Thạc Sĩ Nâng cao năng lực thực hành cho học sinh trong dạy học lịch sử ở trường trung học phổ thông

MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Đổi mới phương pháp dạy học theo hướng tiếp cận năng lực của học sinh (HS) là trào lưu tích cực đã và đang diễn ra trong ngành giáo dục. Thực chất của trào lưu này là hướng toàn bộ quá trình dạy học vào người học trên cơ sở vận dụng linh hoạt các phương pháp dạy học sao cho khai thác được tối đa tiềm năng trí tuệ, tính tích cực và sự sáng tạo của họ. Nâng cao năng lực thực hành (NLTH) cho HS trong dạy học lịch sử (LS) là một yêu cầu để thực hiện theo hướng tích cực đó.
Hiện nay, “thực hành” (TH) trong dạy học LS ở trường trung học phổ thông (THPT) còn ít được sử dụng và nếu có thì chủ yếu là tập trung vào việc rèn luyện các bài tập LS. Sự nhận thức chưa đúng đắn này không chỉ làm hạn chế hiệu quả bài học mà còn là sự thực hiện không đúng những tính chất, nguyên lí giáo dục của một nền giáo dục hiện đại. Trong giáo dục nói chung, dạy học LS nói riêng, nguyên lí học đi đôi với hành được xem là nguyên tắc giáo dục cơ bản nhất, nó chỉ đạo việc xác định những nhiệm vụ, nội dung, phương pháp giáo dục cụ thể. “Học đi đôi với hành”- một trong bốn nội dung của nguyên lí giáo dục, là một tư tưởng giáo dục vừa có tính khoa học, vừa có tính thực tiễn. Phát triển NLTH cho HS trong dạy học LS thông qua việc tăng cường tổ chức các hoạt động, hành động học tập cho HS là biện pháp đa dạng hóa các hình thức dạy học, tích cực hóa, hoạt động hóa HS, hạn chế những giờ học trên lớp nhàm chán thường xuyên lặp đi lặp lại, gắn học với hành, gắn kiến thức lí luận với thực tiễn; là biện pháp khắc phục tình trạng quá coi trọng lí thuyết và xem nhẹ thực hành, thực tiễn.
Tiếc rằng, trong thực tiễn vẫn còn tồn tại một số ý kiến theo quan điểm truyền thống xem việc học LS chỉ là ghi nhớ các sự kiện lịch sử, vì thế không có thực hành lịch sử (THLS). Đây là một quan niệm sai lầm về mặt phương pháp luận nói chung, phương pháp dạy học LS nói riêng. Con người không thể tách rời cuộc sống khỏi tự nhiên và xã hội. Nhiệm vụ của học tập là để nhận thức lại chính nó, cải tạo nó, bắt nó phục vụ cho cuộc sống của mình. Học đi đôi với hành trong nhà trường chính là cách gắn HS với đời sống hiện thực, giúp các em đưa những kiến thức đã học vận dụng vào thực tiễn để kiểm nghiệm tính chân lí của những kiến thức khoa học, vừa tạo cơ hội cho các em đóng góp một phần nhỏ bé của mình cho xã hội đúng như lời dạy của Bác “Tuổi nhỏ làm việc nhỏ, tùy theo sức của mình”.
Xuất phát từ những vấn đề trên chúng tôi quyết định chọn vấn đề “Nâng cao năng lực thực hành cho HS trong dạy học lịch sử ở trường THPT” (vận dụng qua dạy học lịch sử Việt Nam từ 1919 đến 1975, chương trình chuẩn) làm đề tài Luận án tiến sĩ khoa học giáo dục chuyên ngành lí luận và phương pháp dạy học môn LS.
2. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
2.1. Đối tượng nghiên cứu của đề tài là năng lực thực hành lịch sử (NLTHLS) của HS và các biện pháp để nâng cao NLTHLS cho HS cấp THPT.
2.2. Phạm vi nghiên cứu của đề tài là các NLTH của HS THPT qua môn LS Việt Nam lớp 12, THPT, chương trình chuẩn.
Luận án không đi vào nghiên cứu năng lực học tập môn LS nói chung mà tập trung vào làm rõ những vấn đề lí luận, thực tiễn của NLTHLS. Trên cơ sở đó đề xuất một số biện pháp phù hợp có thể thực hiện được trong điều kiện ở các nhà trường THPT hiện nay nhằm nâng cao NLTHLS của HS.
Để khẳng định tính khả thi của công trình nghiên cứu, chúng tôi tiến hành điều tra, thực nghiệm (TN) sư phạm từng phần và toàn phần các biện pháp đề xuất trong hoạt động nội khóa và ngoại khóa chủ yếu ở các trường THPT thuộc một số tỉnh Đồng bằng Bắc Bộ. Từ kết quả TN, chúng tôi rút ra kết luận khái quát và kiến nghị.
3. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu
3.1. Trên cơ sở nghiên cứu lí luận và thực tiễn, đề tài khẳng định vai trò, ý nghĩa của NLTH đối với quá trình học tập LS ở trường THPT; xác định những nội dung của THLS và đề xuất một số biện pháp chủ yếu để nâng cao NLTHLS cho HS, góp phần nâng cao chất lượng học tập bộ môn. Luận án cũng chỉ rõ những yêu cầu và phương pháp luận khi thực hiện các biện pháp để nâng cao NLTH cho HS trong dạy học môn LS ở trường THPT.
3.2. Để đạt được mục đích trên, đề tài tập trung giải quyết các nhiệm vụ:
- Tìm hiểu lí luận của Giáo dục học, Tâm lí học và Phương pháp dạy học bộ môn LS.
- Khảo sát, điều tra thực tiễn hoạt động TH trong dạy học LS ở trường THPT.
- Tìm hiểu yêu cầu về TH đối với việc học tập bộ môn LS ở cấp THCS cũng như cấp THPT.
- Nghiên cứu chương trình sách giáo khoa (SGK) LS THPT để xác định NLTH cần nâng cao cho HS ở cấp THPT. Đồng thời, lựa chọn những bài điển hình có thể tiến hành TN sư phạm.
- Đề xuất một số biện pháp chủ yếu để nâng cao NLTH cho HS trong dạy học LS ở trường THPT.
- TN sư phạm từng phần và toàn phần những biện pháp đưa ra trong Luận án để khẳng định tính khả thi của đề tài.
4. Cơ sở phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu
4.1. Cơ sở phương pháp luận của đề tài dựa trên quan điểm của chủ nghĩa Mác - Lê nin, tư tưởng Hồ Chí Minh cũng như quan điểm, đường lối của Đảng, nhà nước ta về giáo dục lịch sử và nhận thức LS. Đề tài cũng dựa vào lí luận dạy học của Giáo dục học, Tâm lí học, Lý luận và Phương pháp dạy học môn LS, .
4.2. Tuân thủ những nguyên tắc của nghiên cứu khoa học nói chung và căn cứ vào đặc thù của bộ môn cũng như nội dung, tính chất của đề tài, chúng tôi chủ yếu sử dụng các phương pháp nghiên cứu khoa học giáo dục sau:
- Nghiên cứu các tài liệu Tâm lý học, Giáo dục học, nhất là lí luận dạy học bộ môn liên quan đến vấn đề TH của HS trong dạy học LS ở trường phổ thông cùng các tài liệu khác có liên quan.
- Nghiên cứu thực tiễn khâu TH ở trường THPT trên nhiều tỉnh, thành của cả nước qua các phiếu điều tra, dự giờ, phỏng vấn, .
- Nghiên cứu chương trình SGK LS cấp THPT, nhất là lớp 12 phần LS Việt Nam (1919 - 1975) để xác định những nội dung có thể áp dụng các biện pháp TH cho HS.
- Soạn bài và thực nghiệm sư phạm theo những biện pháp đề xuất trong Luận án để kiểm chứng tính khả thi của đề tài.
- Sử dụng phương pháp toán học thống kê, tập hợp và xử lí số liệu đã thu được để phân tích, nhận xét và rút ra những kết luận rồi nêu kiến nghị.
5. Giả thuyết khoa học
Nếu các biện pháp sư phạm mà Luận án đề xuất được thực hiện tốt không chỉ góp phần nâng cao NLTHLS, tạo hứng thú học tập LS cho HS mà còn có tác dụng nâng cao chất lượng dạy học bộ môn ở trường THPT.
6. Đóng góp của luận án
Thực hiện tốt những nhiệm vụ đề ra, Luận án sẽ:
- Làm rõ những vấn đề lí luận về NLTH trong dạy LS.
- Đánh giá được thực trạng của khâu TH trong học tập LS tại trường THPT.
- Xác định các yếu tố thành phần của NLTHLS
- Đề xuất các biện pháp để nâng NLTH cho HS trong dạy học LS ở trường THPT (vận dụng cụ thể qua dạy học LS Việt Nam cho HS THPT giai đoạn từ 1919 đến 1975, chương trình chuẩn), góp phần nâng cao chất lượng dạy học LS ở trường phổ thông.
7. Ý nghĩa của đề tài
7.1. Đề tài góp phần làm phong phú thêm lí luận dạy học về một trong những phương pháp dạy học theo hướng phát huy tính tích cực của HS - phương pháp TH.
7.2. Kết quả nghiên cứu giúp GV môn LS ở trường THPT, sinh viên khoa LS của trường Đại học Sư phạm hiểu sâu sắc hơn lý luận về phương pháp tổ chức các hoạt động TH cho HS trong dạy học môn LS. Đồng thời, giúp tác giả và các đồng nghiệp nâng cao trình độ nghiệp vụ sư phạm trong quá trình giảng dạy bộ môn tại trường phổ thông.
8. Cấu trúc luận án
Ngoài phần mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo và phụ lục, nội dung luận án gồm 3 chương:
Chương 1: Tổng quan vấn đề nghiên cứu và các khái niệm cơ bản liên quan đến đề tài.
Chương 2: Cơ sở lí luận và thực tiễn của việc nâng cao NLTH cho HS trong dạy học LS.
Chương 3: Các biện pháp nâng cao NLTH cho HS trong dạy học LS Việt Nam từ 1919 đến 1975, lớp 12 THPT.
Chương 4: Thực nghiệm sư phạm toàn phần và khái quát một số biện pháp nâng cao NLTH cho HS trong dạy học LS ở trường THPT.


TÀI LIỆU THAM KHẢO
I. Tài liệu tiếng Việt
1. Hoàng Anh (chủ biên), Đỗ Thị Châu, Nguyễn Thạc (2009), Hoạt động giao tiếp nhân cách, Nxb Đại học sư phạm, Hà Nội.
2. Alêcxêep M. (1976), Phát triển tư duy học sinh, Nxb Giáo dục, Hà Nội.
3. Nguyễn Ngọc Bảo (1989), Thực hành giáo dục học, Nxb Giáo dục, Hà Nội.
4. Nguyễn Thanh Bình (2008), Giáo dục Việt Nam trong thời kì đổi mới, Nxb Đại học Sư phạm, Hà Nội.
5. Nguyễn Thị Bích (2013), “Rèn luyện kĩ năng thực hành cho HS trong dạy học lịch sử ở trường phổ thông qua sử dụng sơ đồ tư duy”, Tạp chí Giáo dục, (304), tr.45-46, 49.
6. Bộ Giáo dục và Đào tạo (1999), Tài liệu hội nghị Đổi mới phương pháp giảng dạy và học tập môn Lịch sử ở trường THPT và trường THCS, tập 1, Hà Nội.
7. Bộ Giáo dục và Đào tạo (2005), Lịch sử 7 (Tái bản lần thứ 2), Nxb Giáo dục, Hà Nội.
8. Bộ Giáo dục và Đào tạo (2006), Lịch sử 10, Nxb Giáo dục, Hà Nội.
9. Bộ Giáo dục và Đào tạo (2007), Lịch sử 11, Nxb Giáo dục, Hà Nội.
10. Bộ giáo dục và Đào tạo (2007), Lịch sử 11, Sách giáo viên, Nxb Giáo dục, Hà Nội.
11. Bộ Giáo dục và Đào tạo (2008), Lịch sử lớp 12, Nxb Giáo dục, Hà Nội.
12. Bộ giáo dục và Đào tạo (2008), Lịch sử 9, (tái bản lần thứ 3), Nxb Giáo dục, Hà Nội.
13. Bộ Giáo dục và Đào tạo (2008), Tài liệu bồi dưỡng giáo viên thực hiện chương trình, Sách giáo khoa lớp 12 môn Lịch sử, Nxb Giáo dục, Hà Nội.
14. Bộ Giáo dục và Đào tạo - Trường Đại học Sư phạm Hà Nội (2008), Những giải pháp chủ yếu nâng cao chất lượng dạy học lịch sử Việt Nam ở trường phổ thông hiện nay, Báo cáo tổng kết đề tài nghiên cứu khoa học và công nghệ cấp bộ trọng điểm.
15. Bộ Giáo dục và Đào tạo (2009), Chương trình giáo dục phổ thông môn lịch sử, Nxb Giáo dục, Hà Nội.
16. Bộ Giáo dục và Đào tạo (2010), Lịch sử 6, (tái bản lần thứ 8), Nxb Giáo dục, Hà Nội.
17. Bộ Giáo dục và Đào tạo (2010), Lịch sử 7, Sách giáo viên (tái bản lần thứ 7), Nxb Giáo dục, Hà Nội.
18. Bộ Giáo dục và Đào tạo (2010), Lịch sử 8, (tái bản lần thứ 6), Nxb Giáo dục, Hà Nội.
19. Bộ Giáo dục và Đào tạo (2010), Lịch sử 10, Sách giáo viên (tái bản lần thứ 2), Nxb Giáo dục, Hà Nội.
20. Bộ Giáo dục và Đào tạo (2011), Lịch sử 8, Sách giáo viên (tái bản lần thứ 7), Nxb Giáo dục, Hà Nội.
21. Bộ Giáo dục và Đào tạo (2011), Lịch sử 6, Sách giáo viên (tái bản lần thứ 9), Nxb Giáo dục, Hà Nội.
22. Lê Thị Bừng (chủ biên) - Nguyễn thị Huệ - Nguyễn Đức Sơn (2008), Các thuộc tính tâm lí điển hình của nhân cách, Nxb Đại học sư phạm, Hà Nội.
23. Lê Thị Bừng (chủ biên) - Nguyễn Xuân Long (2008), Hỏi đáp những vấn đề tâm lí, Nxb Giáo dục, Hà Nội.
24. Nguyễn Hữu Châu (2005), Những vấn đề cơ bản về chương trình và quá trình dạy học, Nxb Giáo dục, Hà Nội.
25. Nguyễn Hữu Chí (2011), “Quan niệm hiện đại về học tập”, Tạp chí Khoa học giáo dục, (64), tr.10-13.
26. Hoàng Chúng (1972) “Phương pháp thống kê toán học trong khoa học giáo dục”, Tạp chí Nghiên cứu Giáo dục, (19), tr.27, 77.
27. Nguyễn Thị Côi (1992), "Hoạt động tư duy độc lập của HS trong học tập lịch sử và hiệu quả bài học lịch sử", Thông báo khoa học trường ĐHSP Hà Nội, (2).
28. Nguyễn Thị Côi - Trịnh Đình Tùng - Lại Đức Thụ - Trần Đức Minh (1995), Rèn luyện kĩ năng nghiệp vụ sư phạm môn lịch sử, ĐH Sư phạm Hà Nội, Hà Nội.[FONT=Verdana, Arial, Tahoma, Calibri, Geneva, sans-serif][FONT=verdana, tahoma, arial]