Thạc Sĩ Nghệ thuật trào phúng trong sáng tác của Vũ Bão sau năm 1986

Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn/



MỤC LỤC
Trang
Trang phụ bìa
Lời cam đoan i
Lời cảm ơn ii
Mục lục .iii
PHẦN MỞ ĐẦU 1
1. Lí do chọn đề tài . 1
2. Lịch sử vấn đề . 2
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu . 7
4. Mục đích và nhiệm vụ của đề tài 7
5. Phương pháp nghiên cứu . 8
6. Đóng góp của đề tài . 8
7. Cấu trúc của luận văn 8
Chương 1. VĂN HỌC TRÀO PHÚNG VÀ SÁNG TÁC CỦA VŨ BÃO
SAU NĂM 1986 . 9
1.1. Vài nét về văn học trào phúng Việt Nam . 9
1.1.1. Giới thuyết một số khái niệm 9
1.1.2. Những tiền đề lịch sử, xã hội chủ yếu làm hồi sinh văn học trào phúng
Việt Nam sau 1986 11
1.1.3. Văn học trào phúng trong văn học Việt Nam sau 1986 14
1.2. Hiện thực cuộc sống và con người trong sáng tác của Vũ Bão sau năm 1986.18
1.2.1. Hiện thực xã hội và con người trong và sau chiến tranh 19
1.2.2. Hiện thực xã hội và con người trong cuộc sống đời thường . 26
1.2.3. Hiện thực xã hội và con người qua thế giới tâm linh, hoang đường . 40
Chương 2. NHÂN VẬT, TÌNH HUỐNG VÀ CỐT TRUYỆN MANG
TÍNH TRÀO PHÚNG TRONG SÁNG TÁC CỦA VŨ BÃO SAU NĂM
1986 . 44
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn/



2.1. Nhân vật trào phúng . 44
2.1.1. Cách đặt tên nhân vật 45
2.1.2. Khai thác những yếu tố trái tự nhiên: chân dung, hành động, ngôn
ngữ, 48
2.2. Tình huống truyện 52
2.2.1. Tình huống ngẫu nhiên . 53
2.2.2. Tình huống nghịch lí, ngược đời . 55
2.2.3. Tình huống lật tẩy tính chất vô nghĩa lý của hiện tượng, nhân vật . 59
2.3. Cốt truyện . 63
2.3.1. Cốt truyện đối lập - tương phản 63
2.3.2. Cốt truyện tăng cấp và kết thúc bất ngờ 67
2.3.3. Cốt truyện phân mảnh . 70
Chương 3. GIỌNG ĐIỆU VÀ NGÔN NGỮ NGHỆ THUẬT MANG TÍNH
TRÀO PHÚNG TRONG SÁNG TÁC CỦA VŨ BÃO SAU NĂM 1986 . 74
3.1. Giọng điệu trào phúng 74
3.1.1. Giọng trào phúng - phê phán . 74
3.1.2. Giọng trào phúng - xót xa, phẫn uất 77
3.1.3. Giọng trào phúng - giễu nhại 82
3.1.4. Giọng trào phúng - triết lý . 84
3.2. Ngôn ngữ trào phúng . 87
3.2.1. Lạ hóa 87
3.2.2. Các thủ thuật ngôn ngữ . 89
PHẦN KẾT LUẬN 97
TÀI LIỆU THAM KHẢO 100
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn/


1
PHẦN MỞ ĐẦU

1. LÍ DO CHỌN ĐỀ TÀI
Trong lịch sử hình thành và phát triển của văn học Việt Nam, tuy chưa
bao giờ là một chủ lưu, nhưng văn học trào phúng Việt Nam vẫn bám rễ và
tồn tại qua nhiều thời kì, và trong những thời đại nhất định đã đạt được những
thành tựu đáng trân trọng. Từ truyện cười trong văn học dân gian, thơ văn trào
phúng thời trung đại cho đến sáng tác hiện đại, dù ở thời kì nào những sáng
tác này cũng đều phát huy được sức mạnh và ưu thế vốn có của nó, nói như
C.Mác là dùng tiếng cười để giã từ quá khứ một cách vui vẻ. Cho nên, nghiên
cứu sáng tác trào phúng là nghiên cứu một cách tiếp cận và phản ánh hiện
thực độc đáo.
Từ khi thống nhất đất nước năm 1975, đặc biệt là từ sau Đại hội Đảng
lần thứ VI năm 1986, xã hội Việt Nam đã có những bước chuyển biến lớn lao
ở nhiều phương diện, cả kinh tế - xã hội lẫn tư duy của con người. Hòa trong
dòng chảy chung đó, văn học cũng có những vận động, đổi mới mà đáng kể
nhất là sự trỗi dậy của ý thức cá nhân. Ý thức ấy đã thôi thúc các nhà văn tìm
tòi, đổi mới về đề tài cũng như tư tưởng nghệ thuật và cách viết. Giã từ cảm
hứng sử thi với giọng điệu ngợi ca của văn học thời chiến, các tác giả đã đi
sâu vào khám phá đời sống và con người với nhiều biểu hiện phong phú và
phức tạp của nó. Nhiều cảm hứng, giọng điệu vốn tạm thời lắng xuống ở thời
kì trước nay được hồi sinh mạnh mẽ, trong đó không thể không kể đến cảm
hứng trào lộng với giọng điệu hài hước, giễu nhại. Văn học trào phúng lại tiếp
tục dòng chảy và sứ mệnh của nó.
Trong quá trình đổi mới ấy, nhiều cây bút đã dùng tiếng cười như một
phương tiện chủ yếu để phản ánh hiện thực. Có thể kể ra đây như Nguyễn
Khải, Ma Văn Kháng với giọng châm biếm nhẹ nhàng mà chua cay; Tạ Duy
Anh với giọng trào lộng, châm chích; Chu Lai, Lê Lựu với giọng tự trào; Hồ
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn/

2
Anh Thái, Thuận với giọng giễu nhại, . Cùng đứng trong hàng ngũ của các
nhà văn trào phúng, Vũ Bão đã định danh mình với cái nhìn biết cười vào
cuộc đời. Hành trình sáng tác của ông tạo nên một dòng cười: dòng cười Vũ
Bão. Vũ Bão có một lối văn châm biếm đặc biệt. Nhiều truyện của ông không
những nổi tiếng ở trong nước mà còn được dịch ra tiếng nước ngoài và được
bạn bè quốc tế đón nhận nồng nhiệt. Tuy nhiên cho đến nay, vẫn chưa có
những công trình nghiên cứu có quy mô về văn chương nói chung và về nghệ
thuật trào phúng nói riêng trong hệ thống sáng tác của Vũ Bão. Đi sâu nghiên
cứu về nghệ thuật trào phúng trong sáng tác của Vũ Bão, chúng tôi mong
muốn góp phần khai phá thêm văn học trào phúng Việt Nam, đồng thời khẳng
định vị trí và tài năng của nhà văn này trong văn học Việt Nam hiện đại.
2. LỊCH SỬ VẤN ĐỀ
Nhìn chung, cho đến nay lịch sử nghiên cứu về con người và văn
chương Vũ Bão còn rất sơ sài. Chưa có những công trình nghiên cứu dày dặn,
chuyên sâu mà chủ yếu là những bài phê bình, bài giới thiệu tác phẩm hoặc
những bài phỏng vấn nhà văn đăng trên một số báo in và trang mạng. Tuy
nhiên, qua khảo sát, chúng tôi thấy những bài viết này đã bước đầu đã khắc
họa được chân dung con người cũng như nét độc đáo trong sáng tác của Vũ
Bão. Có thể chia những bài viết này thành hai nhóm: nhóm bài viết, bài phỏng
vấn Vũ Bão và nhóm bài phê bình, giới thiệu về sáng tác của nhà văn.
Ở nhóm bài thứ nhất, các tác giả tập trung khắc họa chân dung con
người Vũ Bão - yếu tố có ảnh hưởng lớn đến sáng tác. Ngoài đời, Vũ Bão
trước sau luôn được bạn bè, đồng nghiệp coi là một cây cười: Khi nhắc đến
Vũ Bão, người ta nhớ nhất cách nói chuyện hóm hỉnh, cách pha trò có duyên
và tiếng cười luôn nổ giòn như pháo .[14]. Tiếng cười như là thứ duyên nợ
truyền kiếp và trở thành một dấu hiệu nhận biết con người ông: Vũ Bão là
người sinh ra để cười. Mỗi tế bào trong người anh đều muốn được cười. Cười
trong tác phẩm. Cười trong cuộc đời. Cười như một đứa trẻ. Và cười như một
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn/

3
ông lão lõi đời giễu tất cả [51]. Với khiếu khôi hài bẩm sinh [63] và cái
“tạng” của một nhà văn có khiếu trào phúng [40], dường như tiếng cười đã
trở thành một thứ căn cước định danh Vũ Bão trong làng văn Việt Nam. Nhà
văn Hồ Anh Thái, một cây bút trào phúng nổi tiếng cũng từng nói: Sinh thời,
dường như lúc nào nhà văn Vũ Bão cũng tìm ra chuyện để cười [45].
Tiếng cười của Vũ Bão là tiếng cười vỡ ra từ hiện thực, quan trọng hơn,
nó gắn liền với sự thật, với một con người bản lĩnh. Trong hành trình đi tìm
sự thật biết cười, khi trả lời phỏng vấn báo điện tử Vietnamnet ngày
10/02/2004, nhà văn quan niệm: Cuộc đời người cầm bút, - theo ông - thở
bằng lá phổi của mình, đi bằng đôi chân của mình, nhìn đời bằng đôi mắt của
mình, suy nghĩ lẽ đời bằng cái đầu của mình và không bao giờ chịu viết bằng
ngòi bút đã bị bẻ cong [28]. Cuộc sống có bao cái đáng cười, nhưng có cái
đáng cười lại thuộc về những “vùng nhạy cảm” mà không phải nhà văn nào
cũng dám phóng bút. Nói về sự cười trong văn chương, Vũ Bão tâm sự:
Người đời cười những chuyện vô lý mà có thật trong cuộc đời, cười những
chuyện nhảm nhí, nhố nhăng của thiên hạ. Những chuyện đó diễn ra hằng
ngày, nhưng quan trọng là có ai dám phê phán nó hay không, và tôi đã thẳng
thắn viết ra những điều đó.( .) Tôi thấy cuộc đời có nhiều chuyện đáng cười,
có khi còn hay hơn những chuyện cười đã in trên báo hay viết thành sách. Tôi
vui miệng kể cho bạn bè nghe những câu chuyện tự sáng tác, họ cười, tôi thử
viết truyện ngắn, bạn đọc cười [68]. Phát hiện sự nhạy cảm với cái hài của Vũ
Bão, nhà nghiên cứu Hoài Nam đã nhận định: Dường như ở bất cứ lĩnh vực
nào của đời sống, ở bất cứ nơi nào có sự trái khoáy của việc lẫn lộn giữa cái
thật và cái giả, cái đẹp và cái xấu, cái tử tế và cái nhem nhếch, cái hợp lý và
cái phi lý . là Vũ Bão đều xuất hiện và cất tiếng cười ( .). Tác giả bài viết
cũng nhận thấy tiếng cười hài hước của Vũ Bão là tiếng cười gắn chặt với đời
sống, phản ảnh trực tiếp đời sống, mang đậm hơi thở đời sống [41]. Với ông,
tiếng cười trong văn chương không phải là để thể hiện thái độ hằn học, ác ý
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn/

4
hay chửi đổng [41], mà tiếng cười cất lên là để châm biếm những thói tật tràn
lan trong xã hội, không phân biệt tầng lớp, địa vị, ngành nghề, vùng đất [69],
để bảo vệ cái thiện, cái chân, chống lại cái ác, cái nguỵ [68]. Ào ào như thế
(như cái tên Vũ Bão - người viết), ông cuốn ta đi cùng các câu chuyện của
mình, sôi nổi, rất nhiều hài hước, giàu tình cảm, và không ngại ngùng [13].
Xuất phát từ đời sống, tiếng cười của Vũ Bão lại trở về với đời sống để thanh
lọc tâm hồn con người, giúp họ sống tốt hơn, sống đẹp hơn. Tóm lại, từ những
ý kiến đánh giá của các tác giả và lời phát biểu của nhà văn nói trên, có thể
thấy Vũ Bão không chỉ là một con người hài hước, tôn trọng sự thật, mà còn
là người biết đi tìm sự thật biết cười [41].
Trong nhóm bài viết thứ hai, các tác giả chủ yếu tập trung đánh giá sự
ảnh hưởng, những nét độc đáo, bước đầu ghi nhận những thành công và vị trí
của Vũ Bão trong nền văn học Việt Nam nói chung và văn học trào phúng nói
riêng.
Nhận xét về mối quan hệ của truyện ngắn Vũ Bão với văn học dân
gian, Bùi Việt Thắng khẳng định sự ảnh hưởng của truyện tiếu lâm dân gian
đối với tác phẩm của ông: Thi pháp truyện ngắn hiện đại cho chúng ta nhận
biết về tính chất phong phú của hình thức thể loại “nhỏ” trong sự tiếp biến
truyện kể dân gian: truyện tiếu lâm có chỗ đứng đặc biệt trong truyện ngắn
Nguyễn Công Hoan, Vũ Bão . [58]. Có tác giả còn cho rằng, Vũ Bão có một
lối văn châm biếm đặc biệt, được xem như là hậu duệ của nhà văn lớn
Nguyễn Công Hoan [28].
Ở bài viết đánh giá về đội ngũ nhà văn Việt Nam viết truyện ngắn đương
đại, Lê Dục Tú đã khẳng định: Với sự kết hợp tư duy sắc sảo nhanh nhạy của
một nhà báo và sự mẫn cảm, tinh tế của một nhà văn, truyện của Vũ Bão vẫn
tiếp tục chinh phục bạn đọc ở giọng điệu giễu nhại, tự trào của lối văn trào
lộng với tiếng cười nhân bản, hồn hậu, ở khả năng sử dụng đắc địa ngôn ngữ
dân dã, đời thường và cách kể chuyện hóm hỉnh, có duyên [52]. Các tác phẩm
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn/

5
của Vũ Bão mang đậm nét hoạt kê, giọng điệu trào phúng, giễu cợt [69]. Vũ
Thị Thường cũng nhận định: Vũ Bão là một cây bút trào lộng, lối viết dí dỏm,
súc tích ( .) lôi cuốn người đọc từ đầu chí cuối [63]. Ở khía cạnh khác, Hoàng
Định còn cho rằng, tiếng cười trong tác phẩm của Vũ Bão không đơn thuần để
giải trí: Vũ Bão có lối viết hóm hỉnh, dễ đọc, nhưng đằng sau câu chữ là những
tầng ý sâu sắc [18]. Đó là những tác phẩm giản dị, gần gũi, hài hước, dí dỏm
song lại ẩn chứa nhiều tầng lớp ý nghĩa sâu xa, khó quên [32].
Một số tác giả khác lại chỉ ra nét riêng trong sáng tác của nhà văn. Khi
dịch tác phẩm của Vũ Bão, dịch giả người Nhật Kato Sakae nhận định:
Truyện của ông ấy có cách viết rất trẻ, lại mới lạ [43]. Trong các tác phẩm
của ông, tinh thần hài hước lúc nào cũng vượt trội, và tinh thần hài hước này
lúc nào cũng tràn đầy trong tác phẩm của Vũ Bão. “Người *** linh hồn”,
“Người chưa có chiến công”, “Người không có tên trong từ điển” . là những
tập sách khiến Vũ Bão không lẫn vào ai [40]. Tác giả Hoài Nam, trong bài
viết Vũ Bão và tiếng cười triết luận cũng có nhận xét tương tự: Tiếng cười
hài hước của Vũ Bão là thứ tiếng cười rất đặc biệt, thậm chí không giống ai.
Nó là tiếng cười “xả láng”. Nó là tiếng cười phanh phui, quất roi vào cái giả
cái xấu cái đáng ghét trong đời sống. Nó là tiếng cười có ý nghĩa điều chỉnh
xã hội v.v . Trên cơ sở đó, người viết còn chỉ ra chất trí tuệ, tầm vóc tiếng
cười trong truyện ngắn trào phúng của Vũ Bão: .ở một số trường hợp, tiếng
cười hài hước của Vũ Bão đã chạm tới những vấn đề triết luận, và mang tầm
của triết luận [41]. Đó không còn là tiếng cười để giễu cợt, phê phán. Cao
hơn thế, nó khiến người ta nghĩ về những vấn đề rộng lớn hơn, mang tính qui
luật của đời sống. Đặc biệt hơn, tác giả Bùi Ngọc Tấn còn phát hiện hành
trình văn chương của Vũ Bão như một dòng chảy lạ mà không nhiều cây bút
có được: Một mình anh làm nên một dòng riêng. Anh ra đi, bè bạn mất một
tiếng cười, văn học mất một dòng cười. Dòng cười Vũ Bão [51]. Những cái
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn/

6
nhìn như thế đã vẽ được bức tranh toàn cảnh về văn chương cũng như bước
đầu tiếp cận phong cách của nhà văn quê lúa Thái Bình.
Trong khi hầu hết các bài viết cho rằng giọng điệu trong sáng tác của
Vũ Bão là giọng trào lộng, hài hước thì một số tác giả khác lại phát hiện ra
rằng phía bên kia của giọng trào lộng lại là giọng buồn xót xa: văn của ông
rất hoạt, đọc rất gây cười, rất lôi cuốn, chuyện như đùa, như giỡn, như chơi,
để đọc xong rồi, cười rồi thì thấy thấm cùng nhà văn một nỗi buồn trầm lặng
[44]. Nhiều tác phẩm của ông khi dí dỏm, lúc sảng khoái, lúc giễu nhại,
nhưng dư vị để lại thật chua xót, tiếc nuối [67]. Đồng tình với ý kiến trên, tác
giả Trần Thị Hạnh trong bài viết Tiếng cười trong “Utopi - một miếng để
đời” của Vũ Bão cho rằng: Chất humour thấm đẫm từng trang sách, từng câu
chuyện, cái cười của Vũ Bão trong tiểu thuyết này khi dí dỏm, lúc sảng khoái,
lúc giễu nhại nhưng đằng sau đó chất chứa một sự suy ngẫm, có cả tiếng thở
dài trước những ngổn ngang bề bộn chưa được dọn dẹp trên thế giới này
[23]. Mặt khác, có tác giả còn phát hiện rằng ngay cả cái hài trong sáng tác
của ông cũng không hề đơn điệu mà rất đa dạng, nhiều cung bậc: Ông dí dỏm
trong tiểu thuyết “Sắp cưới”, “Thời gian không đợi”, “Gọi ai lần cuối” .
Ông cười sảng khoái và cả chua chát trong truyện ngắn “Người *** linh
hồn”, “Người chưa có chiến công”, “Người không có tên trong từ điển”,
“Phó tiến sĩ không hữu nghị” . Ông trào phúng sắc bén trong những thiên
phóng sự và hóm hỉnh trong những kịch bản phim “Phút thứ 89”, “Những
ngôi sao nhỏ” [32]
Tóm lại, các tác giả bài viết không chỉ phác họa chân dung “người
cười” Vũ Bão mà còn khẳng định tính chất hài hước, trào lộng là một đặc
điểm nổi bật, bao trùm trong các sáng tác của ông. Những đánh giá này đồng
thời cũng chỉ ra những nét độc đáo trong văn chương Vũ Bão: đó là những
sáng tác trào lộng giàu ý nghĩa, giọng hài hước đa thanh, đa sắc thái. Tuy
nhiên, những ý kiến trên đây mới chỉ dừng lại ở mức khái quát những nét lớn.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn/

7
Tiếng cười trong tác phẩm Vũ Bão cũng chưa được các tác giả tìm hiểu một
cách hệ thống, có chiều sâu; đồng thời chưa chỉ ra được ý nghĩa xã hội và
thẩm mỹ của nó. Bên cạnh đó, các phương tiện, bút pháp thể hiện tiếng cười
trong tác phẩm của ông như nghệ thuật xây dựng nhân vật, nghệ thuật trần
thuật, giọng điệu, ngôn ngữ cũng chưa được chú ý khai thác. Chính vì thế,
một công trình có tính chất tổng kết, đánh giá trên cơ sở phân tích các tác
phẩm cụ thể để có những kết luận về nghệ thuật trào phúng trong các sáng tác
của Vũ Bão là một việc làm cần thiết đối với người nghiên cứu văn chương
Vũ Bão nói riêng và văn học sau 1986 nói chung.
Từ những đánh giá, nhận xét mang tính gợi mở và định hướng trên đây,
chúng tôi đặt vấn đề nghiên cứu đề tài Nghệ thuật trào phúng trong sáng tác
của Vũ Bão sau năm 1986 với mong muốn đánh giá một cách toàn diện và
có hệ thống đặc điểm nói trên ở sáng tác Vũ Bão.
3. ĐỐI TƯỢNG VÀ PHẠM VI NGHIÊN CỨU
3.1. Đối tượng nghiên cứu
Nghệ thuật trào phúng trong sáng tác của Vũ Bão sau năm 1986.
3.2. Phạm vi nghiên cứu
- Tập Truyện ngắn chọn lọc Vũ Bão - Nxb Hội nhà văn, 2007
- Tiểu thuyết Utopi - một miếng để đời - Nxb Hội nhà văn, 2007
- Hồi kí Rễ bèo chân sóng - Nxb Hà Nội, 2010
4. MỤC ĐÍCH VÀ NHIỆM VỤ CỦA ĐỀ TÀI:
4.1. Mục đích của đề tài:
- Qua việc nghiên cứu đề tài, chúng tôi muốn đi sâu tìm hiểu tiếng cười
và nghệ thuật trào phúng trong sáng tác của Vũ Bão sau năm 1986. Chất trào
phúng ấy được thể hiện qua cách nhìn hiện thực đời sống và con người cũng
như qua các phương tiện nghệ thuật trong sáng tác của nhà văn.
- Nghiên cứu nghệ thuật trào phúng trong sáng tác của Vũ Bão, luận
văn khẳng định những đóng góp của nhà văn trong việc khám phá và miêu tả
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu - ĐHTN http://www.lrc-tnu.edu.vn/

8
hiện thực đời sống xã hội và con người cũng như những đổi mới về tư duy,
bút pháp của nhà văn trong văn học Việt Nam hiện đại.
4.2. Nhiệm vụ của đề tài
- Tìm hiểu những vấn đề lý thuyết về trào phúng trong văn học.
- Đặt sáng tác của Vũ Bão vào xu hướng hồi sinh và phát triển văn học
trào phúng Việt Nam từ sau 1986.
- Tìm hiểu sự thể hiện cụ thể của tiếng cười trong cái nhìn hiện thực và
con người ở sáng tác của Vũ Bão và các phương thức nghệ thuật đặc trưng
của tác giả để thể hiện tiếng cười ấy.
5. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
- Phương pháp thống kê, phân loại.
- Phương pháp lịch sử.
- Các thao tác: phân tích, tổng hợp, so sánh, .
6. ĐÓNG GÓP CỦA ĐỀ TÀI
- Khám phá những đặc sắc của nghệ thuật trào phúng trong sáng tác của
nhà văn Vũ Bão sau năm 1986 trên những phương diện cơ bản của thi pháp
học.
- Đề tài hoàn thành góp phần làm sáng tỏ thêm bức tranh chung về văn
học trào phúng trong văn học Việt Nam hiện đại sau 1986.
7. CẤU TRÚC LUẬN VĂN
Luận văn gồm ba phần: Phần mở đầu, phần nội dung và kết luận. Trong
đó, phần nội dung gồm 3 chương:
Chương 1: Văn học trào phúng và sáng tác của Vũ Bão sau năm 1986.
Chương 2: Nhân vật, tình huống và cốt truyện trong sáng tác của Vũ
Bão sau năm 1986.
Chương 3: Giọng điệu và ngôn ngữ trong sáng tác của Vũ Bão sau
năm 1986.
Sau cùng là phần Thư mục tham khảo.