Thạc Sĩ Màu sắc Nam Bộ trong ngữ truyện kí Sơn Nam

TÊN ĐỀ TÀI : Thạc Sỹ Màu sắc Nam Bộ trong ngữ truyện kí Sơn Nam

DẪN NHẬP

1. Lý do chọn đề tài

Ngôn ngữ văn chương là đại diện tiêu biểu của ngôn ngữ văn hóa, dạng thức tồn tại
“toàn vẹn nhất, sáng chói nhất” của ngôn ngữ toàn dân. Nói đến ngôn ngữ văn chương là nói
đến chức năng thẩm mỹ, đến giá trị tạo hình, giá trị biểu trưng, biểu cảm to lớn. Để ngôn từ
nghệ thuật có thể khắc hoạ chân thực, sinh động bức tranh cuộc sống thì việc huy động, sử
dụng nhằm khai thác thật tốt khả năng, tiềm năng của các phương tiện ngôn ngữ là một việc
làm không thể thiếu.
Khu vực Nam bộ - vùng đồng bằng châu thổ sông Mê-Kông - đất đai rộng lớn, phì
nhiêu, hệ thống kênh rạch chằng chịt, đồng thời là vùng đất với lịch sử hơn ba trăm năm
khẩn hoang của người Việt. Cảnh vật thiên nhiên và con người Nam bộ từ lâu đã gây được
sự chú ý của nhiều người cầm bút và không ít người trong số đó gặt hái được thành công.
Sơn Nam (tên khai sinh là Phạm Minh Tày, sinh năm 1926 tại Kiên Giang), nhà văn Nam
Bộ, người được mệnh danh là “nhà Nam Bộ học” hay “ông già Ba Tri” của văn học hiện đại
là một trong những tác giả tiêu biểu.
Những sáng tác của Sơn Nam, cố nhiên được nhiều người quan tâm nghiên cứu. Tiếp
cận sáng tác của ông, các nhà lý luận phê bình văn học thường có chung một nhận xét về sự
giàu có “sắc thái địa phương”, hay “đậm đà màu sắc Nam Bộ”.
Tuy nhiên, nghiên cứu về Sơn Nam chủ yếu dừng lại ở những bài viết tản mạn. Có thể
thấy rõ điều này thông qua sự kiện: tháng 12 năm 2008, Hội nhà văn Thành Phố Hồ Chí
Minh thông báo quyết định lùi thời gian tổ chức hội thảo về Sơn Nam. Ông Lê Văn Thảo,
chủ tịch Hội nhà văn Thành Phố Hồ Chí Minh cho biết: "Được phát động từ cuối năm ngoái
nhưng đến nay chúng tôi không nhận được tham luận như ý muốn mà thay vào đó là nhiều
bài viết do các cây bút không chuyên gửi về. Vì thế, đành phải tạm hoãn hội thảo để có thêm
thời gian chuẩn bị cẩn thận hơn". Và: “Hội thảo về nhà văn Sơn Nam càng chậm càng tốt.
Từ trước tới nay, có nhiều bài viết về ông, do đó, khi muốn nói thêm về Sơn Nam cần những
nghiên cứu sâu sắc, mang tính khái quát cao và những nhận định, phát biểu mới, mang tính
khoa học” [71]. Mặt khác, những bài viết này cũng chỉ tập trung ở bình diện lý luận phê
bình văn học. Chính vì vậy, vấn đề về “màu sắc Nam Bộ” trong tác phẩm của ông chưa
được tìm hiểu, phân tích thấu đáo. Trường hợp của Sơn Nam không phải là một ngoại lệ.
Hoàng Thị Châu trong Giáo trình Phương ngữ học tiếng Việt đã nhận định: “Trong thực tế tiếng Việt rất đa dạng và luôn luôn biến đổi, uyển chuyển với những sắc thái địa phương
khác nhau ( ). Những sắc thái đó thông thường chỉ được cảm nhận mà không được phân
tích, lý giải tường tận.” [12,tr 16].
Như vậy, yêu cầu có tính khách quan là: cần khảo sát một cách đầy đủ và toàn diện
những yếu tố vật chất làm nên giá trị màu sắc địa phương trong ngôn bản nghệ thuật của tác
giả. Trong đó, một công việc quan trọng là xem xét những phương tiện ngôn ngữ được lựa
chọn trên cơ sở đối lập giữa các phương ngữ, giữa phương ngữ với ngôn ngữ toàn dân ở cả
ba bình diện: ngữ âm, từ vựng, ngữ pháp để chỉ ra những khác biệt trong tương quan với
môi trường địa lý, môi trường lịch sử xã hội, soi rọi chúng trên cơ sở đặc trưng ngôn ngữ
văn chương, dưới góc độ phong cách học, ngữ nghĩa học nói chung và ngôn ngữ tri nhận nói
riêng.
Với những lý do trên, tại thời điểm này, việc làm sáng rõ đặc điểm màu sắc Nam Bộ
trong ngôn ngữ nghệ thuật của Sơn Nam thông qua một số tác phẩm tiêu biểu, dưới cái nhìn
ngôn ngữ học là một việc làm có ý nghĩa.

2. Mục đích nghiên cứu

Mục đích chính của đề tài là tìm hiểu, phân tích những yếu tố làm nên giá trị “màu sắc
Nam bộ” trong truyện ký Sơn Nam, chỉ ra những thành công và kể cả những hạn chế có thể
có trong việc khai thác, sử dụng các phương tiện ngôn ngữ của tác giả.
Ngoài ra, trên cơ sở ngữ liệu được thu thập, thông qua kết quả nghiên cứu, đề tài còn
góp phần tìm hiểu:
- Đặc trưng về màu sắc, sắc thái của phương ngữ Nam bộ (ở cả ba bình diện: ngữ âm,
từ vựng, ngữ pháp) trong ngôn ngữ nghệ thuật cũng như những giá trị tạo hình, giá trị biểu
cảm của chúng.
- Áp lực văn hoá, cách phân chia hiện thực hay cơ sở tri nhận phản ánh trong phương
ngữ Nam bộ.
- Những vấn đề có tính chất nguyên tắc khi sử dụng phương ngữ xét ở bình diện sáng
tác văn học.
- Tính đa dạng và thống nhất ngôn ngữ. Những khả năng và đóng góp của phương ngữ
Nam bộ đối với ngôn ngữ toàn dân.

3. Lịch sử vấn đề

Chiếm một số lượng lớn trong những sáng tác của Sơn Nam là những tác phẩm thuộc bộ
phận văn học hợp pháp miền Nam giai đoạn 1954 - 1975. Sau khi đất nước thống nhất, vì nhiều lý do khác nhau, dòng văn học này chưa thể có ngay sự quan tâm thích đáng. Nằm trong bối
cảnh đó, những nghiên cứu về sáng tác của Sơn Nam là chưa nhiều, chưa thật sự tương xứng
với những đóng góp của ông.
Sau đây là những bài viết, công trình nghiên cứu chủ yếu về tác giả.
Về sách
Có hai luận văn thạc sĩ:
Đặc điểm truyện ngắn Sơn Nam giai đoạn 1954-1975: Tác giả Lê Thị Thùy Trang,
Trường Đại học sư phạm Thành Phố Hồ Chí Minh, 2003. Với phương pháp lịch sử, hệ thống,
so sánh, miêu tả, luận văn trình bày những đặc điểm của truyện ngắn Sơn Nam trên phương
diện nội dung và nghệ thuật như: cảm hứng chủ đạo của tác giả; những đặc điểm về nghệ thuật
xây dựng nhân vật; phương thức kết cấu; ngôn từ; vị trí của Sơn Nam trong văn học đô thị miền
Nam giai đoạn 1954-1975.
Đặc trưng truyện ngắn Sơn Nam: Tác giả Trần Phỏng Diều, Trường Đại học sư phạm
Thành Phố Hồ Chí Minh, 2004. Thông qua khảo sát 84 truyện ngắn, tác giả đưa ra những nhận
xét về cảm hứng sáng tác (cảm hứng về thiên nhiên, cảm hứng về con người) - trong đó có
những phân tích về quan niệm con người, về không thời gian nghệ thuật, ý nghĩa của chúng
trong khắc họa tính cách Nam Bộ, thiên nhiên, cảnh vật Nam Bộ. Ngoài ra, luận văn còn trình
bày những vấn đề về kết cấu, từ vựng, các biện pháp tu từ, giọng điệu người kể chuyện, hình
tượng tác giả, phong cách tác giả .
Điểm chung của hai luận văn nói trên là chúng đều thuộc bình diện Lý luận phê bình văn
học, cùng hướng đến việc đánh giá toàn diện giá trị nội dung, nghệ thuật cũng như đặc điểm thi
pháp, phong cách cá nhân ở mảng truyện ngắn của Sơn Nam. Về góc độ từ vựng, các tác giả
đều xem xét việc khai thác, sử dụng vốn từ địa phương trong tác phẩm.
Mặc dù không đề cập trực tiếp về màu sắc Nam Bộ, nhưng những khía cạnh khác nhau
của hai bản luận văn này có những tác động tích cực vào quá trình triển khai nghiên cứu.
Các bài báo
Là nhà văn gần như suốt đời dành cho đề tài Nam Bộ, với một lối văn phong giản dị, gần
gũi với người lao động, vì thế Sơn Nam chiếm được tình cảm của đông đảo quần chúng độc
giả. Đây cũng chính là lý do khiến ở mảng báo chí, ông được nhiều người quan tâm, chú ý. Đặc
biệt, sau sự kiện ông ra đi (2008), có hàng trăm bài viết, xuất hiện rải rác trên nhiều tờ báo. Nội
dung những bài viết này phản ánh nhiều khía cạnh khác nhau xung quanh đời sống và sự
nghiệp sáng tác của tác giả. Nó có thể là ghi chép, phỏng vấn, bút ký hoặc dưới hình thức chuyện kể. Nó cũng có thể là những bài giới thiệu thân thế sự nghiệp, những cảm nhận, đánh
giá, phê bình . Ở nhóm bài thuộc diện nghiên cứu phê bình, có thể quy chúng vào hai mảng
chính: (i) Nghiên cứu tác giả: hoàn cảnh sống, hoàn cảnh sáng tác, cá tính, phong cách - lối
sống, quan niệm văn chương nghệ thuật . làm cơ sở cho tìm hiểu tác phẩm; (ii) Đánh giá khái
quát vị trí hay những đóng góp của tác giả trong nền văn học (đôi khi đối chiếu, so sánh với tác
giả khác).
Việc đề cập tới đặc điểm truyện ký Sơn Nam như: bức tranh hiện thực Nam Bộ, văn minh
miệt vườn Nam Bộ, lối diễn đạt, sắc thái Nam Bộ . những tác phẩm báo chí này rõ ràng có sự
liên quan đến nội dung nghiên cứu của đề tài. Điển hình là các bài viết: “Nhà văn Sơn Nam –
nhà Nam Bộ học” của Huỳnh Công Tín [63], “Sơn Nam - dề lục bình Nam bộ” của Trần Mạnh
Hảo [26], “Sơn Nam, ông già "Ba Tri" của đồng bằng Nam Bộ” của Nguyễn Mạnh Trinh [65],
“Sơn Nam - mấy độ qua đường phố, nghiêng mình nhớ đất quê” của Trần Hữu Dũng [17],
“Sơn Nam cây đại thụ của văn học, văn hóa Nam Bộ” của Nguyễn Văn Thành [52], “Nhà văn
Sơn Nam – cô đơn trong hạnh phúc” của Nguyễn Tý [70], “Nhà văn Sơn Nam: Sẽ trồng lại cây
đước trên châu thổ” của Chu Văn Sơn [47], “Gặp nhà văn Sơn Nam, nghĩ về sự trong sáng của
một tấm lòng” của Diệp Hồng Phương [42] .
Huỳnh Công Tín trong bài viết (khoảng 7 trang khổ A4) đã khái quát ba điểm nổi bật và
cũng là thành công của Sơn Nam: (i) Những tri thức phong phú về lịch sử, địa lý. (ii) Những
hiểu biết về con người Nam Bộ. (iii) Văn phong mang đặc trưng Nam Bộ. Theo tác giả, đây
chính là điều khiến Sơn Nam xứng danh “Nhà Nam Bộ học”. Tương tự như vậy, Trần Mạnh
Hảo cho rằng: Sơn Nam là nhà văn của nông thôn, phong tục Nam Bộ, nhà văn của huyền thoại
thời kỳ khai điền lập ấp . Nguyễn Mạnh Trinh thì tìm hiểu về đặc điểm Nam Bộ trong hình
tượng người nông dân trong tác phẩm. Chu Văn Sơn lại quan tâm tới khía cạnh bút pháp: chất
biên khảo trong văn chương nghệ thuật. Trần Hữu Dũng có những bình luận ở nhiều góc cạnh:
tư tưởng nghệ thuật (bày tỏ tình yêu nước), quan điểm sáng tác Theo tác giả thì màu sắc Nam
Bộ của truyện ký Sơn Nam xuyên thấm trong đề tài, trong hình tượng con người, hình tượng
thiên nhiên, cảnh vật cũng như đặc điểm văn phong.
Tuy nhiên, do giới hạn khuôn khổ một bài báo nên những vấn đề trên đây không đủ điều
kiện đi sâu và trình bày có hệ thống. Dẫu vậy, đó vẫn là những ý kiến quan trọng và bổ ích, nó
định hướng, gợi ý cho việc triển khai thực hiện nhiệm vụ đề tài.
Như thế, có thể thấy, tiếp cận dưới góc độ ngôn ngữ học hầu như chưa có một chuyên
luận nào. Nhìn một cách trực giác, ai cũng có thể thấy Sơn Nam và mở rộng ra các nhà văn khác như Anh Đức, Nguyễn Quang Sáng là những nhà văn mà tác phẩm của họ thấm đẫm
chất Nam Bộ. Thế nhưng, để chỉ ra một cách rạch ròi, sáng tỏ lại là việc không đơn giản, nó đòi
hỏi người nghiên cứu phải tiếp cận dưới góc độ đa ngành.
Tiếp thu những thành quả như đã trình bày, đề tài tiếp tục nghiên cứu vấn đề màu sắc
Nam Bộ một cách hệ thống hơn, toàn diện hơn nhằm xác định, đánh giá những yếu tố làm nên
chính đặc trưng này trong truyện ký của tác giả.

4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu và nguồn ngữ liệu

4.1. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu

“Màu sắc”, phong vị trong một tác phẩm văn học là quan hệ tổng hoà của nhiều yếu tố
- một vấn đề có tính chất ngữ - văn học.
Mục đích của đề tài là khảo sát, phân tích màu sắc Nam Bộ của truyện ký Sơn Nam
trong phạm vi ngôn ngữ học. Vì vậy, đề tài không lấy toàn bộ ngôn từ, hình thức tác phẩm
làm mục tiêu nghiên cứu mà đối tượng khảo sát chỉ bao gồm những phương tiện ngôn ngữ
phản ánh đặc trưng Nam Bộ được nhà văn khai thác và sử dụng trong truyện ký. Cũng với
tinh thần ấy, nếu có tiến hành miêu tả những nét riêng trong ngôn ngữ nhà văn ở khía cạnh
nào đó thì điều ấy không có nghĩa là đề tài đặt ra nhiệm vụ đánh giá đầy đủ về phong cách
tác giả.
Trên bình diện nghĩa, dĩ nhiên đề tài không tìm hiểu toàn bộ giá trị nội dung, mà chỉ
cốt làm sáng rõ những yếu tố màu sắc địa phương trong tác phẩm.

4.2 Nguồn ngữ liệu

Theo quan sát của chúng tôi, sáng tác của Sơn Nam khá đa dạng. Ngoài phần biên
khảo, truyện ngắn, ký của ông lên tới gần cả ngàn đơn vị.
Trong luận văn, chúng tôi tập trung khảo sát:
a/ Biên khảo
- Bến Nghé xưa, Nxb Trẻ, 1997, 240 trang.
- Lịch sử khẩn hoang Miền Nam, Nxb Trẻ, 2007, 507 trang.
- Cá tính Miền Nam, Nxb Trẻ, 2000, 128 trang.
- Tiếp cận đồng bằng Sông Cửu Long, Nxb Trẻ, 2003, 144 trang.
- Lăng Bà Chiểu và lễ hội văn hóa dân gian, Nxb Long An, 1994, 76 trang.
Ba cuốn đầu đã xuất bản trước 1975, hai cuốn sau mới viết sau 1975.
b/ Văn học
- Chim quên xuống đất, Nxb Trẻ, 2001, 260 trang. - Hương rừng Cà Mau, Nxb Trẻ, 2006, 927 trang.
- Hương quê, Tây Đầu Đỏ và một số truyện ngắn khác, Nxb Trẻ, 2006, 448 trang.
- Hồi ký Sơn Nam: Từ U Minh đến Cần Thơ, Ở chiến khu, Hai mươi năm giữa lòng
đô thị, Bình An, Nxb Trẻ, 2005, 542 trang.
- Một mảnh tình riêng, Nxb Văn Nghệ, 2000, 180 trang.
- Biển cỏ Miền Tây, Hình bóng cũ, Nxb trẻ, 2003, 379 trang.
Có một số truyện ngắn được in trong nhiều ấn phẩm khác nhau, đối tượng này, chúng
tôi chỉ khảo sát một lần.

5. Phương pháp nghiên cứu

Để tìm hiểu những đặc điểm về màu sắc địa phương trong tác phẩm văn học, đề tài sử
dụng những phương pháp, thủ pháp nghiên cứu sau đây:

5.1. Phương pháp so sánh, đối chiếu

Trên cơ sở đối lập vốn từ vựng chung và từ vựng địa phương thuộc các bình diện: cấu
tạo, ngữ nghĩa, ngữ pháp để xác định những điểm giống và khác nhau giữa chúng.
Phương pháp so sánh còn sử dụng đối chiếu ngôn ngữ giữa Sơn Nam với tác giả khác.

5.2. Phương pháp miêu tả

Phương pháp miêu tả được vận dụng xuyên suốt trong toàn bộ luận văn. Miêu tả dựa
vào sự tương tác của ngữ cảnh.
Miêu tả những đặc điểm của phương ngữ, tác động của môi trường sống, hoàn cảnh xã
hội làm nên nững khác biệt phương ngữ. Mối quan hệ ngôn ngữ với tư duy được phân tích
trên cơ sở tập hợp những từ đồng nghĩa, gần nghĩa của tác phẩm trong tương quan với từ
vựng chung.
Miêu tả ý nghĩa của từ, vị trí của từ địa phương đối với nhu cầu phản phản ánh hiện
thực.
Việc xử lý số liệu được tiến hành thông qua thủ pháp thống kê ngôn ngữ: tần số, hạng
và độ phân bố. Hỗ trợ cho công việc này, chúng tôi sử dụng công cụ phần mềm tin học được
viết bằng ngôn ngữ Visual Basic 6.0, hệ quản trị dữ liệu Microsoft Access phiên bản 2003
nhằm đảm bảo tính chính xác, truy vấn đa dạng ngữ liệu được cập nhật.

6. Đóng góp của luận văn

Luận văn không có tham vọng giải quyết những vấn đề lý thuyết. Trái lại, thông qua
ngữ liệu sưu tập, góp phần khắc họa rõ hơn một số đặc điểm ngôn ngữ Nam Bộ trong tác phẩm của Sơn Nam. Từ đó, giải thích vì sao Sơn Nam trước tới nay vẫn được coi là nhà văn
của người bình dân, cụ thể là bình dân Nam Bộ.

7. Bố cục

Ngoài phần dẫn nhập và kết luận, nội dung chính của luận văn tập trung ở hai chương.

Chương 1: Một số vấn đề chung – trình bày những kiến thức tổng quát có liên quan
đến nội dung nghiên cứu. Đây là cơ sở lý luận để luận văn đi vào miêu tả những vấn đề cụ
thể ở chương tiếp theo.

Chương 2: Các phương tiện ngôn ngữ biểu thị màu sắc Nam Bộ trong truyện ký.