Chuyên Đề Nâng cao hiệu quả dạy học Sinh học tế bào (Sinh học 10) bằng phương pháp grap

MỞ ĐẦU


1. Lý do chọn đề tài

● Xuất phá t từ nhiệ m vụ đổi mới phương phá p dạy học ở trường phổ thông

Sự nghiệp công nghiệp hoá - hiện đại hoá đất nước, sự thách thức trước nguy cơ tụt hậu trên chặng đường đua tranh trí tuệ tiến vào thế kỷ XXI đang đòi hỏi sự đổi mới của giáo dục, trong đó có sự đổi mới cơ bản về phương pháp dạy và phương pháp học. Vấn đề này không phải của riêng nước ta mà là vấn đề đang được quan tâm ở mọ i quốc gia trong chiến lược phát triển nguồn lực con người phục vụ các mục tiêu xã hội [30].
Luật Giáo dục, điều 28.2 đã ghi: “Phương pháp giáo dục phổ thông phải phát huy tính tích cực, tự giác, chủ động, sáng tạo của học sinh (HS), phù hợp với đặc điểm của từng lớp học, môn học, bồi dưỡng phương pháp tự học, rèn luyện kỹ năng vận dụng kiến thức vào thực tiễn, tác động đến tình cảm, đem lại niềm vui, hứng thú học tập cho HS” [56].

Mục tiêu của chiến lược phát triển giáo dục 2001 – 2010 cũng nêu rõ: “ Đổi mới mục tiêu, nội dung, phương pháp, chương trình giáo dục các cấp bậc học và trình độ đào tạo ”[4].
Trước đây, khi khoa học - kỹ thuật chưa phát triển cả về số lượng, chất lượng và phương thức truyền bá thì trong dạy học người ta có thể đạt được những kết quả nhất đ ịnh bằng phương pháp dạy học (PPDH) mà ở đó độc thoại là chủ yếu. Tuy nhiên tri thức khoa học của nhân loại được đổi mới một cách nhanh chóng, tăng theo tốc độ luỹ tiến. Cho nên nếu chúng ta dạy bằng phương pháp thông báo kiến thức có sẵn để được đáp lại bằng một hoạt động học thụ động tức là chúng ta đang phạm sai lầm nghiêm trọng cả về mục đích, nội dung và phương pháp dạy - học.

Hiện nay đổi mới PPDH được triển khai theo hướng tích hợp sư phạm mà tư tưởng cốt lõi của nó là phát triển năng lực, nghĩa là biết sử dụng các nội dung và các kỹ năng phản ứng thích nghi trong những tình huống đa dạng có ý nghĩa. Dấu hiệu quan trọng của quá trình dạy học nhằm đạt được yêu cầu trên chính là dạy học không phải chủ yếu là truyền đạt, cung cấp thông tin mà phải chủ yếu là rèn luyện khả năng tìm, quản lý thông tin và xử lý thông tin thành sản phẩm có ý nghĩa trong hoạt động sống.
Như vậy việc dạy học hiện nay không chỉ giới hạn ở việc dạy kiến thức mà phải chuyển mạnh sang dạy phương pháp học. HS có phương pháp học, phương pháp tư duy thì khi bước vào cuộc sống sau giai đoạn học tập tại nhà trường, các em sẽ có được bản lĩnh để có thể bước vào hoạt động học liên tục và học suốt đời.
Với nhiệm vụ đó đòi hỏi việc nghiên cứu lý luận dạy học đại cương và bộ môn về cải tiến PPDH phải đi trước một bước để tìm tòi các giải pháp nâng cao hiệu quả dạy học theo hướng tích cực hoá hoạt động nhận thức của HS.
Xuấ t phát từ ưu điểm của phương pháp grap PPDH là các con đường, là cách thức vận động của nội dung dạy học phù hợp với quy luật phát triển tâm lý, sinh lý và trình độ nhận thức của người học, là các biện pháp tổ chức hợp tác giữa thày và trò nhằm giúp cho trò chiếm lĩnh được nội dung dạy học một cách chắc chắn [31].
Đứng trước yêu cầu đổi mới PPDH, đòi hỏi người giáo viên (GV) phải chú trọng hơn đến các cách tiếp cận khác nhau nhằm t ăng cường tính tích cực nhận thức của HS.
Trong vài chục năm trở lại đây, trên thế giới đã có những tác giả áp dụng tiếp cận chuyển hoá các phương pháp khoa học, các thành tựu của kỹ thuật tiên tiến và công nghệ mới thành PPDH đặc thù, Trong đó, tiếp cận chuyển hoá lý thuyết grap toán học thành PPDH là một trong những hướng có triển vọng [14].

Grap là một chuyên ngành toán học hiện đại đã được sử dụng rộng rãi trong các lĩnh vực khoa học như: kinh tế học (kế hoạch hoá ), sinh học (mạng thần kinh ), tâm lí học (sơ đồ hoá các quá trình hình thành các khái niệm - tri thức), giáo dục học (phát triển hoạt động trong quá trình dạy học) Ngày nay, trong thiết kế dự án phát triển kinh tế xã hộ i, trong xây dựng c ơ bản thì grap là một trợ thủ tuyệt vời.
Phương pháp grap là phương p háp khoa học sử dụng s ơ đồ để mô tả sự vật, hoạt động, cho phép hì nh dung một cách trực quan các mố i liên hệ giữa các yếu tố trong cấu trúc của sự vật, cấu trúc logic của quá trình triển khai hoạt động giúp con người q uy hoạch tố i ưu, đ iều khiển tố i ưu các hoạt động [36].
Trong lý luận dạy học, grap đã trở thành một cách tiếp cận mới thuộc lĩnh vực PPDH, cho phép GV quy hoạch được quá trình dạy học tổng quát cũng như từng bước tiến hành thiết kế tố i ưu hoạt động dạy học và điều khiển hợp lý quá trình này đáp ứng được yêu cầu tích cực hoá hoạt động nhận thức của HS [14].
Xuấ t phát từ đặc điểm môn học

Sinh học là môn khoa học tự nhiên nghiên cứu về sự sống. Đối tượng của sinh học là thế giới sống. Nhiệm vụ của sinh học là tìm hiểu cấu trúc, c ơ chế, bản chất của các hoạt động, quá trình, quan hệ trong thế giới sống và với môi trường, phát hiện những quy luật của sinh giới, làm c ơ sở cho loài người nhận thức đúng và điều khiển sự phát triển của sinh vật.
Ban đầu tri thức của nhân loại về sinh giới là c ác sự kiện mô tả hiện tượng, đối tượng sống chủ yếu ở mức cơ thể. Từ các sự kiện, nhận thức tiến tới sự hình thành các khái niệm. Ngày nay Sinh học đã hình thành cả một hệ thống các khái niệm, quy luật mang tính đại cương, lý thuyết cao, cho phép đi
sâu vào bản chất đối tượng sống ở mọi cấp độ tổ chức [8].

Phần sinh học tế bào (SHTB) - Sách giáo khoa (SGK) sinh học 10 – đang sử dụng, được bổ sung rất nhiều kiến thức mới và hiện đại. Nội dung được đi từ thành phần hoá học (chương I) đến cấu trúc tế bào (chương II), chuyển hoá vật chất và năng lượng (chương III) và cuối cùng là sự phân chia tế bào (chương IV) [22], [23], [52, [54], [55]. Khi dạy - học phần này, có thể dùng grap để diễn đạt quan hệ giữa cấu trúc với cấu trúc; cấu trúc với chức năng Như vậy HS sẽ thấy được tế bào được cấu tạo từ các phân tử ra sao, các phân tử tương tác với nhau tạo nên các bào quan như thế nào, rồi các bào quan lại tương tác với nhau tạo nên tế bào có khả năng thực hiện các chức năng quan trọng của sinh vật như trao đổi chất và năng lượng rồi sinh sản. Có như vậy HS mới thực sự được học “Sinh học tế bào” chứ không phải “Tế bào học”.
Xuất phát từ thực trạng dạy chương trình sinh học 10

Phong trào đổi mới PPDH đang d iễn ra sôi nổi trong các nhà trường. Tuy nhiên, trong thực tế dạy học các bộ môn nói chung, môn sinh học nói riêng vẫn còn những biểu hiện của tính hình thức ở nhiều mức độ khác nhau dẫn tới chất lượng dạy và học ở các trường phổ thông còn chưa cao. Nguyên nhân chủ yếu là do cách dạy của GV. GV chủ yếu dạy bằng những phương pháp dùng lời truyền đạt, đơn thuần thuyết giảng, không đặt vấn đề, không gợi ý cho HS tìm ra các mối liên hệ bản chất của kiến thức; dùng phương tiện trực quan một cách hình thức; trong khâu kiểm tra đánh giá, GV thường chỉ yêu cầu HS nhắc lại kiến thức một cách máy móc, không có những câu hỏi yêu cầu HS vận dụng kiến thức một cách sáng tạo. Hiện nay phần SHTB ở lớp 10 – trung học phổ thông (THPT) theo chương trình mới có nhiều đổi mới cả về cấu trúc chương trình và nội dung kiến thức. Vì vậy nhiều GV còn lúng
túng trong việc soạn giáo án và lên lớp. Việc giảng dạy và học tập các bộ môn nói chung, bộ môn sinh học nói riêng còn nhiều hạn chế, chưa phát huy được năng lực tư duy hệ thống – tư duy được áp dụng nhiều trong đời sống kinh tế
- xã hội ngày nay, chưa phát huy được năng lực sáng tạo của HS để giải quyết

các vấn đề tiếp thu được trong tài liệu SGK và thực tiễn cuộc sống nhằm nâng cao chất lượng nguồn nhân lực [24].
Việc thiết kế và dạy học SHTB ở lớp 10 bằng phương pháp grap sẽ khắc

phục hiện tượng HS chỉ học thuộc lòng một cách máy móc, giúp HS hiểu bản chất của sự vật hiện tượng, thiết lập được mối quan hệ giữa các thành phần kiến thức [12]. Tuy nhiên việc thiết kế và dạy học SHTB bằng phương pháp grap chưa được GV chú trọng và chưa được tác giả nào nghiên cứu.
Với những lí do như trên, tôi đã chọn đề tài: “Nâng cao hiệu quả dạy học Sinh học tế bào (Sinh học 10) bằng phương pháp grap”.



MỤC LỤC



Trang

MỞ ĐẦU . 1

Chương 1: CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI 8

1.1. Tổng quan tài liệu 8

1.2. Cơ sở lý luận của đề tài 13

1.3. Cơ sở thực tiễn của đề tài 23

Chương 2: VẬN DỤNG PHưƠNG PHÁP GRAP TRONG DẠY HỌC SINH HỌC TẾ BÀO (SINH HỌC 10) . 30
2.1. Nguyên tắc xây dựng grap dạy học . 30

2.2. Quy trình thiết kế grap dạy học sinh học tế bào 35

2.3. Vận dụng phương pháp grap trong dạy học sinh học tế bào 39

Chương 3: THỰC NGHIỆM Sư PHẠM . 59

3.1. Mục đích thực nghiệm 59

3.2. Nội dung thực nghiệm 59

3.3. Phương pháp thực nghiệm 59

3.4. Kết quả thực nghiệm 60

KẾT LUẬN VÀ ĐỀ NGHỊ . 69

1. Kết luận 69

2. Đề nghị . 69

CÔNG TRÌNH TÁC GIẢ ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN QUAN ĐẾN LUẬN VĂN 70

TÀI LIỆU THAM KHẢO . 71

PHỤ LỤC 76