấu thành năng suất và năng suất 111
3.3.3.5. Hiệu quả kinh tế của các tổ hợp phân bón 113
3.3.4. Nghiên cứu phương thức trồng xen ngô với đậu tương xuân trên
đất dốc ở tỉnh Bắc Kạn 114
3.3.4.1. Ảnh hưởng của một số phương thức trồng xen ngô đến thời gian
sinh trưởng và một số đặc điểm hình thái của giống đậu tương ĐT22 115
3.3.4.2. Ảnh hưởng của các phương thức trồng xen ngô đến chỉ số diện
tích lá, khả năng tích lũy chất khô và hình thành nốt sần của giống đậu
tương ĐT22 . 116
3.3.4.3. Ảnh hưởng các phương thức trồng xen ngô đến mức độ nhiễm
sâu bệnh hại và tính chống đổ của giống đậu tương ĐT22 . 117
3.3.4.4. Ảnh hưởng các phương thức trồng xen ngô đến các yếu tố cấu
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn


viii
thành năng suất và năng suất của giống đậu tương ĐT22 . 119
3.3.4.5. Thời gian sinh trưởng và năng suất của ngô trong các công thức
trồng xen ngô . 120
3.3.4.6. Năng suất qui đổi trong các công thức trồng xen . 122
3.3.4.7. Hiệu quả kinh tế của các phương thức trồng xen ngô với đậu tương 123
3.3.5. Kết quả nghiên cứu một số biện pháp giữ ẩm và hạn chế xói mòn 124
3.3.5.1. Ảnh hưởng của các biện pháp giữ ẩm và hạn chế xói mòn đến độ
ẩm đất ở thời kỳ mọc mầm 125
3.3.5.2. Ảnh hưởng của các biện pháp giữ ẩm và hạn chế xói mòn đến độ
ẩm đất ở thời kỳ quả chắc xanh 126
3.3.5.3. Ảnh hưởng của các biện pháp giữ ẩm và hạn chế xói mòn đến
lượng đất bị xói mòn 127
3.3.5.4. Ảnh hưởng của các biện pháp giữ ẩm và hạn chế xói mòn đến
thời gian sinh trưởng (TGST) của giống đậu tương ĐT22 128
3.3.5.5. Ảnh hưởng của các biện pháp giữ ẩm và hạn chế xói mòn đến số
lượng nốt sần hữu hiệu (SLNS) của giống đậu tương ĐT22 129
3.3.5.6. Ảnh hưởng của các biện pháp giữ ẩm và hạn chế xói mòn đến chỉ
số diện tích lá (CSDTL) của giống đậu tương ĐT22 . 130
3.3.5.7. Ảnh hưởng của các biện pháp giữ ẩm và hạn chế xói mòn đến
khả năng tích lũy chất khô (TLCK) của giống đậu tương ĐT22 . 131
3.3.5.8. Ảnh hưởng của các biện pháp giữ ẩm và hạn chế xói mòn đến
năng suất của giống đậu tương ĐT22 132
3.3.5.9. Hiệu quả kinh tế của các biện pháp giữ ẩm và hạn chế xói mòn 134
3.4. Ứng dụng kết quả nghiên cứu vào xây dựng mô hình thâm canh đậu
tương xuân trên đất dốc ở tỉnh Bắc Kạn 135
3.4.1. Đề xuất qui trình kỹ thuật thâm canh đậu tương xuân trên đất dốc . 135
3.4.2. Kết quả xây dựng một số mô hình thâm canh đậu tương xuân trên
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn


ix
đất dốc tại Bắc Kạn trong 2 năm 2007 và 2008 . 137
KẾT LUẬN VÀ ĐỀ NGHỊ 139
CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN ÁN ĐÃ
ĐƯỢC CÔNG BỐ . 141
TÀI LIỆU THAM KHẢO 142
PHỤ LỤC . 164
MỘT SỐ HÌNH ẢNH TRONG CÁC THÍ NGHIỆM . 192
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn


x
DANH MỤC CÁC BẢNG BIỂU

Bảng Trang
1.1. Tình hình sản xuất đậu tương trên thế giới từ năm 2003 -2007 . 6
1.2 Diện tích, năng suất và sản lượng đậu tương năm 2007 của một số
nước sản xuất đậu tương chính trên thế giới . 27
1.3. Tình hình sản xuất đậu tương ở Việt Nam từ năm 2003- 2007 . 38
2.1. Các giống đậu tương sử dụng làm vật liệu nghiên cứu . 46
2.2. Quy trình sử dụng thuốc hoá học phòng trừ sâu bệnh hại đậu tương 50
2.3. Các công thức trong thí nghiệm nghiên cứu biện pháp giữ ẩm và hạn
chế xói mòn 57
3.1. Hiện trạng sử dụng đất nông nghiệp năm 2006 của tỉnh Bắc Kạn . 59
3.2. Tình hình sản suất đậu tương của tỉnh Bắc Kạn từ năm 2002- 2006 60
3.3. Diện tích gieo trồng đậu tương ở các huyện từ năm 2002- 2006 . 61
3.4. Tình hình sử dụng đất dốc của các hộ nông dân . 62
3.5. Qui mô và tỷ lệ số hộ trồng đậu tương trên đất dốc của nông dân
tỉnh Bắc Kạn . 62
3.6. Năng suất đậu tương trồng trên đất dốc tại Bắc Kạn . 63
3.7. Cơ cấu giống đậu tương gieo trồng trong vụ xuân trên đất dốc tại
tỉnh Bắc Kạn 64
3.8. Một số biện pháp kỹ thuật được người dân áp dụng trong trồng đậu
tương xuân trên đất dốc tại Bắc Kạn 65
3.9. Tình hình sử dụng phân bón cho đậu tương xuân trên đất dốc tại các
hộ nông dân ở tỉnh Bắc Kạn . 67
3.10. Một số loại sâu bệnh hại chính trên cây đậu tương xuân trên đất dốc
tại tỉnh Bắc Kạn . 68
3.11. Những thuận lợi và khó khăn chính trong sản xuất đậu tương vụ
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn


xi
xuân trên đất dốc tại Bắc Kạn 70
3.12. Đề xuất của người dân về đặc điểm giống đậu tương trồng trong vụ
xuân trên đất dốc ở Bắc Kạn 71
3.13. Các thời kỳ sinh trưởng phát triển và thời gian sinh trưởng của các giống
đậu tương trồng vụ xuân 2003, 2004 và 2005 trên đất dốc tại Bắc Kạn 74
3.14. Chiều cao cây, số cành cấp 1 và số đốt trên thân chính của các giống đậu
tương gieo trồng vụ xuân 2003, 2004 và 2005 trên đất dốc tại Bắc Kạn . 77
3.15. Chỉ số diện tích lá, nốt sần và khả năng tích lũy chất khô ở thời kỳ
chắc xanh của các giống đậu tương trồng vụ xuân 2003, 2004 và 2005 80
3.16. Mức độ nhiễm sâu bệnh hại chính, tính chống đổ và tách quả của
các giống đậu tương trồng trên đất dốc vụ xuân 2003, 2004 và 2005. 83
3.17. Các yếu tố cấu thành năng suất và năng suất của các giống đậu tương
trồng trong vụ xuân năm 2003, 2004 và 2005 trên đất dốc tại Bắc Kạn . 85
3.18. Khả năng duy trì tỷ lệ nảy mầm của các giống đậu tương tham gia
thí nghiệm sau 1 năm bảo quản . 89
3.19. Ảnh hưởng của thời vụ gieo đến các thời kỳ sinh trưởng phát triển của
giống đậu tương ĐT22 trong vụ xuân 2005 trên đất dốc ở Bắc Kạn 91
3.20. Ảnh hưởng của thời vụ gieo đến một số chỉ tiêu sinh trưởng và khả
năng hình thành nốt sần của giống đậu tương ĐT22 trong vụ xuân
2005 trên đất dốc ở Bắc Kạn 93
3.21. Ảnh hưởng của thời vụ gieo đến mức độ nhiễm sâu bệnh hại và tính
chống đổ của giống đậu tương ĐT22 trong vụ xuân 2005 trên đất
dốc ở Bắc Kạn 95
3.22. Ảnh hưởng của thời vụ gieo đến các yếu tố cấu thành năng suất và
năng suất của giống đậu tương ĐT22 trong vụ xuân 2005 trên đất
dốc ở Bắc Kạn 96
3.23. Ảnh hưởng của mật độ gieo đến thời gian sinh trưởng và một số đặc
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn


xii
điểm hình thái của giống đậu tương ĐT22 trong vụ xuân 2005 trên
đất dốc ở Bắc Kạn .

99
3.24. Ảnh hưởng của mật độ gieo đến CSDTL, khả năng TLCK và khả
năng hình thành nốt sần của giống đậu tương ĐT22 trong vụ xuân
2005 trên đất dốc ở Bắc Kạn . 101
3.25. Ảnh hưởng của mật độ gieo đến mức độ nhiễm sâu bệnh hại và tính
chống đổ của giống đậu tương ĐT22 trong vụ xuân 2005 trên đất
dốc ở Bắc Kạn 103
3.26. Ảnh hưởng của mật độ gieo đến các yếu tố cấu thành năng suất và
năng suất của giống đậu tương ĐT22 trong vụ xuân 2005 trên đất
dốc ở Bắc Kạn 104
3.27. Ảnh hưởng của các tổ hợp phân bón đến thời gian sinh trưởng và
một số đặc điểm hình thái của giống đậu tương ĐT22 trong vụ xuân
2005 trên đất dốc ở Bắc Kạn . 107
3.28. Ảnh hưởng của các tổ hợp phân bón đến CSDTL, khả năng TLCK
và khả năng hình thành nốt sần của giống đậu tương ĐT22 trong vụ
xuân 2005 trên đất dốc ở Bắc Kạn 108
3.29. Ảnh hưởng của một số tổ hợp phân bón đến mức độ nhiễm sâu bệnh
hại và tính chống đổ của giống đậu tương ĐT22 trong vụ xuân 2005
trên đất dốc ở Bắc Kạn 110
3.30. Ảnh hưởng của một số tổ hợp phân bón đến các yếu tố cấu thành
năng suất và năng suất của giống đậu tương ĐT22 trong vụ xuân
2005 trên đất dốc tại Bắc Kạn 111
3.31. Hiệu quả kinh tế của các tổ hợp phân bón . 114
3.32. Ảnh hưởng của các phương thức trồng xen ngô đến TGST và một số
đặc điểm hình thái của giống đậu tương ĐT22 trong vụ xuân 2006
trên đất dốc ở Bắc Kạn 115
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn


xiii
3.33. Ảnh hưởng của các phương thức trồng xen ngô đến CSDTL, khả
năng TLCK và khả năng hình thành nốt sần của giống đậu tương
ĐT22 trong vụ xuân 2006 trên đất dốc ở Bắc Kạn 117
3.34. Ảnh hưởng của một số phương thức trồng xen ngô đến mức độ
nhiễm sâu bệnh hại và tính chống đổ của giống đậu tương ĐT22
trong vụ xuân 2006 trên đất dốc ở Bắc Kạn 118
3.35 Ảnh hưởng của một số phương thức trồng xen ngô đến các yếu tố
cấu thành năng suất và năng suất của giống đậu tương ĐT22 trong
vụ xuân 2006 trên đất dốc ở Bắc Kạn . 119
3.36. Thời gian sinh trưởng, các yếu tố cấu thành năng suất và năng suất
của ngô trong các công thức trồng xen ngô với đậu tương 121
3.37. Năng suất qui đổi theo đậu tương trong các công thức trồng xen . 122
3.38. Hiệu quả kinh tế của các công thức trồng xen ngô với đậu tương 123
3.39. Ảnh hưởng của các biện pháp giữ ẩm và hạn chế xói mòn đến độ ẩm
đất ở thời kỳ mọc mầm của cây đậu tương 125
3.40. Ảnh hưởng của các biện pháp giữ ẩm và hạn chế xói mòn đến độ ẩm
đất ở thời kỳ quả chắc xanh của cây đậu tương . 126
3.41. Ảnh hưởng của các biện pháp giữ ẩm và hạn chế xói mòn đến lượng
đất bị xói mòn sau một vụ trồng đậu tương xuân 127
3.42. Ảnh hưởng của các biện pháp giữ ẩm và hạn chế xói mòn đến thời
gian sinh trưởng của giống đậu tương ĐT22 . 129
3.43. Ảnh hưởng của các biện pháp giữ ẩm và hạn chế xói mòn đến số lượng
nốt sần hữu hiệu của giống đậu tương ĐT22 ở thời kỳ chắc xanh 130
3.44. Ảnh hưởng của các biện pháp giữ ẩm và hạn chế xói mòn đến chỉ số
diện tích lá của giống đậu tương ĐT22 . 131
3.45. Ảnh hưởng của các biện pháp giữ ẩm và hạn chế xói mòn đến khả
năng tích lũy chất khô của giống đậu tương ĐT22 . 132
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn


xiv
3.46 Ảnh hưởng của các biện pháp giữ ẩm và hạn chế xói mòn đến năng
suất thực thu của giống đậu tương ĐT22 133
3.47. Hiệu quả kinh tế của các biện pháp giữ ẩm và hạn chế xói mòn trong
gieo trồng đậu tương xuân trên đất dốc tại Bắc Kạn . 134
3.48. Đề xuất một số biện pháp kỹ thuật trồng đậu tương xuân trên đất
dốc ở Bắc Kạn 136
3.49. Diện tích và năng suất một số mô hình trồng đậu tương xuân trên
đất dốc theo kỹ thuật cải tiến ở Bắc Kạn trong năm 2007 và 2008 . 137




























Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn


xv
DANH MỤC BIỂU ĐỒ

Biểu đồ Trang
3.1. Năng suất thực thu trung bình 3 vụ xuân 2003, 2004 và 2005 của các
giống đậu tương tham gia thí nghiệm . 88
3.2. Năng suất của đậu tương và ngô trong các công thức trồng xen 121
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn


xvi
PHỤ LỤC

Phụ lục Trang
1. Bản đồ các điểm điều tra, triển khai thí nghiệm và các mô hình thâm
canh đậu tương xuân trên đất dốc tại Bắc Kạn 164
2. Tình hình thời tiết khí hậu vụ xuân các điểm nghiên cứu tại Bắc Kạn 165
3. Kết quả phân tích đất tại một số điểm bố trí thí nghiệm tại Bắc Kạn 167
4. Mẫu câu hỏi phỏng vấn nông hộ 168
5. Sơ đồ bố trí một số thí nghiệm trong đề tài nghiên cứu . 171
6. Phân tích hiệu quả kinh tế của thí nghiệm nghiên cứu các tổ hợp phân
bón phân bón 174
7. Phân tích hiệu quả kinh tế thí nghiệm trồng xen ngô với đậu tương 175
8. Phân tích hiệu quả kinh tế thí nghiệm nghiên cứu biện pháp giữ ẩm và
hạn chế xói mòn 177
9. Tóm tắt kết quả xử lý thống kê số liệu các thí nghiệm bằng phần mềm
IRRISTAT 4.0 180

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn


xvii
DANH MỤC ẢNH

Ảnh Trang
1. Thí nghiệm so sánh giống vụ xuân năm 2003, 2004 và 2005 192
2. Thí nghiệm xác định khả năng duy trì tỷ lệ nảy mầm của hạt các
giống đậu tương sau 1 năm bảo quản . 192
3. Giống đậu tương ĐT22 cho năng suất cao nhất trong thí nghiệm so
sánh giống vụ xuân năm 2003, 2004 và 2005 193
4. Giống đậu tương DT84 cho năng suất thấp nhất so sánh giống vụ
xuân năm 2003, 2004 và 2005 193
5. Thí nghiệm nghiên cứu mật độ gieo đậu tương xuân thích hợp trên đất
dốc tại huyện Ba Bể - Bắc Kạn . 194
6. Thí nghiệm trồng xen ngô với đậu tương xuân trên đất dốc tại huyện
Chợ Mới 194
7. Mô hình thâm canh đậu tương xuân trên dất dốc tại huyện Na Rì . 195
8. Phòng Nông nghiệp huyện Chợ Mới tổ chức hội thảo đầu bờ nhân
rộng mô hình . 195
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn


xviii
DANH MỤC VIẾT TẮT

Bộ NN & PTNT: Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn
cs: Cộng sự
CSDTL: Chỉ số diện tích lá
CT: Công thức
CV: Hệ số biến động (coefficient of variation)
HI: Hệ số thu hoạch (harvest index)
KLNS: Khối lượng nốt sần hữu hiệu
LSD: Sai khác nhỏ nhất có ý nghĩa (least significant difference)
LAI Chỉ số diện tích lá (leaf area index)
NS: Năng suất
NSLT: Năng suất lý thuyết
NSTT: Năng suất thực thu
P1000 hạt: Khối lượng 1000 hạt
r: Hệ số tương quan
RCB: Kiểu bố trí thí nghiệm khối ngẫu nhiên hoàn toàn
(Randomized Complete Block Design - RCB)
SLNS: Số lượng nốt sần hữu hiệu
STPT: Sinh trưởng và phát triển
T: Công thức trồng xen
TGST: Thời gian sinh trưởng
TLCK: Tích lũy chất khô
TV: Thời vụ
UBND: Ủy ban Nhân dân


Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn


xix

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn


1
MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Đậu tương (Glycine max L. Merrill) còn gọi là đậu nành là một cây
trồng cạn ngắn ngày, có giá trị kinh tế cao. Sản phẩm hạt đậu tương làm thực
phẩm cho con người, thức ăn cho gia súc, nguyên liệu cho công nghiệp và là
một mặt hàng xuất khẩu có giá trị. Hạt đậu tương có thành phần dinh dưỡng
cao, hàm lượng protein trung bình khoảng từ 38-40%, lipit từ 15-20%, hyđrát
các bon từ 15-16% và nhiều loại sinh tố và muối khoáng quan trọng cho sự
sống [47]. Protein của đậu tương có phẩm chất tốt nhất trong số các protein có
nguồn gốc thực vật, chính vì vậy, từ hạt đậu tương người ta đã chế biến ra
hàng trăm loại thức ăn khác nhau có giá trị dinh dưỡng cao như đậu phụ, giá,
bột, tương, xì dầu và thịt nhân tạo [14].
Cây đậu tương có nguồn gốc từ miền nam Trung Quốc, nhưng nó đã
được trồng ở Việt Nam từ lâu đời. Tuy nhiên, diện tích gieo trồng đậu tương ở
Việt Nam hiện nay vẫn còn hạn chế, diện tích trồng đậu tương đạt cao nhất là
năm 2007 mới đạt 280 nghìn ha với năng suất còn rất thấp (14,6 tạ/ha) so với
năng suất bình quân trên thế giới (22,8 tạ/ha) [87].
Đậu tương được gieo trồng trong tất cả các vùng sinh thái ở Việt Nam,
nhưng vùng miền núi phía Bắc là một trong những vùng sản xuất chính quan
trọng nhất trong 7 vùng sinh thái. Những năm gần đây diện tích gieo trồng
đậu tương ở vùng trung du và miền núi phía Bắc chiếm khoảng trên 36%
(73.000 ha) tổng diện tích gieo trồng đậu tương toàn quốc, nhưng năng suất
lại thấp nhất chỉ đạt khoảng 10 tạ/ha [29].
Tỉnh Bắc Kạn với tổng diện tích tự nhiên khoảng 485,9 nghìn ha,
nhưng chỉ có 37,8 nghìn ha đất cho sản xuất nông nghiệp, trong đó diện tích
đất dốc dành cho trồng các cây màu là 12,5 nghìn ha [13]. Trong các cây
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn


2
trồng, đậu tương là cây trồng ngắn ngày đóng vai trò quan trọng thứ 3 sau cây
lúa và ngô đối với người nông dân ở tỉnh Bắc Kạn. Đậu tương là một cây
trồng truyền thống của địa phương, tuy nhiên hiện nay người dân ở tỉnh Bắc
Kạn vẫn chủ yếu chỉ trồng một vụ đậu tương hè với diện tích hàng năm biến
động từ 2,3-2,5 nghìn ha với năng suất trung bình khoảng 12 tạ/ha [13].
Khoảng 65% quỹ đất dốc (8,0 nghìn ha) của tỉnh đã được khai thác trồng các
cây màu như ngô, sắn, khoai và đậu tương trong vụ xuân, nhưng một diện tích
đất dốc có thể canh tác khá lớn khoảng 4,5 nghìn ha lại chưa được người dân
khai thác sử dụng [39].
Mặc dù tỉnh Bắc Kạn đã có chủ trương và nhiều giải pháp hỗ trợ người
dân phát triển sản xuất cây đậu tương trong vụ xuân trên đất dốc, nhưng diện
tích gieo trồng đậu tương trong vụ xuân trên đất dốc hàng năm vẫn rất ít, chỉ
chiếm từ 2-3% (100-120 ha/năm) quỹ đất dốc chưa sử dụng hiện có [43]. Có
nhiều nguyên nhân hạn chế phát triển đậu tương vụ xuân trên đất dốc ở Bắc
Kạn, nhưng thiếu một bộ giống đậu tương phù hợp với điều kiện canh tác và
sinh thái và một quy trình kỹ thuật thích hợp cho vụ xuân trên đất dốc được
xác định là nguyên nhân chính cản trở sản xuất đậu tương của tỉnh. Với một
quỹ đất dốc khá lớn chưa được khai thác sử dụng trong vụ xuân (4,5 nghìn
ha), nếu được đưa vào gieo trồng đậu tương sẽ tạo ra một vụ sản xuất quan
trọng giúp tăng thu nhập cho người dân của một tỉnh nghèo. Với lý do trên
chúng tôi tiến hành nghiên cứu đề tài:“Nghiên cứu biện pháp kỹ thuật trồng
đậu tương xuân trên đất dốc ở tỉnh Bắc Kạn”.
2. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn
2.1. Ý nghĩa khoa học
- Đề tài là công trình nghiên cứu đánh giá thực trạng sản xuất đậu tương
xuân, nghiên cứu khả năng sinh trưởng phát triển và cho năng suất của một số
giống đậu tương và các biện pháp kỹ thuật thâm canh tăng năng suất đậu
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn


3
tương gieo trồng trong vụ xuân trên đất dốc tại tỉnh Bắc Kạn. Các kết quả
nghiên cứu góp phần hoàn thiện quy trình kỹ thuật thâm canh tăng năng suất
đậu tương xuân trên đất dốc tại tỉnh Bắc Kạn cũng như các tỉnh thuộc vùng
miền núi phía Bắc có điều kiện sinh thái tương tự. Mặt khác kết quả nghiên
cứu của đề tài sẽ là những cơ sở và gợi ý cho các nghiên cứu tiếp theo về cây
đậu tương ở vùng miền núi phía Bắc Việt Nam.
2.2. Ý nghĩa thực tiễn
Kết quả nghiên cứu giúp cho hệ thống khuyến nông các cấp và nông dân
của tỉnh Bắc Kạn lựa chọn được những giống đậu tương tốt và biện pháp kỹ
thuật thâm canh phù hợp với điều kiện canh tác đất dốc trong vụ xuân ở tỉnh.
Kết quả nghiên cứu của đề tài giúp cho tỉnh phát triển thêm một vụ đậu tương
xuân trên những diện tích đất dốc thường bỏ hoá trong vụ xuân, tăng hệ số sử
dụng đất dốc, duy trì và cải thiện độ phì của đất, giảm bớt dư thừa lao động
nông thôn trong vụ xuân, góp phần vào phát triển kinh tế xã hội xoá đói giảm
nghèo cho người dân trong vùng. Kết quả nghiên cứu về kỹ thuật trồng đậu
tương xuân trên đất dốc ở tỉnh Bắc Kạn có thể áp dụng ra một số tỉnh khác lân
cận ở vùng miền núi phía đông Bắc Việt Nam.
3. Mục đích và yêu cầu của đề tài
3.1. Mục đích
Nghiên cứu một số biện pháp kỹ thuật chính nhằm tăng năng suất cây đậu
tương gieo trồng trong vụ xuân trên đất dốc, góp phần hoàn thiện qui trình thâm
canh và phát triển sản xuất đậu tương xuân ở tỉnh Bắc Kạn.
3.2. Yêu cầu
- Đánh giá được thực trạng bao gồm cả các yếu tố thuận lợi và khó khăn
trong sản xuất đậu tương xuân trên đất dốc ở tỉnh Bắc Kạn;
- Xác định được giống đậu tương phù hợp với điều kiện sinh thái của tỉnh;
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn


4
- Xác định được một số biện pháp kỹ thuật chủ yếu trong thâm canh tăng
năng suất đậu tương xuân trên đất dốc;
- Xây dựng được mô hình trình diễn, bước đầu đề xuất qui trình kỹ thuật
thâm canh đậu tương xuân trên đất dốc cho tỉnh Bắc Kạn.
4. Cơ sở khoa học và thực tiễn của đề tài nghiên cứu
4.1. Cơ sở khoa học
- Với những yêu cầu sinh thái của cây đậu tương và điều kiện tự nhiên của
tỉnh Bắc Kạn, cây đậu tương có khả năng sinh trưởng phát triển tốt và cho
năng suất cao trong vụ xuân trên đất dốc.
- Các kết quả nghiên cứu mấy năm gần đây về khảo nghiệm và so sánh
giống của một số cơ quan nghiên cứu tại Bắc Kạn cho thấy đậu tương gieo
trồng trong vụ xuân cho năng suất khá cao, có thể mở rộng diện tích phát
triển thành một vụ đậu tương chính [1], [41].
- Trong những năm gần đây nhiều giống đậu tương mới được công nhận, bộ
giống này cho năng suất khá cao và ổn định trong vụ xuân ở vùng trung du
Bắc Bộ [5], [29].
- Năng suất của cây đậu tương của một vùng có thể tăng lên một cách đáng kể
nếu chọn được giống có tiềm năng cho năng suất cao và ổn định và can thiệp
các biện pháp kỹ thuật phù hợp với điều kiện sinh thái của từng vùng [130].
4.2. Cơ sở thực tiễn
- Cây đậu tương là một cây trồng có giá trị kinh tế cao, hiện nay nó đang là
một cây trồng ngắn ngày quan trọng đứng sau cây lúa và cây ngô trong cơ
cấu cây trồng của tỉnh Bắc Kạn.
- Hiện nay toàn bộ đất dốc của tỉnh Bắc Kạn sử dụng cho trồng cây màu vào
khoảng trên 12,5 nghìn ha, nhưng có tới 4,5 nghìn ha chưa được khai thác
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn


5
sử dụng trong vụ xuân [39], diện tích này cần được đưa vào gieo trồng
trong vụ xuân nâng cao hiệu quả sử dụng đất.
- Năng suất đậu tương xuân trên đất dốc ở tỉnh Bắc Kạn vẫn còn thấp chỉ đạt
khoảng 9-10 tạ/ha [13], do đó việc áp dụng các biện pháp kỹ thuật phù hợp
có thể giúp người dân tỉnh Bắc Kạn tăng được năng suất cây đậu tương.
5. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu chính là các giống đậu tương mới được chọn tạo
ra từ các cơ quan nghiên cứu trong nước, có tiềm năng cho năng suất cao
trong vụ xuân và có một số đặc điểm sinh trưởng phát triển phù hợp với điều
kiện canh tác trên đất dốc ở các tỉnh miền núi phía Bắc. Các giống đậu tương
được đưa vào các thí nghiệm nghiên cứu bao gồm: DT84, DT96, ĐVN5,
ĐT22, VX93 và Vàng Cao Bằng.
Địa bàn nghiên cứu và ứng dụng chính của đề tài là diện tích đất dốc
dùng cho canh tác nông nghiệp ở tỉnh Bắc Kạn. Các nghiên cứu về điều tra
tình hình sản xuất đậu tương, xác định giống đậu tương phù hợp và biện pháp
kỹ thuật thâm canh đậu tương trên đất dốc được triển khai ở một số huyện đại
diện có trồng nhiều đậu tương của tỉnh như Ba Bể, Chợ Mới, Bạch Thông, Na
Rì. Các thí nghiệm được bố trí trên đất có độ dốc <15
o
chủ yếu dùng để trồng
cây màu trong vụ hè và bỏ hoá trong vụ xuân.