Thạc Sĩ Một số làng thủ công truyền thống ven sông Gianh tỉnh Quảng Bình

1
MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Lịch sử biết đến dòng sông Gianh như là một đường biên giới ở đồng bằng
và là ranh giới chia cách đất nước trong thời kỳ chiến tranh Trịnh – Nguyễn.
Mảnh đất ven sông Gianh còn có tầng văn hóa lâu đời, mà một trong những biểu
hiện của nó là các làng nghề truyền thống: làng nghề mộc, nghề rèn, nghề chạm,
nghề đan lát, làm nón .
Sông Gianh là một trong năm con sông lớn nhất ở Quảng Bình, dài hơn
150km, chảy vắt ngang từ Tây sang Đông, được hội tụ từ bốn nguồn chính:
nguồn Nậy, nguồn Trổ, nguồn Nan và nguồn Son. Thế kỷ XV, đề cập đến đặc
điểm thiên nhiên của vùng Thuận Hóa (tức Bình Trị Thiên ngày nay), Nguyễn
Trãi nói đến Nam Hải và sông Linh Giang (tên gọi sông Gianh lúc đó) như một
vùng đất chiến lược, có núi cao biển rộng, địa thế hiểm trở. Sông Gianh đã từng
là biên giới giữa Đại Việt và Chiêm Thành cho đến khi được sáp nhập vào Đại
Việt từ thế kỷ XI. Sau đó nối tiếp nhau các vương triều phong kiến Đại Việt thi
hành chính sách di dân, đưa người Việt vào khai hoang lập ấp, sinh sống ở đó.
Đến thời Trịnh - Nguyễn phân tranh cũng chọn ngay sông Gianh làm ranh giới về
mặt hành chính, mặc dù trong thực tế chiến sự hầu như không diễn ra ở đó mà lùi
mãi về phía kháng chiến chống Pháp và chống Mỹ, là đầu mối của những mũi
giao thông thủy bộ lợi hại: một ngã qua sông Son lên phà Xuân Sơn tiếp xúc với
đường Trường Sơn, một ngã ra biển Đông theo con đường Hồ Chí Minh trên
biển, một ngã đường bộ vào Nam theo Quốc lộ 1A . Cảng sông Gianh trở thành
“tọa độ lửa” - trọng điểm địch tập trung bắn phá, còn với ta là nơi tập kết lực
lượng, hàng hóa trước khi ra chiến trường, cần được bảo vệ bằng mọi giá.
Với lịch sử lâu đời, những làng xã ở lưu vực sông Gianh có nền văn hóa đặc
sắc, không chỉ nổi tiếng với truyền thống khoa cử, có bốn làng trong “bát danh
hương” Quảng Bình: Sơn, Hà, Cảnh, Thổ (Lệ Sơn, La Hà, Cảnh Dương, Thổ
Ngọa), ngoài ra còn có những làng nghề cổ truyền với những sản phẩm đã trở
nên quen thuộc với người dân trong và ngoài tỉnh. Những làng nghề đó có từ rất
lâu, mà đến hôm nay con cháu cũng không rõ xuất xứ. Có những làng được hình
thành do nhu cầu sinh hoạt của người dân trong quá trình khai khẩn đất đai, như 2
nghề đan lát, làm nón, trồng bông dệt vải . Lại có những làng nghề ra đời do
điều kiện lịch sử như nghề mộc, nghề rèn, nghề chạm. Ví như nghề rèn, đúc ở
làng Hòa Ninh, xã Quảng Hòa được hình thành từ thời chiến tranh Trịnh -
Nguyễn để cung cấp vũ khí, đáp ứng yêu cầu chiến sự lúc đó. Sản phẩm truyền
thống của các làng nghề đã đi vào thơ ca, hò vè dân gian:
Đồ đan Thọ Đơn
Hàng may Pháp Kệ
Hành chiếu Thanh Sơn
Ngọa Cương làng gốm
Giấy bổn Diên Trường
Nón Kinh chợ Ngọa
Mắm cá Cảnh Dương
Hà Khương thao lụa
Thanh Lạng tre nứa
Dao búa Hòa Ninh
Bánh tráng Lộc Điền
Lệ Sơn ngô lạc
Hàng quạt Trung Thuần
Thuận Bài vải sợi
Lối sống tốt đẹp đó cho đến nay vẫn còn được những người nông dân mộc
mạc trân trọng gìn giữ. Tuy nhiên, thực trạng hiện nay là sự phát triển các làng
nghề vùng ven bờ sông Gianh có nhiều bước thăng trầm, có những làng nghề đã
tồn tại và phát triển khá mạnh, đồng thời còn có mở rộng lan tỏa sang các khu
vực lân cận, tạo nên một cụm các làng nghề. Ngược lại có những làng nghề phát
triển cầm chừng, không ổn định, gặp nhiều khó khăn. Thậm chí, có những làng
nghề đã và đang bị mai một, dần suy vong và có khả năng bị mất đi. Các nghề
truyền thống ở đây hiện nay đang dần bị thất truyền, do sự cạnh tranh của những
đồ gia dụng hiện đại.
Không thể giới thiệu được hết các làng nghề truyền thống ở ven sông
Gianh, trong phạm vi khóa luận, tác giả chỉ xin điểm qua vài làng nghề nổi bật 3
nhất như làng Thọ Đơn với nghề đan lát, Thuận Bài, Thổ Ngọa với nghề làm
nón, nghề bánh đa ở Lộc Điền, nghề đóng thuyền ở Thanh Trạch.
Trong sự phát triển và chuyển hóa của các làng nghề, nhất là các làng nghề
trong tiến trình công nghiệp hóa ở nông thôn Việt Nam hiện nay thì những làng
nghề truyền thống vùng ven sông Gianh tỉnh Quảng Bình sẽ diễn ra như thế nào?
Vấn đề giữ gìn và khôi phục các làng nghề truyền thống đang là vấn đề khó khăn,
phức tạp cần được quan tâm nghiên cứu để trên cơ sở đó đi đến những giải pháp
thích hợp nhằm góp phần thúc đẩy sự phát triển của các làng nghề. Đồng thời, thông
qua việc tìm hiểu đề tài sẽ cho chúng ta một bức tranh toàn cảnh với những điểm
mạnh, yếu của các làng nghề nhằm có kế hoạch phục hồi, quy hoạch hợp lý.
Xuất phát từ những lý do nêu trên, với mong muốn đóng góp một phần nhỏ
bé tình yêu quê hương Quảng Bình và đồng thời cũng muốn qua đó sẽ có đóng
góp rất nhỏ bổ sung thêm tư liệu cho việc nghiên cứu làng xã Quảng Bình, tạo cơ
sở và mở ra một hướng đi mới cho bản thân sau này. Trên cơ sở tham khảo và kế
thừa các công trình nghiên cứu của các tác giả đi trước. Với ý tưởng đó, tác giả
đã chọn vấn đề “Một số làng thủ công truyền thống ven sông Gianh tỉnh
Quảng Bình” làm đề tài khóa luận của mình.
2. Lịch sử vấn đề
Trước đây, nghề và làng nghề thủ công truyền thống ở Quảng Bình nói
chung ít được chú ý trong giới nghiên cứu. Từ sau Nghị quyết Hội nghị lần thứ 5
Ban chấp hành Trung ương Đảng Khóa VII về việc tiếp tục đổi mới và phát triển
kinh tế - xã hội nông thôn của Đảng ta đề ra, việc nghiên cứu về làng xã và kinh
tế nông thôn được đẩy mạnh hơn. Nhiều nhà nghiên cứu bắt đầu chú ý đến vấn
đề làng xã trong đó có làng nghề ở Quảng Bình. Có các công trình như: “Làng xã
văn hóa Quảng Bình” của nhà báo Tạ Đình Nam, Luận án tiến sĩ của T.S Nguyễn
Thế Hoàn: “Cấu trúc và văn hóa làng xã người Việt ở Quảng Bình nửa đầu thế
kỷ XIX” đã giới thiệu khá đầy đủ những làng văn vật, làng nghề nổi tiếng ở
Quảng Bình nhưng vị trí của các làng nghề truyền thống ven sông Gianh rất
khiêm tốn. Năm 2007, với “Nghề và làng nghề truyền thống ở Quảng Bình” tác
giả Đỗ Huy Văn đã cung cấp cho bạn đọc một cách khái quát đầy đủ các làng
nghề truyền thống ở Quảng Bình nhưng chủ yếu là những làng nghề ở Lệ Thủy, 4
Quảng Ninh. Ngoài ra rải rác một số tạp chí, các bài viết trên internet cũng có
viết về làng thủ công ven sông Gianh với các làng thủ công như làm nón, làng
đan lát, chạm gỗ, làm bánh đa nhưng chỉ mang tính giới thiệu.
Năm 2011, có Luận văn Thạc sĩ của tác giả Nguyễn Thị Hậu với đề tài “Một
số làng thủ công truyền thống ven sông Gianh tỉnh Quảng Bình” đã đề đến một
số làng thủ công truyền thống ven sông Gianh như nghề làm nón ở làng Thổ
Ngọa, làm bánh đa ở Tân An, rèn đúc Hòa Ninh, đóng thuyền truyền thống
Thanh Trạch.
Tuy nhiên, vẫn chưa có một công trình nghiên cứu diện rộng, tập hợp nhiều
nguồn tư liệu để trình bày về quá trình hình thành, phát triển, các nhân tố ảnh
hưởng đến sự hình thành và phát triển của các làng nghề, tác động của các làng
nghề truyền thống với vai trò của nó trên nhiều mặt: kinh tế, văn hóa, xã hội .
3. Mục đích nghiên cứu
Nghiên cứu về những làng nghề thủ công truyền thống ven sông Gianh,
mục đích của tác giả nhằm giới thiệu một số làng thủ công truyền thống nổi tiếng
ở đây.
Qua tìm hiểu về sự hình thành và phát triển của các làng nghề, tác giả cố
gắng tái hiện lại một phần lịch sử, văn hóa của cư dân vùng sông nước Linh
Giang trong dòng chảy lịch sử dân tộc. Đề tài cũng nhằm làm nổi bật đặc trưng
của các làng nghề ở đây so với các làng nghề thủ công truyền thống ở những nơi
khác trong cả nước.
Với việc phân tích mang tính định lượng thực trạng phát triển của các làng
nghề tác giả cố gắng đưa ra những giải pháp góp phần giữ gìn, thúc đẩy sự phát
triển của các làng nghề tại địa bàn nghiên cứu. Qua việc nghiên cứu lịch sử, văn
hóa làng nghề, đề tài nhằm khơi dậy những nét đẹp văn hóa dân tộc ở các làng
xã, góp phần củng cố tình yêu quê hương đất nước cũng như góp thêm một số cơ
sở khoa học cho việc quản lý, phục hồi và quy hoạch phát triển ngành nghề nông
thôn ở vùng lưu vực sông Gianh
4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
4.1. Đối tượng nghiên cứu
Một số làng thủ công nổi tiếng vùng lưu vực sông Gianh bao gồm: Thanh
Trạch, Lộc Điền, Thọ Đơn, Thổ Ngọa. 5
4.2. Phạm vi nghiên cứu
Về không gian: Đây là một đề tài tương đối rộng, đa dạng và khá phức
tạp. Tác giả không có tham vọng đi hết tất cả các làng vùng lưu vực sông Gianh
mà chỉ tập trung nghiên cứu những nghề thủ công truyền thống nổi tiếng gắn với
tên tuổi của các làng, mang lại hiệu quả kinh tế cao cho địa phương, đặc biệt là
những làng nghề có bề dày lịch sử văn hóa mang tính đặc thù của quê hương
vùng ven sông Gianh. Đó là các làng thủ công ven sông Gianh thuộc huyện
Quảng Trạch, Bố Trạch tỉnh Quảng Bình
Về mặt thời gian: Đề tài nghiên cứu các làng thủ công vùng ven sông
Gianh từ khi mới hình thành cho đến nay. Tuy nhiên do nguồn tư liệu cổ xưa tại
các làng còn rất ít, vì thế chúng tôi chỉ có thể tập trung tìm hiểu, giới thiệu về
nghề và làng nghề từ cuối thế kỷ XIX đến nay.
5. Phương pháp nghiên cứu
Để thực hiện đề tài, tác giả sử dụng các phương pháp nghiên cứu sau:
Phương pháp của chuyên ngành lịch sử: phương pháp logic, phương pháp
lịch sử và phương pháp điền dã. Ngoài ra tác giả còn sử dụng các phương pháp
của các chuyên ngành: Dân tộc học, Khảo cổ học, Xã hội học
6. Đóng góp của đề tài
Ý nghĩa khoa học: Kết quả nghiên cứu sẽ cung cấp thêm một số tư liệu
làm cơ sở cho việc tìm hiểu về lịch sử, văn hóa của vùng lưu vực sông Gianh.
Bên cạnh đó, kết quả nghiên cứu giúp các nhà quản lý, hoạch định chính sách có
cơ sở để nhìn nhận đánh giá đúng thực trạng, vai trò của kinh tế thủ công nghiệp
ven sông Gianh, hiểu quy luật phát triển của nó để từ đó có chính sách phát triển
phù hợp. Ngoài ra, đề tài cũng góp phần rất nhỏ bổ sung vào tư liệu nghiên cứu
làng xã miền Trung và mở ra một hướng nghiên cứu mới cho bản thân sau này.
Ý nghĩa thực tiễn: Phát triển thủ công nghiệp là một chủ trương quan trọng
trong công cuộc CNH, HĐH nông nghiệp nông thôn ở nước ta hiện nay. Trong
những năm qua, tỉnh Quảng Bình đã đề ra các chương trình, các đề án nhằm thúc
đẩy phát triển các ngành nghề nông thôn trong đó chú trọng đến các làng nghề.
Vùng ven sông Gianh là nơi hội tụ khá nhiều nghề thủ công truyền thống, nơi
bảo lưu những nét đẹp văn hóa của quê hương, do đó việc nghiên cứu còn có ý nghĩa khơi dậy tình cảm gắn bó quê hương, giữ gìn những nét đẹp văn hóa truyền
thống trong mỗi người dân.
7. Bố cục của đề tài
Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Phụ lục và Tài liệu tham khảo, khóa luận
gồm 3 chương chính:
Chương 1: Khái quát về làng xã và sự phát triển thủ công nghiệp ven sông
Gianh tỉnh Quảng Bình
Chương 2: Sự hình thành và phát triển một số làng nghề thủ công truyền
thống ven sông Gianh
Chương 3: Thực trạng và giải pháp phát triển của các làng nghề thủ công
truyền thống ven sông Gianh.