Tiến Sĩ Mô hình câu hỏi dạy học đọc hiểu văn bản nghị luận trong chương trình Ngữ văn trung học

PHẦN MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
1.1. Đổi mới giáo dục là một yêu cầu tất yếu đang đặt ra đối với tất cả
các ngành học, cấp học của hệ thống giáo dục trong những thập kỉ đầu thế kỉ
XXI. Nghị quyết số 29-NQ/TW, ngày 04 tháng 11 năm 2013 Hội nghị Trung
ương 8 khóa XI về Đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo đã nêu rõ
định hướng đổi mới giáo dục là “chuyển mạnh quá trình giáo dục từ chủ yếu
chú trọng trang bị kiến thức sang phát triển toàn diện năng lực và phẩm chất
người học”, “học đi đôi với hành, lý luận gắn liền với thực tiễn, giáo dục nhà
trường kết hợp với gia đình và giáo dục xã hội”, đáp ứng yêu cầu đào tạo
nguồn nhân lực trong giai đoạn phát triển mới của sự nghiệp công nghiệp hóa,
hiện đại hóa và hội nhập quốc tế của đất nước. Để thực hiện tư tưởng đó, cần
“tiếp tục đổi mới mạnh mẽ phương pháp dạy và học theo hướng hiện đại; phát
huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo và vận dụng kiến thức, kỹ năng của
người học; khắc phục lối truyền thụ áp đặt một chiều, ghi nhớ máy móc. Tập
trung dạy cách học, cách nghĩ, khuyến khích tự học, tạo cơ sở để người học tự
cập nhật và đổi mới tri thức, kỹ năng, phát triển năng lực”, nội dung hình thức
kiểm tra thi và đánh giá kết quả giáo dục phải chú trọng đánh giá việc hiểu,
vận dụng kiến thức kĩ năng vào giải quyết các vấn đề trong học tập và thực
tiễn . Những định hướng trên đặt ra cho các nhà quản lí, chỉ đạo giáo dục và
đội ngũ GV một yêu cầu và nhiệm vụ quan trọng là cần có những chuyển biến
về nhận thức và hành động trong quá trình quản lí và dạy học ngay từ bây giờ
để chuẩn bị những điều kiện tốt nhất cho công cuộc đổi mới giáo dục, đặc biệt
hướng tới việc triển khai Đề án đổi mới chương trình và SGK giáo dục phổ
thông sau 2015. Một trong những yêu cầu đổi mới trong dạy học là cần chú
trọng phát huy cao nhất tính tích cực, chủ động của HS trong học tập, để HS
có thể trở thành chủ thể trong việc tiếp nhận tri thức và có năng lực vận dụng
các kiến thức, kĩ năng tiếp nhận được trong học tập vào thực tiễn đời sống. 2


1.2. Trong cuộc sống, mỗi con người luôn là một cá thể trong mối quan
hệ với cộng đồng xã hội cũng như với rất nhiều sự vật, hiện tượng xung
quanh. Để khám phá và thích ứng với môi trường, hoàn cảnh, con người luôn
có nhu cầu giao tiếp và đối thoại: đối thoại với thế giới tự nhiên, đối thoại với
người khác và đối thoại với chính mình. Trong đối thoại, CH thường được đặt
ra như một phương tiện khám phá, một động lực của sự phát triển tư duy cũng
như nhận thức về đời sống. Dân gian có câu: “Muốn biết phải hỏi, muốn giỏi
phải học”; “Muốn lành nghề chớ nề học hỏi” . CH do đó cũng là một công cụ
cơ bản, quan trọng trong dạy học. Nhữ Bá Sĩ, một thầy giáo danh tiếng thời
Nguyễn đã khuyên cả người dạy và người học cần phát huy tính tích cực bằng
cách nêu CH, không thích thú cứ phải đọc, không nghi ngờ cứ phải hỏi, bọn
học trò nhỏ các anh đừng bỏ qua công phu thì giờ để học, để hỏi. Đặt được
CH là nêu ra được vấn đề, kích thích tư duy phải suy nghĩ, tìm tòi, phát hiện
và giải quyết vấn đề. Với HS, nêu ra được CH thể hiện một năng lực tự định
hướng trong học tập, do đó CH được coi như một công cụ học tập tích cực,
một mục tiêu cần hướng tới của chương trình giáo dục phát triển năng lực. Để
đạt được điều này, yêu cầu đặt ra là không chỉ biết đặt câu hỏi mà câu hỏi cần
đặt đúng, trúng, tiếp cận được bản chất của vấn đề.
1.3. Việc xây dựng CH như thế nào trong quá trình tổ chức dạy học các
môn học, trong đó có môn Ngữ văn cũng có ý nghĩa hết sức quan trọng.
Trong SGK Ngữ văn, CH được sử dụng khá nhiều khi hướng dẫn HS tìm hiểu
nội dung các bài học. Khi xây dựng giáo án và dạy học trên lớp, hệ thống CH
thường được sử dụng như một điểm tựa để giáo viên tổ chức tiến trình dạy
học. Với HS, CH sẽ giúp HS nhận biết vấn đề, kích thích suy nghĩ để tìm ra
hướng giải quyết. Do vậy, một yêu cầu đặt ra trong dạy học nói chung và dạy
học Ngữ văn nói riêng là người GV cần biết nhận ra đâu là những CH quan
trọng, cốt lõi trong SGK và vận dụng được để có những CH đúng, trúng, giúp
HS khám phá đúng bản chất của vấn đề. Ở phân môn văn học, một trong 3


những yêu cầu là cần hướng dẫn HS tiếp nhận được các VB theo đặc trưng
thể loại, do vậy, cần có những CH chứa đựng những thông tin cốt lõi liên
quan đến nội dung bài học, hướng đến những yếu tố trọng tâm trong mỗi dạng
bài, mỗi thể loại mà bắt buộc phải đề cập tới trong dạy học đọc hiểu VB. Tuy
vậy, để nhận ra đâu là những CH nòng cốt trong từng kiểu loại VB, để tổ chức
và triển khai hệ thống CH trong quá trình dạy học không phải là dễ dàng. Mặc
dù từ giáo trình dành cho sinh viên các trường sư phạm đến các tài liệu hướng
dẫn giảng dạy đều đã bàn về vấn đề này, nhưng trên thực tế, GV vẫn còn nhiều
băn khoăn, lúng túng khi thiết kế và sử dụng hệ thống CH dạy học.
1.4. Với thể loại VBNL, có một thực tế là trong quá trình dạy học phần
lớn GV và HS chỉ chú ý đến nội dung, tập trung khai thác tư tưởng yêu nước,
căm thù giặc, tinh thần quyết chiến, quyết thắng, niềm tự hào dân tộc, .Việc
khai thác những nội dung tư tưởng sâu sắc trong các tác phẩm ấy là hoàn toàn
đúng, nhưng nếu chỉ có thế thì chưa đủ, cần thấy đấy còn là những áng văn
nghị luận mẫu mực, tức là cần phân tích, bình giá vẻ đẹp nghệ thuật của
những áng văn đó. Bên cạnh đó cùng với các thể loại văn học khác, văn nghị
luận phải được dạy với yêu cầu mới, yêu cầu đọc hiểu. Tuy nhiên các bài học
về đọc hiểu VBNL trong SGK nhìn chung chưa có được một mô hình CH
nhất quán nhằm hướng dẫn HS tìm hiểu bài, trong khi rất cần một số CH cốt
yếu để định hướng cho người dạy cũng như người học biết tìm ra cái hay cái
đẹp của văn nghị luận theo đặc trưng của thể loại này. Các CH đó phải được
lặp đi lặp lại trong nhiều bài học mới giúp hình thành ở HS kĩ năng đọc hiểu,
nâng cao năng lực đọc văn.
1.5. Qua thực tế giảng dạy ở cơ sở chúng tôi nhận thấy giờ học Ngữ
văn sẽ thành công hơn khi người GV làm chủ và tổ chức nội dung bài học qua
hệ thống CH khoa học, hợp lí, HS chỉ thực sự phát huy tư duy khi tham gia
nêu CH, tìm hiểu hoặc phản biện trả lời được các CH của GV thông qua các
hoạt động học tập. Nhưng làm thế nào để xây dựng được hệ thống CH tốt, 4


phù hợp với nội dung bài học, đặc biệt trong dạy học đọc hiểu VB theo đặc
trưng thể loại? Đây là vấn đề nghiên sinh cứu đã trăn trở từ lâu và muốn tìm
một giải pháp giúp GV tháo gỡ những khó khăn trong thực tiễn dạy học.
Với mong muốn góp phần đổi mới việc dạy và học Ngữ văn, phần nào
hiện thực hoá được những định hướng đổi mới giáo dục, căn cứ thực tiễn dạy
học Ngữ văn ở trường trung học, chúng tôi mạnh dạn lựa chọn và thực hiện
đề tài nghiên cứu: “Mô hình câu hỏi dạy học đọc hiểu văn bản nghị luận
trong chương trình Ngữ văn trung học”.
2. Tổng quan vấn đề nghiên cứu
2.1. Ở nước ngoài
2.1.1. Nghiên cứu về câu hỏi dạy học đọc hiểu
Trên thế giới, đọc hiểu là một trong bốn kĩ năng quan trọng (nghe, nói,
đọc, viết) được đưa vào chương trình dạy học ngôn ngữ quốc gia từ Tiểu học.
Đọc hiểu cũng là một trong ba lĩnh vực (đọc hiểu, toán và khoa học) trong
Chương trình đánh giá học sinh quốc tế (PISA) do Tổ chức hợp tác và phát
triển kinh tế thế giới (OCED) khởi xướng bắt đầu từ năm 2000, nhằm đánh
giá năng lực HS độ tuổi kết thúc giáo dục bắt buộc. Trong dạy học đọc hiểu
do việc xác định đối tượng, mục tiêu, nội dung đọc hiểu của chương trình
ngôn ngữ và văn học ở các nước khác nhau nên nội dung đọc hiểu cũng khác
nhau. Song việc trả lời các CH đọc hiểu bao giờ cũng là một phần quan trọng
trong bài thi đánh giá trình độ HS của các chương trình dạy học ngôn ngữ và
văn học trên thế giới. Điều đó cho thấy CH có ý nghĩa quan trọng trong dạy
học đọc hiểu văn bản. Nó giúp HS nhận biết, ghi nhớ các thông tin từ văn
bản, nó là công cụ dẫn dắt HS trong quá trình nhận thức về VB. Trong cuốn
Phương pháp dạy đọc hiểu văn bản [104,294], các tác giả coi “đặt CH” là một
trong năm thủ thuật (thủ thuật xác định thông tin quan trọng trong bài đọc, thủ
thuật tóm tắt thông tin, thủ thuật suy luận, thủ thuật đặt CH và thủ thuật theo
dõi khả năng hiểu, bao gồm tự đánh giá và điều chỉnh những thủ thuật khi cần 5


thiết) giúp hình thành và phát triển kĩ năng đọc hiểu của HS. Theo tác giả,
“khả năng đặt CH và trả lời là rất quan trọng đối với việc hiểu bài đọc”, “hoạt
động đặt CH không chỉ giúp cho HS suy nghĩ về những nguồn thông tin,
không chỉ trả lời đúng sai, mà nó còn liên hệ chặt chẽ với quá trình xử lí
thông tin, chứ không phải đơn giản là trình bày kiến thức như khi trả lời CH
kiểm tra”, “khi HS thành thạo trong việc nêu CH họ sẽ kiểm tra và giám sát
được chính việc học của họ” [104,294]. Các tác giả cũng nêu ra sơ đồ QARs
(Question – Answer Relationships) để dạy cách sử dụng thủ thuật đặt CH
giúp HS nhận biết các mối liên hệ giữa CH đặt ra với thông tin của bài đọc và
kiến thức nền. Ở mỗi mối quan hệ này có các loại CH khác nhau như “CH
yêu cầu người đọc sử dụng thông tin từ VB và từ kiến thức nền để hình thành
câu trả lời, loại thứ hai là những CH chỉ dựa vào kiến thức nền để hình thành
câu trả lời” [104,291- 293].
Chương trình PISA cũng đánh giá sự hiểu biết phổ thông qua các Unit
(bài thi) bao gồm phần dẫn (stimulus material) có thể trình bày dưới dạng
chữ, bảng, biểu đồ, và sau đó là một số CH (item) được kết hợp với tài liệu
đọc. Trong các bài thi đánh giá năng lực đọc hiểu, PISA sử dụng các kiểu CH
sau: CH mở đòi hỏi trả lời ngắn ; CH mở đòi hỏi trả lời dài (khi chấm sẽ phải
tách ra từng phần để cho điểm); CH đóng đòi hỏi trả lời dựa trên những trả lời
có sẵn; CH trắc nghiệm khách quan nhiều lựa chọn; CH Có – Không, Đúng –
Sai phức hợp [36,8]. Các kiểu CH trên được xây dựng đảm bảo đáp ứng các
mức độ đọc hiểu cụ thể như sau: Mức1-a: Xác định một mảng thông tin trong
vị trí nổi bật của VB ngắn; nhắc lại một thông tin trong VB; diễn giải bằng
cách liên kết đơn giản các thông tin lân cận nhau. Mức 1-b: Xác định vị trí
của một hoặc nhiều mảng độc lập của thông tin để nhận biết được nội dung
chủ yếu hoặc mục đích của tác giả về một chủ đề quen thuộc; hoặc đưa ra một
liên kết đơn giản giữa thông tin trong VB và các kiến thức chung hàng ngày.
Mức 2: Xác định vị trí của một hoặc nhiều hơn các mảng thông tin, có thể cần 6


phải được suy luận và đáp ứng một số điều kiện; hiểu được các mối quan hệ
hoặc phân tích ý nghĩa bên trong hoặc đưa ra suy luận ở mức độ thấp, so sánh,
đối chiếu hoặc liên kết giữa các VB và kiến thức hiểu biết bên ngoài bằng
cách rút ra thái độ kinh nghiệm của một người. Mức 3: Xác định và nhận ra
mối quan hệ giữa một số các thông tin phải đáp ứng nhiều điều kiện. Các
nhiệm vụ diễn giải ở mức độ này yêu cầu người đọc tích hợp nhiều phần của
VB nhằm chỉ rõ được ý chính, hiểu mối quan hệ hoặc phân tích ý nghĩa một
từ hoặc một cụm từ. Mức 4: Phân tích thông tin, đòi hỏi người đọc xác định
vị trí và tổ chức những mảng thông tin đính kèm. Giải thích ý nghĩa sắc thái
của ngôn ngữ trong một phần của VB. Sử dụng kiến thức quy chuẩn và phổ
thông để đặt ra các giả thiết hoặc đánh giá sâu về VB. Mức 5: Phân tích thông
tin, đòi hỏi người đọc xác định vị trí tổ chức những mảng thông tin đính kèm,
suy luận thông tin trong VB có liên quan. Đánh giá sâu hoặc đặt ra giả thiết,
dựa trên kiến thức chuyên ngành. Xử lí các tình huống trái với mong đợi.
Mức 6: Thực hiện nhiều suy luận, so sánh và tương phản các nội dung một
cách chi tiết và chính xác. Đặt ra giả thuyết hoặc đánh giá phê bình VB phức
hợp thuộc chủ đề không quen thuộc, tính đến nhiều tiêu chí hoặc quan điểm,
áp dụng các hiểu biết phức tạp từ VB. Chú ý tính chính xác của các phân tích
và lưu ý các chi tiết ẩn ý trong VB [36,15]. Năm 2009, “PISA tập trung vào
đọc hiểu để học tập hơn là học cách đọc hiểu, nên HS không được đánh giá
theo năng lực đọc hiểu cơ bản nhất” [36,13]. Việc nghiên cứu CH đọc hiểu
của PISA giúp chúng tôi có những định hướng tốt để xây dựng mô hình CH
dạy học đọc hiểu VBNL dù đối tượng đọc hiểu, mục đích và phương pháp
tiếp cận VB của người đọc theo yêu cầu PISA và chương trình Ngữ văn trung
học ở Việt Nam vẫn có những điểm khác biệt.
Mặc dù không có điều kiện bao quát các tài liệu nghiên cứu về CH
đọc hiểu, nhưng qua việc xem xét một số tài liệu nêu trên đã cho thấy sự
thống nhất trong quan điểm về ý nghĩa, tầm quan trọng của CH dạy học 7


đọc hiểu cũng như những cách phân loại CH đọc hiểu khác nhau do mục
tiêu, đối tượng đọc hiểu, phương pháp đọc hiểu mỗi chương trình khác
nhau. Đây là những gợi ý ban đầu mang tính định hướng hết sức bổ ích và
cần thiết để tham khảo đối chiếu, so sánh trong quá trình triển khai nội
dung đề tài luận án.
2.1.2. Nghiên cứu về mô hình câu hỏi dạy học đọc hiểu văn bản nghị luận
Khi hướng dẫn đọc hiểu VBNL, một số SGK, SGV của nước ngoài mà
chúng tôi khảo sát được chưa xây dựng mô hình CH, mặc dù rất chú ý đến hệ
thống các CH. Tham khảo cấu trúc một số bài đọc hiểu phần văn nghị luận
trong bộ SGK Literature lớp 8 [127,594-611] và lớp 10 [128,609] (Nhà xuất
bản McDougal Littell, năm 2010) của Mỹ, chúng tôi nhận thấy hệ thống CH
thể hiện rõ vai trò “người dẫn đường”, chỉ ra các thao tác, hoạt động HS cần
tiến hành. Trước khi đọc có CH nêu vấn đề định hướng cho việc đọc, sau đó
là hướng dẫn hoạt động, nêu lí thuyết và yêu cầu về kĩ năng đọc; trong khi
đọc có chỉ dẫn và lưu ý cách đọc; sau khi đọc sử dụng các CH đọc hiểu, phân
tích, mở rộng (nghe nói, nghiên cứu, tìm tòi), kết nối đọc và viết. Theo các
giai đoạn của quá trình đọc hiểu, cấp độ, tính chất, yêu cầu CH khác nhau, từ
dễ đến khó, đều hướng tới mục tiêu bài học. CH không có nhiều (trên dưới 10
CH) cho một VBNL. Ví dụ: Đọc hiểu bài luận “Tại sao chúng ta không thể
sống nhờ vào khoai tây chiên?” (421 chữ) gồm có 4 CH: (1) Quan điểm của
tác giả là gì? (2) Tác giả đã cho rằng một người cần vitamin mà không thể tìm
thấy trong khoai tây chiên. Các ví dụ nào được đưa ra để ủng hộ quan điểm
này? (3) Tác giả đã đưa ra 3 lí do khác để ủng hộ quan điểm của mình, Diễn
đạt lại bằng lời của bạn. (4) Tác giả đã làm gì trong đoạn cuối để nhấn mạnh
quan điểm của mình. Để hướng dẫn HS đọc hiểu hai VBNL là “Vườn thú: Bí
ẩn và hiện thực” (Rob Laidlaw) (1667 chữ) và “Vườn thú kết nối chúng ta với
thế giới tự nhiên” (Micheal Hutchins) (1297 chữ), SGK nêu ra 10 CH. 8


Các CH ở mỗi VB đọc hiểu hầu như đều tập trung vào các thành phần
của một bài nghị luận là quan điểm, bằng chứng, lí lẽ với nghệ thuật hùng biện,
kĩ thuật tu từ cụ thể đặc trưng cho loại văn nghị luận . Các CH ở mức độ vận
dụng nhiều hơn CH nhận biết và ghi nhớ. Hệ thống CH tích hợp các kĩ năng
nghe, nói, đọc, viết trong từng bài đọc hiểu. CH đặt tương ứng với các phần,
đoạn của VB cần đọc để tìm câu trả lời cho CH ấy và được bố trí ở hai bên lề
trái hoặc phải của VB, khác SGK Ngữ văn Việt Nam thường đặt ở sau phần
trích dẫn VB đọc hiểu. Để hỗ trợ HS tìm câu trả lời, bên lề trang sách thường
chỉ dẫn địa chỉ các liên kết để HS có thể tìm hiểu thêm về tác giả, hoặc thực
hành thêm bài tập về từ vựng. Cách trình bày như vậy thể hiện rõ hệ thống CH
là công cụ trợ giúp đắc lực cho HS trong quá trình tự học. Tương ứng với SGK,
sách dành cho GV đã đưa ra những hướng dẫn cụ thể. Chẳng hạn, khi đưa ra
bài học về đọc hiểu văn bản không hư cấu, SGK đã nêu ra những hướng dẫn
cho HS về đọc hiểu VBNL như sau:
Bài nghị luận là một công trình không hư cấu ngắn gọn bàn về một vấn
đề đơn lẻ. Một số bài nghị luận theo nghi thức (formal), ở đó người viết phát
triển hệ thống tư tưởng của họ theo bút pháp phi ngã (impersonal manner).
Một số bài nghị luận khác thuộc dạng thân mật (informal) như giai thoại, sự
hài hước. Hai dạng nghị luận chung là nghị luận thuyết phục (persuasive) và
nghị luận giải thích (expository). Trong bài nghị luận thuyết phục người viết
cố gắng thuyết phục bạn chia sẻ niềm tin và tán thành với quan điểm hoặc
hành động của họ. Trong khi mục đích đầu tiên của bài nghị luận giải thích
lại là truyền đạt hoặc giảng giải thông tin.
SGV đã đưa ra những chỉ dẫn về nội dung này như sau:
Phải biết thật sự là HS đã hiểu sự khác nhau giữa những bài xã
luận (editorials) và các bài nghị luận (essays). Để làm sáng rõ sự khác
nhau đó, giới thiệu với HS một tư tưởng chẳng hạn cuộc cách mạng trong
công nghệ thông tin. Hãy hỏi HS xem phải phát triển tư tưởng đó như thế 9


nào trong bức thư gửi ban biên tập. Một bài nghị luận giải thích cắt
nghĩa việc sử dụng trang web của nhà thám hiểm hàng hải khác với bức
thư như thế nào? [113,8].
Tham khảo SGK Văn học 9 (2006), Tập 1, của Nga (Nhà xuất bản
“Khai sáng”, chủ biên: V.Ia. Korovina) [129], có thể thấy văn nghị luận được
dạy xen kẽ với các trích đoạn từ các tác phẩm văn học. Khác với SGK của
Mỹ, SGK của Nga nêu CH và bài tập ở sau phần trích dẫn VBNL và số lượng
thường nhiều. Ví dụ, đọc hiểu bài văn nghị luận “Về tiểu thuyết Anh hùng của
thời đại chúng ta của nhà văn Lepmontov [129,288], có 19 CH. Trong bài văn
nghị luận bình luận về tác phẩm “Những tâm hồn chết” của Gogol, có 13 CH
và bài tập. Bài học về nhà văn Mikhail Lermontov (SGK Văn học 10 (2012),
tập 1, nhà xuất bản “Khai Sáng”, chủ biên: Iu. V. Lebedev) [129] giới thiệu về
cuộc đời của nhà văn, các bình luận về các tác phẩm của Lermontov qua từng
giai đoạn, về thơ và chất trữ tình trong các tác phẩm của ông có 22 CH dành
cho HS chương trình cơ bản và phân ban. Khảo sát các CH này chúng tôi thấy
cơ bản là khái quát, tổng hợp kiến thức đã học nhưng với yêu cầu tư duy và tự
suy luận cao. Ví dụ CH 13 (SGK Văn học 10) [130,136]: Tại sao Gogol
không hoàn thành tác phẩm "Tâm hồn chết"? Hãy đưa ra câu trả lời chi tiết
mang tính bình luận. Có nhiều CH mở như: Bạn có đồng ý với lập luận của
nhà nghiên cứu văn học S. Mashinsky hay không? Điều gì trong các nhận xét
của ông là gần gũi với bạn và đặc biệt gây hứng thú cho bạn? Các CH tự
chọn: Chuẩn bị bài mô tả so sánh bất kỳ hai nhân vật dựa trên tác phẩm văn
chương đã đọc trong SGK. N. Đobroliubov nói những gì về nhân vật
Pechorin? Quan điểm của V. Belinsky là gì? Bạn đồng ý với quan điểm nào?
Các CH tích hợp nhiều kĩ năng như nói, viết và trình bày; vận dụng thực hành
các phương thức kể, mô tả, so sánh, phân tích: Chuẩn bị một bài trình bày
bằng miệng về môtip trữ tình của nhà văn Lermontov” hoặc "Những lời phê
bình về cuốn tiểu thuyết “Anh hùng của thời đại chúng ta" (tùy chọn). Chuẩn 10


bị một bài kể về một trong các chủ đề: "Văn học dân gian và hiện thực trong
các tác phẩm của Gogol", "chủ đề về lịch sử trong các tác phẩm của Gogol",
"Gogol và Nghệ thuật sân khấu". Viết một bài luận nhỏ về “Motip tôn giáo
trong thơ trữ tình của Lermontov”.
Tóm lại, hệ thống CH hướng dẫn đọc hiểu VBNL trong SGK của Mỹ và
Nga tuy có sự khác nhau về số lượng, cách phân bố trong cấu trúc bài học
nhưng đều thể hiện yêu cầu đọc hiểu theo đúng đặc trưng thể văn nghị luận.
Trong đó SGK Nga đưa ra nhiều câu hỏi có độ khó cao, đòi hỏi tư duy suy luận
của người đọc, trong khi việc chỉ dẫn HS thực hiện các bước đọc hiểu cũng như
tích hợp đọc, nghe, nói, viết cùng các kĩ năng đọc, các chiến lược đọc và định
hướng vận dụng vào thực tế của SGK Mỹ rõ ràng, mạch lạc, dễ sử dụng hơn.
Điểm đáng chú ý của hệ thống CH trong SGK Mỹ là các CH thường ngắn gọn,
số lượng ít, từ 2 đến 5 CH gắn với ba giai đoạn trong quá trình đọc, được lặp lại
trong nhiều bài học giúp HS dễ dàng hình thành, rèn luyện kĩ năng đọc theo thể
loại. Đặc biệt là các CH trước khi đọc thường nêu các tình huống thực tiễn gắn
với nội dung bài đọc, nhằm chuẩn bị tâm thế cũng như kích hoạt vùng kiến
thức có liên quan, gây được hứng thú, sự tò mò, háo hức của HS khi tiếp xúc
với VB. Các CH kết nối đọc và viết mang tính ứng dụng thiết thực, giúp HS
nhận ra ý nghĩa, sự cần thiết của việc đọc hiểu VB trong đời sống.
Từ những nghiên cứu trên, chúng tôi nhận thấy việc xây dựng một
mô hình CH hướng dẫn HS đọc hiểu VBNL là rất cần thiết. Căn cứ vào mô
hình này, từ soạn giả SGK đến GV đều sẽ có thể thiết kế hệ thống CH
hướng dẫn HS đọc hiểu VB theo đặc trưng thể loại và các phương diện của
quá trình đọc hiểu.
2.2. Ở Việt Nam
2.2.1. Nghiên cứu về câu hỏi dạy học đọc hiểu
Cùng với khái niệm “dạy học đọc hiểu VB”, khái niệm “CH đọc hiểu”
xuất hiện trong Chương trình, SGK Ngữ văn từ sau năm 2000. Tuy nhiên, 11


chưa thấy một định nghĩa cụ thể, thống nhất về CH đọc hiểu cũng như mô
hình CH dạy học đọc hiểu. Năm 1998, trong một bài đăng báo Văn nghệ,
(ngày 12/2), Trần Đình Sử đã nhấn mạnh “Hiện nay các nội dung đọc đã được
chú ý qua một số CH gợi ý hướng dẫn học bài, nhưng chưa thành hệ thống,
chưa có CH kiểm tra sự hiểu biết của HS”. Lê Trí Viễn cho rằng mục đích CH
phải nhằm giúp HS “học cách đọc, phép đọc để tự mình biết đọc” [71]. Sau
này, tác giả Nguyễn Thanh Hùng tiếp tục đề xuất “cần phải xem xét một cách
khoa học hệ thống CH đọc hiểu” và đề ra tiêu chí “phân biệt CH đọc hiểu với
CH thông thường” đó là “đã là CH đọc hiểu thì bao giờ cũng phải sử dụng
hình thức đọc, hay giai đoạn đọc, mức độ đọc, dạng đọc, kiểu đọc, lối đọc,
phương pháp đọc, kĩ thuật đọc, kĩ năng đọc để tiếp cận, phân tích, cắt nghĩa
và bình giá tác phẩm văn học với mục đích khám phá giá trị đích thực của tác
phẩm và có thể vận dụng chúng vào đời sống của HS” [71].
Về vai trò, ý nghĩa quan trọng của CH trong dạy học Ngữ văn nói
chung và trong dạy học đọc hiểu VB nói riêng, từ chương trình môn Văn
trước năm 2000, CH đã được coi là chìa khóa của cải cách dạy văn (giúp HS
tự khám phá VB, giúp định hướng GV trong giảng dạy, phân hóa HS). “Trong
nhiều biện pháp tổ chức và định hướng hoạt động của HS, việc soạn thảo hệ
thống CH có một vị trí đặc biệt quan trọng” [25,67] nhất là với chương trình
cải cách sau năm 1985. Nếu như trước đây (trước năm 1985), trong giờ giảng
văn GV chỉ hỏi khoảng bốn, năm câu, trong đó có ba câu cổ điển bất di bất
dịch là đại ý, bố cục, tư tưởng chủ đề, thì sau năm 1985, để tổ chức cho HS
“chiếm lĩnh tác phẩm và bộc lộ nhân cách”, CH đã nhiều hơn về số lượng và
phong phú, đa dạng về kiểu dạng. “Có thể quy thành hai loại là CH nhằm tìm
hiểu tác phẩm có tính chất nghiên cứu văn học và CH nhằm khơi gợi hoạt
động tự bộc lộ và đồng sáng tạo của HS” [25,67]. Với chương trình mới sau
năm 2000, các nhà biên soạn chương trình SGK, các nhà nghiên cứu, các nhà
giáo vẫn tiếp tục khẳng định: CH là nòng cốt của phương pháp gợi tìm trong 12


dạy Văn. CH như xương cốt của bài giảng [90], xây dựng được hệ thống CH
có chất lượng là công việc khó nhất trong dạy học Ngữ văn. CH trong dạy học
văn là một cách thức giao tiếp, một hình thức tạo mối quan hệ thầy trò, là một
PPDH tích cực hóa hoạt động của HS, theo quan điểm thầy trò cùng học,
cùng phát triển. CH là một trong những cách GV hướng dẫn HS tham gia một
cách chủ động, trực tiếp vào quá trình dạy học để tìm kiếm tri thức và rèn
luyện tư duy [71] sứ mệnh của CH trong dạy học tác phẩm văn chương
“không phải là phần đệm cho “bài ca thuyết trình” của GV mà là một phần
nội dung để xây dựng kiến thức, kĩ năng văn và thái độ sống cho HS. CH
trong dạy học tác phẩm văn chương không phải là sự hỏi đáp đơn thuần hay
sự giao tiếp đơn chiều mà là sự đối thoại đa chiều. “Yêu cầu về đọc được thể
hiện chủ yếu qua hệ thống CH đọc – hiểu” [26,98]. Cho nên trong SGK Ngữ
văn THCS, sau phần trích dẫn VB và Chú thích, phần nêu CH được đặt tiêu
đề là “ĐỌC – HIỂU VĂN BẢN”.
Đặt CH là một trong các biện pháp rèn luyện kĩ năng đọc, do vậy, hệ
thống CH và bài tập trong SGK và của thầy cô là rất quan trọng trong việc
hướng dẫn HS từng bước hiểu, cảm VB, để đi đến kết quả cuối cùng là khám
phá được ý nghĩa tác phẩm [5]. Đặt CH là một trong những “chiến thuật đọc
hiểu” [80,57-89-97] nhằm thông qua việc đặt CH (của cả GV, HS) và tìm
kiếm câu trả lời, giúp các em HS trở thành một bạn đọc tích cực.
Về yêu cầu xây dựng CH trong dạy học Ngữ văn nói chung, nhiều tài
liệu đã đề cập đến khá chi tiết. Các bài viết trong Tạp chí [89][71][107], các
tài liệu hướng dẫn giảng dạy [26][104], SGV đều thống nhất quan điểm: hệ
thống CH phải đảm bảo các yêu cầu như tính khoa học (đúng, chính xác về
nội dung – phạm vi – mức độ kiến thức, logic trong diễn đạt); tính sư phạm
(ngôn ngữ chính xác, trong sáng, dễ hiểu, lệnh rõ ràng, vừa sức với đối tượng
được hỏi); tính hệ thống (mỗi CH phải nằm trong một hệ thống các nhiệm vụ
học tập, có trình tự kế tiếp nhau, liên quan đến nhau nhưng cũng có vị trí 13


không thể thay đổi); tính hấp dẫn (sự lôi cuốn lòng ham hiểu biết, sự tập trung
ở đối tượng được hỏi); tính đa dạng (kiểu dạng, mức độ phong phú); tính phân
hóa; khả năng tích hợp và kết nối kiến thức của môn học.
Về yêu cầu, nguyên tắc xây dựng CH đọc hiểu VB, tác giả Trần Đình
Sử đưa ra các lưu ý cụ thể, như nêu CH để điều tra, phân hóa xem HS hiểu hay
không hiểu những từ khóa, từ then chốt của VB hoặc tình tiết quan trọng của
VB, tránh hỏi về những chỗ HS đọc mà hiểu ngay; nêu CH về những từ, những
câu, những liên kết mà chỉ có hiểu đúng chúng thì mới hiểu được ý nghĩa của
VB; nêu CH về các vấn đề do chỗ trống, chỗ nghĩa chưa xác định gây nên; CH
gắn đọc hiểu với viết lại, tóm tắt, diễn giải, khái quát; hình thức trắc nghiệm
cũng là cách để thử năng lực đọc hiểu của HS [35, 245]. Nguyễn Thanh Hùng
[71] cho rằng CH đọc hiểu phải vừa thỏa mãn là CH tốt (nội dung ngắn gọn rõ
ràng, chính xác và trực tiếp; có tác dụng kích thích HS; phù hợp với lứa tuổi,
khả năng và mối quan tâm của HS; tác động vào cảm xúc thẩm mĩ của HS) vừa
là CH dành cho đọc hiểu như một khâu đột phá, như một nội dung kiến thức
mới và có ý nghĩa phương pháp trong dạy học Ngữ văn. Tác giả Trần Đình
Chung [41] [42] nêu cụ thể 6 nguyên tắc thiết kế CH đọc hiểu như sau:
nguyên tắc hòa đồng với lí luận dạy học hiện đại, nguyên tắc phù hợp với tâm
lí học hoạt động, nguyên tắc tương ứng với đặc trưng thể loại và kiểu VB, đặc
trưng tiếp nhận và tiếp cận đồng bộ các tác phẩm là VB nghệ thuật trong nhà
trường, nguyên tắc lựa chọn và kết hợp các loại CH cảm thụ, phân tích VB
nghệ thuật, nguyên tắc bám sát mục tiêu phần Văn trong mục tiêu chung của
bài học Ngữ văn, nguyên tắc phù hợp với quan điểm thực hành và tích hợp
của chương trình và SGK Ngữ văn mới. Các tác giả cuốn Phương pháp dạy
học Tiếng Việt nhìn từ Tiểu học, [5, 229] cũng lưu ý về cách đặt CH hay, hiệu
quả trong dạy đọc hiểu VB nghệ thuật cho HS Tiểu học là đặt CH bám theo
các chi tiết nghệ thuật, đặt CH dựa vào sự tương phản hoặc khác biệt của các
hình tượng, đặt CH với yêu cầu liên tưởng, đặt CH về các biện pháp tu từ. 14


Về các loại CH dạy đọc hiểu, SGV Ngữ văn 6 [6] đã đưa ra hệ thống
CH theo 3 cấp độ đọc – hiểu nhằm giúp HS chủ động tiếp cận tác phẩm theo
hướng đọc –> suy ngẫm –> liên tưởng. “Mức thấp nhất là chỉ cần sử dụng
những thông tin có ngay trong VB. Đó là trường hợp câu trả lời có sẵn trong
bài, là trình độ chỉ mới biết đọc trên dòng (on the line). Mức cao hơn là buộc
phải suy nghĩ và sử dụng những thông tin trong bài. Đó là trường hợp phải
suy ra câu trả lời từ những đầu mối có trong VB, là trình độ đã biết đọc giữa
các dòng (between the line). Cao hơn nữa là yêu cầu khái quát, liên hệ giữa
những cái mà HS đã đọc với thế giới bên ngoài bài học; đó là trình độ biết
vượt ra khỏi dòng (beyond the line) để đọc VB. Khám phá VB theo hướng ấy
thì HS không chỉ hứng thú, hiểu sâu VB mà còn liên hệ được một cách sinh
động tự nhiên việc học văn với những vấn đề của cuộc sống” [6,12].
Đỗ Ngọc Thống quan niệm có 4 loại CH: 1. “Hỏi về đặc điểm thể loại
(nhận diện đặc điểm thể loại, phân tích vai trò và tác dụng của thể loại); 2.
Hỏi hướng vào các yếu tố của VB. (Gồm: CH đọc lướt, đọc thông; CH đọc
sâu, cảm nhận ngôn từ (vượt rào cản ngôn ngữ). CH khái quát giá trị tác
phẩm; 3. CH về yếu tố ngoài VB (CH về hoàn cảnh ra đời của tác phẩm; CH
về tác giả); 4. CH về vai trò của người tiếp nhận (người đọc) gồm CH khai
thác kinh nghiệm, vốn sống, gia đình, quê hương; CH khai thác năng lực, trí
tuệ phân hóa khác nhau của HS” [109, 137-138].
Tác giả Nguyễn Thanh Hùng trong cuốn Kĩ năng đọc hiểu Văn [74], đã
đề xuất mô hình dạy học đọc hiểu các VB tự sự, kịch, thơ trữ tình. Trong khi
thử nghiệm vận dụng các mô hình nói trên, tác giả đã đề cập tới CH đọc hiểu
cùng một loạt các CH định hướng, CH khám phá, CH tự bộc lộ (hồi đáp). Tác
giả cuốn Phương pháp dạy học tiếng Việt nhìn từ Tiểu học [5] gợi ý trong dạy
học đọc hiểu có thể sử dụng các loại CH là CH đóng (chỉ có một cách trả lời
duy nhất đúng) thường được sử dụng để kiểm tra việc thu nhận thông tin hoặc
CH mở (có nhiều cách trả lời) thường được sử dụng để kích thích suy nghĩ 15


độc lập, sáng tạo của HS, tạo cơ hội cho các em chia sẻ ý kiến cá nhân [5,230-
231]. Tác giả Phạm Thị Thu Hương [80], dưới góc độ coi đặt CH là một trong
các chiến thuật đọc hiểu, như chiến thuật “CH kết nối tổng hợp”, chiến thuật
“mối quan hệ hỏi – đáp” trong đó tác giả “quy những CH và câu trả lời trong
quá trình đọc hiểu thành bốn loại quan hệ hỏi – đáp cơ bản” là “CH tái hiện
kiến thức, CH suy nghĩ và tìm kiếm, CH sáng tạo, CH tự bộc lộ”. Với mỗi
loại CH trên, tác giả đề xuất cụ thể và khá thuyết phục cách thức tiến hành hỏi
và trả lời kèm theo sơ đồ tóm tắt cùng các ví dụ minh họa. Điểm mới ở đây là
tác giả Phạm Thị Thu Hương quan tâm tới CH mà HS tự đặt cho mình để trả
lời hoặc đặt cho thầy cô, các bạn về VB mình đang đọc hiểu với quan niệm
“biết đặt CH ( ) là biểu hiện rõ nét của sự tích cực, chủ động ở chủ thể nhận
thức”, “bạn đọc tích cực nào cũng là một bạn đọc biết hỏi”. Trong khi tỉ lệ CH
do HS tự đặt không đáng kể so với CH của GV và SGK thì ý kiến trên đây
của tác giả là đóng góp quý, góp phần đổi mới mạnh mẽ phương pháp dạy
văn. Tác giả Nguyễn Thị Hồng Vân [121] nêu quan điểm “xây dựng hệ thống
CH theo các bước đọc hiểu như: đọc lướt để cảm nhận chung về nội dung,
phương thức biểu đạt của VB; đọc chi tiết để khai thác từ ngữ, hình ảnh, nhân
vật, sự kiện, chi tiết, kết cấu, biện pháp nghệ thuật, nhằm tái hiện cụ thể nội
dung và nghệ thuật của VB; đọc khái quát để nhận xét, đánh giá về ý nghĩa,
giá trị của VB về những tâm đắc riêng của bản thân khi tiếp nhận VB”. Bài
báo của Nguyễn Thị Hồng Nam [89], trên cơ sở các thang nhận thức của
Bloom và tính hình tượng, tính đa nghĩa, tính truyền cảm của hình tượng nghệ
thuật, tác giả đã đề xuất các loại CH nhằm phát triển năng lực tư duy cho HS
như phân tích, tổng hợp, đánh giá, tưởng tượng, giúp HS thực hiện hai vai trò:
giải mã và kiến tạo nghĩa cho VB. Đồng thời người viết cũng bàn về cách tổ
chức cho HS tương tác với nhau trong giờ học.
Tóm lại, từ trước tới nay trong dạy học văn, việc xây dựng CH như thế
nào, sử dụng và phối hợp CH ra sao là vấn đề được bàn nhiều. Ở mỗi thời kì do 16


sự thay đổi về quan niệm môn Văn, về mục tiêu, nội dung và phương pháp dạy
Văn, việc thiết kế và sử dụng CH có khác nhau. Từ quan niệm dạy văn là giảng
văn đến dạy văn là phân tích tác phẩm và đến nay quan niệm dạy văn là dạy
đọc hiểu, hệ thống CH đã có sự thay đổi. Các tài liệu đều đã đề cập tới khái
niệm CH dạy học đọc hiểu VB, yêu cầu, nguyên tắc xây dựng CH đọc hiểu,
cách phân loại CH dạy học đọc hiểu nhưng đều mang tính chất “điểm xuyết”,
tích hợp. Tuy nhiên, chưa có công trình chuyên khảo nào nghiên cứu một cách
hệ thống, toàn diện các vấn đề lí thuyết cũng như thực hành về CH dạy học đọc
hiểu VB, cũng như mô hình CH dạy học đọc hiểu VB. Vấn đề CH dạy học đọc
hiểu VB nói chung và từng thể loại VB nói riêng chưa được các nhà nghiên
cứu quan tâm xứng với tầm quan trọng của nó trong việc thực hiện đổi mới
PPDH Ngữ văn, hình thành phát triển năng lực đọc hiểu cho HS. Điều này
khiến cho hiệu quả của việc thiết kế, sử dụng CH dạy học đọc hiểu VB trên
thực tiễn chưa đạt hiệu quả như mong muốn. Do đó rất cần những nghiên cứu
chuyên sâu, hệ thống và có tính lí luận về vấn đề CH đọc hiểu mới đáp ứng
được yêu cầu của thực tiễn dạy văn đổi mới hiện nay.
2.2.1. Nghiên cứu về câu hỏi dạy học đọc hiểu văn bản nghị luận
Nhìn vào tiến trình lịch sử của văn nghị luận trong chương trình Ngữ văn
Việt Nam hơn nửa thập kỉ qua, có thể thấy chúng ta đã có những thay đổi quan
trọng về quan niệm dạy học văn, về ý nghĩa, vai trò của văn nghị luận trong
thực hiện mục tiêu môn học. Trải qua những lần thay đổi, đến nay, văn nghị
luận đã có được vị trí đáng kể trong chương trình và SGK môn văn. Tuy nhiên
những tài liệu mang tính chuyên sâu về PPDH thể văn nghị luận không nhiều.
Trước năm 2000, Chương trình, SGK Văn cải cách đã chú ý dạy văn nghị
luận. Các cuốn sách như Vấn đề giảng dạy tác phẩm văn học theo loại thể
(Trần Thanh Đạm, Hoàng Như Mai, Huỳnh Lý biên soạn) [54], Giảng dạy
văn học Việt Nam (Phần cổ điển và cận đại, ở trường phổ thông cấp III) của
Trần Thanh Đạm, Bùi Văn Nguyên, Tạ Phong Châu [55] đã đưa ra những gợi 17


ý quí báu về giảng dạy văn nghị luận nói chung với một số yêu cầu giảng dạy
tác phẩm nghị luận văn học như chú ý bồi dưỡng khả năng cảm thụ của HS,
xác định kiến thức cơ bản, kết hợp rèn kĩ năng luyện khả năng làm bài văn nghị
luận cho HS nhưng vẫn chủ yếu khai thác nội dung tư tưởng, đi sâu vào vấn
đề VB học, chưa chú ý dạy cách đọc hiểu VB, chưa thích hợp với đối tượng
HS ở nhà trường trung học. Cách tiếp cận vấn đề của tác giả chủ yếu vẫn từ
góc độ lịch sử, phê bình văn học chưa phải từ góc độ lí luận dạy học. Tương tự
như vậy, các công trình Mấy vấn đề thi pháp văn học trung đại Việt Nam (Trần
Đình Sử) [97], Văn học trung đại Việt Nam dưới góc nhìn văn hóa (Trần Nho
Thìn) [106], Con đường giải mã văn học trung đại (Nguyễn Đăng Na) [88] đề
cập tới phần nào cách tiếp cận và giảng dạy một số VBNL trung đại. Có thể tìm
thấy một số bài giảng văn nghị luận trung đại trong các cuốn Những bài giảng
văn ở đại học [124] của Lê Trí Viễn, cuốn Giảng văn, tập một, [91] của Bùi
Văn Nguyên, cuốn Giảng văn Văn học Việt Nam của Trần Đình Sử [98].
Vấn đề dạy học đọc hiểu VBNL được đề cập đến ở tài liệu bồi dưỡng GV
thực hiện chương trình SGK Ngữ văn cấp THCS, THPT [16] và một số bài báo
như Suy nghĩ về cách dạy bài “Ý nghĩa văn chương” trong SGK Ngữ văn 7
của Đặng Hiển, [59] “Một số vấn đề đọc - hiểu thơ văn trữ tình và tác phẩm
văn chương nghị luận trong chương trình SGK Ngữ văn 7” của Nguyễn
Trọng Hoàn [64]. Các tài liệu này quan tâm đến việc dạy các VBNL cụ thể
trong chương trình, còn cách dạy đọc hiểu thể văn nghị luận như thế nào chưa
được các tác giả khái quát thành lí luận về phương pháp.
Vấn đề dạy học đọc hiểu VBNL được nghiên cứu toàn diện hơn trong
cuốn Dạy học VB Ngữ văn trung học cơ sở theo đặc trưng phương thức biểu
đạt của Trần Đình Chung [43]. Tác giả dành một chương (chương III) viết về
dạy học VBNL. Trên cơ sở nhận diện VBNL theo phương thức biểu đạt, tác
giả đề xuất phương hướng dạy học VBNL dân gian, dạy học VBNL trung đại 18


và hiện đại theo yêu cầu phù hợp với đặc trưng thể loại, đáp ứng dạy học tích
hợp và dạy học tích cực.
Về vấn đề CH và mô hình CH dạy học đọc hiểu VBNL, cũng trong Dạy
học VB Ngữ văn trung học cơ sở theo đặc trưng phương thức biểu đạt của Trần
Đình Chung, tác giả đã khẳng định rằng “CH đọc – hiểu là hình thức chính trong
dạy học VBNL trung đại” [43,424]. Tác giả nêu ví dụ CH hướng tới phát hiện
phân tích luận điểm, luận cứ của các VBNL cụ thể mà chưa khái quát thành vấn
đề mang tính lí luận về phương pháp nêu CH dạy học đọc hiểu loại VB này.
Trong một tài liệu chuyên sâu khác về phương pháp dạy văn nghị luận là
Phương pháp dạy VBNL ở trường phổ thông (Hoàng Thị Mai) [84], tác giả đã
chỉ ra các biện pháp, cách thức dạy VBNL (tái hiện sinh động không khí lịch sử,
thời đại, tình huống tạo nên tác phẩm; đọc, tóm tắt VBNL; phát hiện khái quát
luận đề, luận điểm và phân tích luận đề, luận điểm; lấy ví dụ, dẫn chứng tiêu
biểu ngoài VB để phân tích, làm sáng tỏ luận điểm; đọc – hiểu VBNL theo trình
tự mạch nghị luận của VB; giảng bình trong giờ đọc – hiểu VBNL; liên hệ với
thực tế; tổ chức cho HS hoạt động nhóm khi dạy học đọc – hiểu VBNL; kiểm tra
đánh giá trong dạy học đọc – hiểu VBNL). Trong một vài cách thức, biện pháp
trên, tác giả lưu ý đến việc nêu các CH như một biện pháp phối hợp.
Như vậy, các tài liệu chúng tôi nghiên cứu đều thống nhất quan điểm
phải chú ý tới đặc điểm thể loại khi giảng dạy VBNL. Trong khi hướng dẫn,
rèn luyện kĩ năng đọc hiểu VB cho HS, nêu CH là một trong những PPDH
không thể thiếu. Tuy nhiên do đặc thù riêng biệt, do mục đích nghiên cứu
khác nhau, nên cho đến nay chưa có công trình nào nghiên cứu chuyên sâu,
toàn diện về vấn đề CH dạy học đọc hiểu VBNL. Khái niệm mô hình CH dạy
học đọc hiểu VBNL cũng chưa thấy đề cập đến ở các tài liệu liên quan mà
chúng tôi tham khảo được. Đây thực sự là một khoảng trống cần được nghiên
cứu để có thể giúp GV tháo gỡ những khó khăn trong quá trình dạy đọc văn
theo đặc điểm thể loại của VB. 19


3. Mục đích nghiên cứu
Luận án nhằm hướng tới xây dựng mô hình CH dạy học đọc hiểu
VBNL và vận dụng mô hình trong quá trình dạy học, giúp GV có định hướng
cần thiết trong việc thiết kế các CH để hướng dẫn HS đọc hiểu VBNL một cách
chủ động, sáng tạo, từng bước nâng cao năng lực đọc hiểu VB, góp phần thực
hiện mục tiêu dạy Văn là dạy phương pháp đọc, để học tập suốt đời.
4. Khách thể và đối tượng nghiên cứu
4.1. Khách thể nghiên cứu
Một trong những thành tố quan trọng của quá trình dạy học Ngữ văn chính
là dạy học đọc hiểu. Quá trình dạy học đọc hiểu văn bản trong chương trình Ngữ
văn trung học là khách thể nghiên cứu của luận án.
4.2. Đối tượng nghiên cứu
Để đạt một trong những mục tiêu quan trọng của môn học là bồi
dưỡng tri thức văn học, văn hóa, hình thành, phát triển kĩ năng tiếp nhận
tác phẩm văn học, thẩm bình văn chương, có nhiều vấn đề đặt ra trong
quá trình dạy học đọc hiểu VB. Ở luận án này, chúng tôi tập trung
nghiên cứu CH được sử dụng trong quá trình dạy học đọc hiểu VBNL.
Đây là đối tượng nghiên cứu của luận án.
5. Phương pháp nghiên cứu
5.1. Phương pháp hồi cứu, khảo sát tư liệu
Phương pháp này được sử dụng trong việc thu thập nguồn tư liệu nghiên
cứu về vấn đề dạy học đọc hiểu VB, về CH đọc hiểu và mô hình CH đọc hiểu
VBNL để phân tích, so sánh, tổng hợp các quan điểm, luận điểm khoa học của
các nhà nghiên cứu giáo dục, các nhà sư phạm nhằm xác lập cơ sở khoa học của
việc xây dựng mô hình CH dạy học đọc hiểu VBNL trong chương trình Ngữ văn
trung học.
20


5.2. Phương pháp chuyên gia
Luận án sử dụng phương pháp trao đổi và xin ý kiến các chuyên gia về
đọc hiểu, về ngôn ngữ học, logic học, giáo dục học và lí luận PPDH để xây
dựng một số khái niệm công cụ làm căn cứ khoa học cho việc xây dựng mô
hình CH dạy học đọc hiểu VBNL; xin ý kiến về tính khả thi của mô hình CH
được đề xuất.
5.3. Phương pháp phỏng vấn, điều tra, khảo sát thực tiễn
Mục đích của phương pháp này là nhằm thu thập thông tin về thực trạng
thiết kế, sử dụng hệ thống CH dạy học đọc hiểu VBNL trong một số trường
trung học; khảo sát hệ thống CH dạy học đọc hiểu các VBNL trong sách giáo
khoa Ngữ văn trung học; khảo sát tiết dạy và giáo án đọc hiểu VBNL trong
chương trình Ngữ văn trung học của một số tổ chuyên môn. Cách thực hiện: Dự
giờ, xây dựng phiếu hỏi, trao đổi thăm dò ý kiến của GV về việc xây dựng, sử
dụng CH trong quá trình dạy học đọc hiểu VBNL; thăm dò hứng thú, thái độ,
đánh giá nhận xét của HS về hệ thống CH dạy học đọc hiểu trong các tiết dạy
học thử nghiệm.
5.4. Phương pháp thực nghiệm sư phạm
Phương pháp thực nghiệm sư phạm được sử dụng để đánh giá, điều
chỉnh và hoàn thiện mô hình CH dạy học đọc hiểu VBNL. Hình thức tiến
hành: chọn một số trường đảm bảo tính đại diện và tiêu chí đã định trước, tiến
hành thử nghiệm một số tiết với thiết kế bài học do GV vận dụng mô hình CH
dạy học đọc hiểu VBNL soạn giảng; quan sát, thống kê, phân tích các số liệu,
những thông tin thu thập được từ quá trình thực nghiệm, đưa ra các nhận xét,
kết luận về tính khả thi và hiệu quả của mô hình CH luận án đề xuất.
Các phương pháp trên có mối quan hệ chặt chẽ: từ khảo sát thực tiễn
dạy học VBNL, chúng tôi phát hiện những bất cập trong dạy học đọc hiểu
bằng hệ thống CH. Qua việc nghiên cứu lí luận chúng tôi thấy được sự lúng
túng đó, và xin ý kiến chuyên gia để tìm ra giải pháp tháo gỡ. Bằng phương 21


pháp thực nghiệm, chúng tôi kiểm chứng tính khả thi của mô hình CH đã đề
xuất. Trong quá trình tìm kiếm luận cứ và tổ chức luận cứ để chứng minh giả
thuyết khoa học, chúng tôi đã sử dụng phương pháp phỏng vấn, điều tra, khảo
sát thực tiễn và một số phương pháp đặc thù khác như: phương pháp phân tích
Ngữ văn, phương pháp lịch sử, phương pháp so sánh loại hình.
6. Nhiệm vụ và phạm vi nghiên cứu
6.1. Nhiệm vụ nghiên cứu
- Nghiên cứu cơ sở khoa học của đề tài gồm các vấn đề lí luận về đọc
hiểu VB, về xây dựng hệ thống CH và mô hình CH dạy học đọc hiểu.
- Nghiên cứu vấn đề CH dạy học đọc hiểu VBNL trong chương trình,
SGK Ngữ văn trung học ở Việt Nam; tìm hiểu một số nét về dạy học đọc hiểu
VBNL trong chương trình, SGK một số nước trên thế giới, từ đó rút ra bài
học kinh nghiệm trong việc đề xuất mô hình CH dạy học đọc hiểu văn bản
VBNL trong môn Ngữ văn.
- Đề xuất mục tiêu, nguyên tắc xây dựng các mô hình khái quát và cụ
thể; triển khai mô hình vào việc tổ chức tiến trình dạy học, kiểm tra đánh giá
năng lực đọc hiểu của HS và bước đầu đề xuất điều chỉnh hệ thống CH hướng
dẫn đọc hiểu trong SGK.
- Thử nghiệm mô hình CH trong xây dựng giáo án và tổ chức giờ dạy
đọc hiểu một số VBNL trong chương trình Ngữ văn trung học.
6.2. Phạm vi nghiên cứu
Luận án không đi sâu nghiên cứu về mô hình cấu trúc CH (kết cấu hình
thức của CH) mà tập trung nghiên cứu mô hình hệ thống CH (gọi tắt là mô
hình CH) được sử dụng trong quá trình dạy học đọc hiểu các VB thuộc thể
loại nghị luận. CH dạy học đọc hiểu được gọi tắt là CH đọc hiểu.
22


7. Giả thuyết khoa học của đề tài
Nếu xây dựng được mô hình CH dạy học đọc hiểu VBNL thì sẽ giúp
GV có những căn cứ và định hướng để thiết kế hệ thống CH cụ thể, đồng
thời tổ chức tốt quá trình dạy học, nhằm hướng dẫn HS biết cách đọc hiểu
VB theo đúng đặc trưng của thể văn này, góp phần thực hiện tốt mục tiêu
dạy học Ngữ văn.
8. Đóng góp mới của luận án
8.1. Về lí luận
- Bổ sung những vấn đề lí luận về CH dạy học đọc hiểu VB: xác định
khái niệm mô hình CH dạy học đọc hiểu, mục tiêu, các tính chất và nguyên
tắc xây dựng mô hình CH dạy học đọc hiểu VBNL;
- Định hướng xây dựng mô hình CH dạy học đọc hiểu các kiểu VB
khác, theo đặc trưng thể loại.
8.2. Về thực tiễn
- Một số mô hình CH dạy học đọc hiểu VBNL được đề xuất trong luận án
định hướng cho GV cách khai thác các yếu tố cốt lõi của VBNL, từ đó giúp HS
hiểu được cái hay cái đẹp của các VBNL và biết cách đọc loại VB này.
- Định hướng cho GV trong việc xây dựng, triển khai hệ thống CH dạy
học đọc hiểu các VB cụ thể trong chương trình Ngữ văn trung học, biết thiết
kế hệ thống CH dạy học đọc hiểu những VBNL ngoài chương trình, SGK góp
phần thực hiện tốt mục tiêu hình thành, phát triển năng lực đọc, viết cho HS.
- Mô hình CH dạy học đọc hiểu VBNL, có thể đóng góp vào việc
xây dựng ngân hàng CH kiểm tra đọc hiểu VB và việc biên soạn các tài
liệu dạy học như SGK, SGV,
9. Bố cục của luận án
Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Phụ lục, Danh mục tài liệu tham khảo,
luận án gồm ba chương với nội dung như sau: 23


Chương 1. Cơ sở khoa học của việc xây dựng mô hình CH dạy học đọc
hiểu VB nghị luận trong chương trình Ngữ văn trung học
Cơ sở khoa học của việc xây dựng mô hình CH dạy học đọc hiểu VB
nghị luận trong chương trình Ngữ văn trung học gồm các vấn đề lí luận về
đọc hiểu VB, về mô hình CH dạy học đọc hiểu; về thực trạng xây dựng hệ
thống CH đọc hiểu VBNL trong dạy học Ngữ văn trung học thể hiện qua
SGK, qua giáo án và trong giờ lên lớp của GV.
Chương 2. Đề xuất và triển khai mô hình câu hỏi dạy học đọc hiểu văn
bản nghị luận trong chương trình Ngữ văn trung học
Chương 2 đề xuất mục tiêu, nguyên tắc xây dựng và mô hình hệ thống
CH dạy học đọc hiểu VBNL nói chung và mô hình CH dạy học đọc hiểu
VBNL trung đại, VBNL văn học và VBNL xã hội hiện đại; đề xuất hướng
vận dụng và triển khai mô hình trong việc tổ chức tiến trình dạy học đọc hiểu
VBNL theo các bước của quá trình dạy học (trên lớp), theo yêu cầu dạy đọc
hiểu và hình thành năng lực tự học cho HS trong đọc hiểu (ở nhà), trong đánh
giá năng lực đọc hiểu VBNL của HS, trong biên soạn hệ thống CH hướng dẫn
đọc hiểu VB của SGK Ngữ văn trung học.
Chương 3. Thực nghiệm sư phạm
Việc thực nghiệm nhằm kiểm nghiệm tính khả thi của những nội dung
được đề xuất của Chương 2. Nội dung chương bao gồm: Giới thiệu chung về
mục đích, nội dung, phương pháp và đối tượng, địa bàn thực nghiệm; Tổ chức
thực nghiệm dạy học và kiểm tra đánh giá; Nhận xét đánh giá về việc vận
dụng mô hình CH dạy học đọc hiểu và điều kiện thực hiện dạy học đọc hiểu
VBNL theo mô hình CH luận án đề xuất.