Thạc Sĩ Một số dạng bài tập phát triển vốn từ cho học sinh lớp 5

1
MỞ ĐẦU
1. Lý do cho đề tài
Như chúng ta đã biết, trong thời đại công nghiệp hóa – hiện đại hóa hiện nay
đòi hỏi con người cần có tri thức và kĩ năng thực hành. Theo định hướng đó thì bậc
tiểu học là nền tảng. Mục tiêu của giáo dục tiểu học là nâng cao chất lượng giáo dục
toàn diện. Mỗi một môn học ở tiểu học đều góp phần hình thành và phát triển nhân
cách cho học sinh và cung cấp cho các em những ti thức cần thiết.
Theo Nghị quyết Đại hội lần thứ XI của Đảng chỉ rõ: “ Phát triển nguồn nhân
lực chất lượng cao, đổi mới cơ bản và toàn diện sự nghiệp giáo dục là một trong ba
khâu đột phá của đất nước trong giai đoạn tới”.
Như vậy, giáo dục giữ vai trò hết sức quan trọng trong việc đào tạo và bồi
dưỡng năng lực chất lượng cao cho đất nước. Môn Tiếng Việt ở trường Tiểu học có
nhiệm vụ hình thành năng lực hoạt động ngôn ngữ cho học sinh. Năng lực hoạt
động ngôn ngữ được thể hiện trong bốn hoạt động ngôn ngữ tương ứng với bốn kĩ
năng nghe, nói, đọc, viết.
Từ xưa đến nay, các nhà nghiên cứu về ngôn ngữ đã khẳng định: Từ là đơn vị
cơ bản, đơn vị trung tâm của hệ thống ngôn ngữ. Có thể nói ngôn ngữ của chúng ta
là ngôn ngữ của từ, cho nên nếu không có từ thì không có bất cứ ngôn ngữ nào.
Chính vì vậy từ giữ vai trò và vị trí hết sức quan trọng trong hệ thống ngôn ngữ.
Điều này cũng giải thích tại sao ngay từ bậc tiểu học người ta đã quan tâm đến việc
dạy từ ngữ cho học sinh.
Theo cố Thủ tướng Phạm Văn Đồng đã nói: “ Trong ngôn ngữ thì từ quan
trọng nhất, rồi đến câu, sau đó đến văn”. Cho nên dạy từ là rất cần thiết. Ngay từ
bậc tiểu học, từ ngữ cần được dạy trong tất cả các môn học của bậc tiểu học. Đặc
biệt là môn Tiếng Việt, với tính chất là môn học công cụ việc dạy từ càng quan
trọng hơn. Bởi muốn giao tiếp tốt học sinh phải có vốn từ, tức là phải hiểu từ, có
khả năng huy động và sử dụng từ, vốn từ của các em càng giàu có thì khả năng huy
động và lựa chọn từ càng nhanh và chính xác, sự trình bày tư tưởng, tình cảm càng
rõ ràng, đặc sắc. Vốn từ là những kĩ năng từ ngữ học sinh tiếp thu được ở tiểu học,
là cơ sở để các em tiếp tục học tốt ở các bậc học sau. Chính vì vậy, việc phát triển
vốn từ cho học sinh tiểu học có vai trò rất quan trọng.
Vốn từ là nền móng để phát triển ngôn ngữ, mà ngôn ngữ đóng vai trò quan
trọng trong sự phát triển về trí tuệ của trẻ. Vốn từ được sử dụng trong lời nói được
coi là một phương tiện tác động rất tinh tế trong hệ thống xây dựng môi trường Sư
2
phạm có định hướng, bởi trong ngôn ngữ lời nói không chỉ có thông tin mà còn có
ngôn ngữ tình cảm. Ngôn ngữ nói có thể tạo nên hiện thực tâm lý có sức mạnh đặc
biệt. Trên con đường tiến lên Chủ nghĩa xã hội, một nền giáo dục xã hội chủ nghĩa
cần tạo ra những con người hoàn thiện về mọi mặt, trong đó phát triển vốn từ phong
phú nhằm phát triển ngôn ngữ mạch lạc.
Tuy nhiên, thực tiễn dạy – học từ ngữ ở bậc tiểu học nói chung, lớp 5 nói riêng
hiện nay còn gặp những khó khăn, hạn chế nhất định. Nhìn chung các giáo viên tiểu
học đều cho rằng từ ngữ là một môn học khó cả đối với người dạy và người học.
Nhiều giáo viên còn lung túng khi dạy bài từ ngữ, phần lớn còn lệ thuộc vào sách
giáo khoa và sách hướng dẫn, chưa tạo được tình huống giao tiếp cụ thể, sinh động
để học sinh luyện tập sử dụng từ, chưa gây được hứng thú học tập của các em, tiết
học còn gò bó, nặng nề.
Về phía học sinh, qua các bài học từ ngữ, các em được trang bị một vốn từ
ngày càng phong phú nhưng hiện tượng học sinh chưa hiểu đầy đủ về từ, dùng từ
sai, không phù hợp với ngữ cảnh, còn nhiều vốn từ của các em chưa trở thành vốn
từ tích cực trong hoạt động tư duy và giao tiếp. Nhìn chung hiệu quả của giờ học từ
ngữ ở tiểu học chưa đạt yêu cầu mong muốn.
Trong những năm gần đây, việc nghiên cứu ngôn ngữ nói chung, từ ngữ nói
riêng trong hoạt động giao tiếp đã được nhiều nhà ngôn ngữ học và những người
nghiên cứu về phương pháp giảng dạy tiếng quan tâm.
Ở nước ta, đã có những cuốn sách, những bài viết nói về một số phương tiện
của từ trong hoạt động giao tiếp, trong ngôn bản.
Tuy nhiên, việc vận dụng quan điểm dạy ngôn ngữ, dạy từ theo hướng giao
tiếp vào từng phân môn của môn Tiếng Việt ở nhà trường phổ thông là vấn đề còn
phải nghiên cứu. Việc dạy từ ngữ ở nhà trường tiểu học theo định hướng cho đến
nay nhìn chung chưa được nghiên cứu, vận dụng một cách cụ thể.
Xuất phát từ những vấn đè nêu trên, chúng tôi lựa chọn đề tài: “ Một số dạng
bài tập phát triển vốn từ cho học sinh lớp 5”. Nhằm góp phần nâng cao hiệu quả
của việc dạy học tiếng Việt ở tiểu học.
2. Lịch sử vấn đề
Phương pháp dạy học đã có từ rất lâu và nó được coi là vấn đề cốt lõi của lí
luận dạy học. Hiện nay, có rất nhiều nhà nghiên cứu đi sâu, tìm hiểu việc áp dụng
phương pháp dạy học tích cực vào dạy học ở nhà trường Phổ thông.
3
Từ những năm 1960, vấn đề phát huy tính tích cực học tập của học sinh đã đặt
ra trong ngành giáo dục nước ta. Năm 1998, hai tác giả Lê Phương Nga và Nguyễn
Trí đã viết cuốn “ Phương pháp dạy học Tiếng Việt ở tiểu học”. Cuốn sách không
phải là chuyên luận đi sâu vào một vấn đề cụ thể, nóng hổi đang đặt ra với các nhà
giáo dục. Tuy nhiên, sự thống nhất trong cả cuốn sách chính là quan điểm giao tiếp
trong dạy học Tiếng Việt, một định hướng dạy học nhằm phát triển ở học sinh công
cụ giao tiếp và công cụ tư duy. Năm 2003, Trần Bá Hoành cùng tác giả Nguyễn Thị
Hạnh, Lê Phương Nga, Nguyễn Trí, đã viết nhiều cuốn sách đi sâu nghiên cứu
vấn đề đổi mới phương pháp theo hướng tích cực như “ Áp dụng dạy và học tích
cực trong môn Tiếng Việt”, “ Áp dụng dạy và học trong môn văn học”
Cùng với sự thay đổi chương trình sách giáo khoa bậc tiểu học, việc đổi mới
phương pháp dạy học cho phù hợp với nội dung dạy học đã đề ra là một trong
những vấn đề đang được mọi người quan tâm. Trong cuốn “ Dạy và học môn Tiếng
Việt ở tiểu học theo chương trình mới”, tác giả Nguyễn Trí đã nhấn mạnh việc phối
hợp các phương pháp dạy học nhằm phát huy tính tích cực nhận thức của học sinh
trong dạy học Tiếng Việt.
Tác giả Trịnh Mạnh có bài “Dạy từ ngữ cho học sinh cấp một phổ thông”. Tài
liệu này có hai đóng góp quan trọng. Thứ nhất, là xác định được ba nhiệm vụ cụ thể
của dạy từ (chính xác vốn từ, phong phú vốn từ, tích cực hóa vốn từ). Thứ hai, là tài
liệu đã xác định nội dung cụ thể của việc dạy từ, nên dạy cái gì và không nên dạy
cái gì? Ngoài ba nhiệm vụ cơ bản mà Trịnh Mạnh đã đề cập, bài viết “Những điểm
mới làm cơ sở cho việc dạy và học môn Tiếng Việt ở trường Trung học cơ sở”
(Giáo dục số phụ, 1986). Tác giả Lê Cận có bổ sung thêm nhiệm vụ thứ tư của việc
dạy từ đó là “ Giúp học sinh chuẩn mực hóa vốn từ”. Nhiệm vụ này xuất phát từ
yêu cầu làm đẹp, làm trong sáng vốn từ của học sinh.
Tác giả Lê Phương Nga đã tiến hành “ Tìm hiểu vốn từ của học sinh tiểu học”.
Đây là chương trình có ý nghĩa vô cùng quan trọng vì đã giải quyết hai nhiệm vụ :
làm rõ khả năng hiểu nghĩa từ của học sinh tiểu học và xác định được khả năng sử
dụng của các em. Tác giả đã đưa ra những con số thống kê về thực trạng nắm nghĩa
từ và sử dụng từ của học sinh. Từ việc đó tác giả phân tích rõ các đặc điểm giải
nghĩa từ và sử dụng từ của học sinh, đồng thời thấy được cả những lúng túng của
các em khi thực hiện những hoạt động này.
Luận án của tác giả Lê Hữu Tỉnh đã xây dựng “ Hệ thống bài tập rèn luyện
năng lực sử dụng từ ngữ cho học sinh tiểu học”. Luận án đưa ra một hệ thống bài
tập dạy từ cho học sinh tiểu học, với một cái nhìn toàn cục, tổng thể về diện mạo
4
của các bài dạy từ ở tiểu học. Tác giả đã phân tích về mục đích, ý nghĩa, tác dụng
của bài tập, các tiều loại bài tập. Hệ thống bài tập cho phép người sử dụng lựa chọn
từng bài vào điều kiện dạy học cụ thể. Có thể nói, vấn đề dạy từ cho học sinh tiểu
học không phải là vấn đề hoàn toàn mới, đã có rất nhiều tài liệu đều đã đề cập đầy
đủ và sâu sắc mọi khía cạnh của việc dạy từ như: dạy học sinh phát triển mở rộng,
hệ thống hóa vốn từ, nắm nghĩa từ, hay rèn luyện kĩ năng dùng từ và việc vận
dụng các phương pháp dạy học tích cực để dạy tiếng Việt theo chương trình mới.
Tuy nhiên các tài liệu trên vẫn chưa đi sâu nghiên cứu về kiểu bài phát triển
vốn từ ở lớp 5. Việc vận dụng các phương pháp dạy học tích cực phù hợp cho từng
tiết học, bài học, phù hợp với đối tượng học sinh để phát huy tính tích cực hoạt
động học tập của học sinh lớp 5 cũng chưa được các nhà giáo dục quan tâm nghiên
cứu cụ thể. Thế nhưng chính từ các tài liệu này chúng tôi đã tiếp thu được nhiều
điều bổ ích làm căn cứ cho việc đề xuất cách vận dụng một số phương pháp dạy học
tích cực vào dạy học kiểu bài phát triển vốn từ ở lớp 5 của mình.
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
3.1. Đối tượng nghiên cứu của đề tài là cấu trúc của hệ thống bài tập, nội
dung và hình thức bài tập phát triển vốn từ ( theo chương trình và sách giáo khoa
hiện hành).
3.2. Các bài tập do đề tài đề xuất được sử dụng trong các giờ thực hành luyện
tập về từ trong những tiết dạy của các phân môn như chính tả, tập đọc, kể chuyện,
tập làm văn, luyện từ và câu; có sự phối hợp giữa giáo viên và học sinh trong nhà
trường.
Đề tài được tiến hành nghiên cứu trên đối tượng học sinh trường tiểu học Hải
Đình ( lớp 5 1 và 5 2 )
4. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu
4.1. Đề tài đưa ra một số dạng bài tập phát triển vốn từ cho học sinh lớp 5.
Hệ thống bài tập này phải mang tính sáng tạo, đảm bảo tính khoa học, tính sư phạm;
đồng thời phải phù hợp với mục tiêu môn Tiếng Việt lớp 5; khắc phục được những
hạn chế và thiếu sót trong sách giáo khoa Tiếng Việt hiện hành. Mặt khác, đề tài
phải mang tính khả thi, được ứng dụng rộng rãi và đem lại hiệu quả dạy học.
4.2. Để đạt được mục đích trên, đề tài phải giải quyết được những nhiệm vụ
cơ bản sau:
Xây dựng được cơ sở lí luận và thực tiễn của một số dạng bài tập phát triển
vốn từ cho học sinh lớp 5. Cụ thể, đề tài có nhiệm vụ nghiên cứu các lĩnh vực khoa
5
học có liên quan thuộc Ngôn ngữ học, Giáo dục học, Tâm lí học, Tâm lí lứa tuổi,
Tâm lí học sư phạm, Lí luận dạy học hiện đại, Phương pháp dạy học tiếng Việt;
nghiên cứu thực trạng dạy học từ ở tiểu học, đặc biệt là lớp 5. Trên cơ sở đó, phân
tích và rút ra những kết luận sư phạm cần thiết nhằm xây dựng cấu trúc, nội dung
một số bài tập phát triển vốn từ và hình thức hướng dẫn học sinh luyện tập.
Xây dựng, giới thiệu cụ thể một số dạng bài tập.
Nêu phương hướng triển khai một số dạng bài tập vào thực tiễn dạy học ở tiểu
học. Đề tài phải trình bày được phương hướng triển khai một số dạng bài tập phát
triển vốn từ cho học sinh lớp 5 vào trong dạy học nhằm nâng cao chất lượng và hiệu
quả giảng dạy.
Tổ chức thử nghiệm sư phạm, phân tích kết quả thử nghiệm nhằm đánh giá
khả năng đưa các dạng bài tập phát triển vốn từ cho học sinh lớp 5 vào thực tế dạy
học tiếng Việt lớp 5.
5. Phương pháp nghiên cứu
Nhằm giải quyết các vấn đề đặt ra trong đề tài, chúng tôi đã kết hợp sử dụng
các phương pháp nghiên cứu chủ yếu sau:
5.1. Phương pháp thống kê – phân loại, thống kê – so sánh
Phương pháp thống kê – phân loại được sử dụng trong liệt kê, phân loại hệ
thống bài tập, phân loại hệ thống từ nhằm đưa ra những con số chính xác về các
dạng bài tập trong sách Tiếng Việt tiểu học. Từ đó làm cơ sở cho những nghiên cứu
tiếp theo.
Phương pháp thống kê – so sánh được sử dụng trong đối chứng kết quả thử
nghiệm.
5.2. Phương pháp quan sát
Phương pháp này được sử dụng trong các tiết dự giờ, quan sát học sinh trong
các hoạt động khác để đánh giá mức độ và khả năng sử dụng từ của học sinh.
5.3. Phương pháp nghiên cứu thực tiễn
Phương pháp nghiên cứu thực tiễn được sử dụng trong tìm hiểu thực tiễn dạy
học từ ở lớp 5 nói riêng, ở tiểu học nói chung. Thông qua dự giờ, quan sát, giáo viên
lập phiếu điều tra để nắm tình hình sử dụng từ của học sinh. Từ đó, nghiên cứu, xử
lí kết quả và rút ra được những kết luận làm cơ sở để xây dựng bài tập phát triển
vốn từ cho học sinh lớp 5.
5.4. Phương pháp thu thập thông tin
Sử dụng trong thu thập ý kiến giáo viên, học sinh; thu thập tài liệu.
6
5.5. Phương pháp thử nghiêm sư phạm
Phương pháp này được sử dụng trong khâu hoàn tất quá trình nghiên cứu
nhằm xem xét, xác nhận tính khả thi của bài tập phát triển vốn từ cho học sinh lớp 5
mà đề tài nghiên cứu. Các thử nghiệm được sử dụng gồm:
- Thử nghiệm thăm dò nhằm thăm dò khả năng tực hiện của các dạng bài tập
mà đề tai đưa ra.
- Thử nghiệm dạy học nhằm kiểm chứng, đánh giá khả năng ứng dụng của hệ
thống bài tập vào các tiết dạy cụ thể trong môn Tiếng Việt lớp 5.
6. Ý nghĩa lí luận và thực tiễn
6.1. Ý nghĩa lí luận
Đề tài góp phần tìm hiểu thêm về từ tiếng Việt, nghiên cứu đặc điểm cấu tạo,
ngữ nghĩa, giá trị sử dụng từ trong ngôn ngữ và giao tiếp. Đây là những lớp từ quan
trọng được sử dụng trong nhiều loại văn bản và trong lời ăn tiếng nói hằng ngày.
Đề tài góp phần làm phong phú thêm lí luận dạy học từ nói riêng và dạy học
tiếng Việt nói chung qua việc xây dựng cơ sở khoa học của các dạng bài tập phát
triển vốn từ cho học sinh lớp 5.
6.2. Đóng góp về mặt thực tiễn
Đề tài đã xây dựng được một số bài tập phát triển vốn từ cho học sinh lớp 5
mang tính thực tiễn, giúp học sinh phát triển được vốn từ cũng như cách sử dụng
của một lớp từ mang tính biểu đạt cao.
Đề tài sẽ là tài liệu tham khảo cho các giáo viên, phụ huynh và học sinh trong
dạy và học tiếng Việt ở tiểu học.
7. Cấu trúc đề tài
Luận văn gồm những phần sau:
Phần mở đầu bao gồm lí do chọn đề tài, lịch sử vấn đề, đối tượng và phạm vi
nghiên cứu, mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu, phương pháp nghiên cứu, đóng góp
của đề tài, bố cục của đề tài.
Phần nội dung gồm 3 chương:
Chương 1: Trình bày cơ sở lí luận và thực tiễn của hệ thống bài tập phát triển
vốn từ cho học sinh lớp 5.
Chương 2: Một số dạng bài tập phát triển vốn từ cho học sinh lớp 5.
Chương 3: Thử nghiệm dạy học
Phần kết luận – kiến nghị: Những kết quả đạt được của đề tài, đồng thời trình
bày những kiến nghị, đề xuất.
7
Tài liệu tham khảo: Thống kê 20 tài liệu mà chúng tôi đã sử dụng trong quá
trình nghiên cứu đề tài.
Phần phụ lục: giới thiệu phiếu điều tra về thực trạng dạy học từ ở lớp 5, đề bài
kiểm tra ( phiếu bài tập) dùng trong thực nghiệm thăm dò, giáo án thực nghiệm,
phiếu nhận xét các tiết dạy thực nghiệm, đề bài kiểm tra dùng trong thực nghiệm
kiểm tra đánh giá (thực nghiệm dạy học).




iii
MỤC LỤC
Lời cam đoan i
Lời cảm ơn . ii
Mục lục iii
MỞ ĐẦU .1
Chương 1: CƠ SỞ LÍ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA HỆ THỐNG BÀI TẬP PHÁT
TRIỂN VỐN TỪ CHO HỌC SINH LỚP 5
1.1.Cơ sở lí luận 8
1.1.1. Cơ sở ngôn ngữ học 8
1.1.1.1. Đặc điểm cấu tạo từ tiếng Việt với việc phát triển vốn từ cho học sinh tiểu
học. 8
1.1.1.1.1. Đặc điểm cấu tạo từ tiếng Việt 8
1.1.1.1.2. Kết luận sư phạm 16
1.1.1.2. Các lớp từ tiếng Việt và việc phát triển vốn từ cho học sinh tiểu học .17
1.1.1.2.1. Các lớp từ tiếng Việt .17
1.1.1.2.2. Kết luận sư phạm 22
1.1.1.2.3. Trường nghĩa của từ và vấn đề thiết kế bài tập phát triển vốn từ .23
1.2. Cơ sở tâm lí giáo dục học .24
1.2.1. Mục tiêu dạy học tiếng Việt và việc dạy học từ cho học sinh lớp 5 .24
1.2.2. Các yếu tố tâm lí của học sinh lớp 5 có liên quan đến việc phát triển vốn từ 25
1.2.3. Cơ chế của hoạt động tích lũy từ và bài tập mở rộng vốn từ cho học sinh tiểu
học. 27
1.2.4. Những yêu cầu đối với bài tập dạy tiếng Việt và việc xây dựng hệ thống bài
tập phát triển vốn từ cho học sinh lớp 5 28
1.3. Cơ sở thực tiễn .33
1.3.1. Tình hình dạy và học từ trong nhà trường tiểu học .33
1.3.2 Các dạng bài tập phát triển vốn từ trong sách giáo khoa Tiếng Việt tiểu học.34
1.3.2.1. Mục đích và cách thức khảo sát .34
1.3.2.2. Phân loại và miêu tả các bài tập phát triển vốn từ trong sách giáo khoa
Tiếng Việt tiểu học 34 iv
1.3.2.3. Nhận xét, đánh giá về các bài tập phát triển vốn từ trong sách giáo khoa
Tiếng Việt tiểu học 36
Chương 2: MỘT SỐ DẠNG BÀI TẬP PHÁT TRIỂN VỐN TỪ CHO HỌC SINH
LỚP 5
2.1. Giới thiệu khái quát hệ thống bài tập .38
2.2. Miêu tả các dạng bài tập .41
2.2.1. Nhóm bài tập phát triển vốn từ theo cấu tạo của từ tiếng Việt (A) . 41
2.2.1.1. Dạng bài tập phát triển vốn từ theo cấu tạo của từ đơn (A.1) 41
2.2.1.3. Dạng bài tập phát triển vốn từ theo cấu tạo từ ghép (A.3) .44
2.2.2. Nhóm bài tập phát triển vốn từ theo đặc điểm các lớp từ tiếng Việt (B) 45
2.2.2.1. Dạng bài tập phát triển vốn từ theo đặc điểm từ đồng nghĩa (B.1) 45
2.2.2.3. Dạng bài tập phát triển vốn từ theo đặc điểm từ đồng âm (B.3) 48
2.2.2.4. Dạng bài tập phát triển vốn từ theo đặc điểm từ nhiều nghĩa (B.4) .49
2.2.2.5. Dạng bài tập phát triển vốn từ theo đặc điểm từ địa phương (B.5) .52
2.2.2.6. Dạng bài tập phát triển vốn từ theo đặc điểm từ thuật ngữ (B.6) 53
2.2.2.7. Dạng bài tập phát triển vốn từ theo đăc điểm từ mượn (B.7) 54
2.2.3. Nhóm bài tập phát triển vốn từ theo chủ đề (C) 55
2.3. Phương hướng triển khai hệ thống bài tập phát triển vốn từ vào thực tiễn dạy
học ở lớp 5 .56
Chương 3: THỰC NGHIỆM DẠY HỌC
3.1. Mục đích thực nghiệm .57
3.2. Đối tượng, thời gian, địa bàn thực nghiệm 57
3.3. Nội dung thực nghiệm 58
3.3.1. Thực nghiệm thăm dò khả năng thực hiện các bài tập về từ của học sinh lớp 5
.58
3.3.2. Thực nghiệm kiểm tra, đánh giá .59
3.4. Phương pháp thực nghiệm .59
3.4.1. Thực nghiệm thăm dò .59
3.3.2. Thực nghiệm dạy học 60 3.5. Kết quả thực nghiệm 60
3.5.1. Thực nghiệm thăm dò khả năng thực hiện các dạng bài tập về từ 60
3.5.2. Thực nghiệm kiểm tra, đánh giá .62
KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ .64
TÀI LIỆU THAM KHẢO .66