Luận Văn Luân văn Tiến sĩ ngữ văn:"Ẩn dụ tiếng Việt nhìn từ lý thuyết nguyên mẫu (so sánh đối chiếu tiếng Anh

ĐẠI HỌC QUỐC GIA THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH
ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI NHÂN VĂN TP HỒ CHÍ MINH
LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGỮ VĂN
Thành phố Hồ Chí Minh – 2011​





LUÂN ÁN TIẾN SĨ DÀI 191 TRANG

MỤC LỤC

[TABLE]
[TR]
[TD="colspan: 2"]MỞ ĐẦU
[/TD]
[TD]1
[/TD]
[/TR]
[TR]
[TD]0.1
0.2
0.3
0.4
0.4.1
0.4.2
0.4.2.1
0.4.2.2
0.4.3
0.4.3.1
0.4.3.2
0.5
0.6
0.6.1
0.6.1
0.7
[/TD]
[TD]Lý do chọn đề tài
Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu Đối tượng và phạm vi nghiên cứu Phương pháp nghiên cứu
Tập hợp cơ sở ngữ liệu
Nhận dạng ẩn dụ
Vấn đề nhận dạng ẩn dụ
Phương pháp MIP
Xác lập phép chiếu ẩn dụ
Phương pháp 5 bước của Gerard Steen (2009)
Minh họa phương pháp 5 bước bằng ví dụ tiếng Việt
Lịch sử nghiên cứu vấn đề
Đóng góp của luận án
Về lý luận Trong thực tiễn Bố cục luận án
[/TD]
[TD]1
1
2
3
4
6
6
7
10
10
12
12
14
14
15
15
[/TD]
[/TR]
[TR]
[TD][/TD]
[TD][/TD]
[TD][/TD]
[/TR]
[/TABLE]

[TABLE]
[TR]
[TD="colspan: 2"]CHƯƠNG 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN CỦA ĐỀ TÀI
[/TD]
[TD]17
[/TD]
[/TR]
[TR]
[TD]1.1
1.1.1
1.1.2
1.1.3
1.1.3.1
1.1.3.2
1.1.3.3
1.1.3.4
1.1.3.5
1.2
1.2.1
1.2.2
1.2.3
1.2.4.
1.2.4.1
1.2.4.2
[/TD]
[TD]Lý thuyết nguyên mẫu
Quan niệm cổ điển
Một số quan điểm trước Rosch
Quan điểm phạm trù hóa theo Rosch và đồng nghiệp
Phương pháp thực nghiệm
Một số công trình nghiên cứu của Rosch và đồng nghiệp
Nguyên tắc phạm trù hóa
Những vấn đề tồn tại và sai lầm
Lý thuyết mô hình nhận thức của Lakoff
Một số khái niệm cơ bản
Thể toàn vẹn (gestalt)
Mô hình nhận thức lý tưởng hóa (ICM) Hiệu quả nguyên mẫu và tính nguyên mẫu Sơ đồ hình ảnh
Sơ đồ hình ảnh và tính nghiệm thân
Một số sơ đồ hình ảnh cơ bản
[/TD]
[TD]17
17
18
19
19
20
22
23
25
26
26
27
28
29
29
29
[/TD]
[/TR]
[TR]
[TD="colspan: 2"]TIỂU KẾT
[/TD]
[TD]33
[/TD]
[/TR]
[TR]
[TD="colspan: 2"]CHƯƠNG 2
HIỆU QUẢ NGUYÊN MẪU TỪ CẤU TRÚC NỘI TẠI CỦA ẨN DỤ
VÀ GIỮA CÁC ẨN DỤ
[/TD]
[TD]
34
[/TD]
[/TR]
[TR]
[TD]2.1
2.2
2.2.1
2.2.2
2.3
2.3.1
[/TD]
[TD]Ẩn dụ ý niệm và mô hình nhận thức ẩn dụ
Hiệu quả nguyên mẫu từ cấu trúc nội tại của phép chiếu ẩn dụ
Tính bất đối xứng
Tính nguyên mẫu của ý niệm nguồn NHÀ Quan hệ giữa các ẩn dụ
Phân loại ẩn dụ
[/TD]
[TD]34
35
35
36
40
40
[/TD]
[/TR]
[/TABLE]

[TABLE]
[TR]
[TD]2.3.1.1
2.3.1.2
2.3.1.3
2.3.1.4
2.3.1.5
2.4
2.5
2.5.1
2.5.2
2.5.3
2.5.4
2.6
2.6.1
2.6.2
2.6.3
[/TD]
[TD]Phân loại theo tính qui ước
Phân loại theo tính chất cấu trúc Phân loại theo mức độ khái quát Phân loại theo qui mô nhận thức
Phân loại theo tương quan kinh nghiệm
Hệ thống ẩn dụ theo Lakoff
Hệ thống ẩn dụ có chung miền nguồn
Ẩn dụ DÒNG CHẢY và các diễn đạt ngôn từ
Nghĩa trung tâm /nghĩa nguyên mẫu
Phép chiếu trung tâm
Ẩn dụ DÒNG CHẢY trong tiếng Anh và tiếng Pháp
Hệ thống ẩn dụ có chung miền đích
Ẩn dụ SUY NGHĨ và các diễn đạt ngôn từ
Nghĩa trung tâm
Phép chiếu trung tâm
[/TD]
[TD]40
42
42
43
46
48
49
49
55
56
57
65
65
68
69
[/TD]
[/TR]
[TR]
[TD="colspan: 2"]TIỂU KẾT
[/TD]
[TD]69
[/TD]
[/TR]
[TR]
[TD="colspan: 2"]CHƯƠNG 3 SƠ ĐỒ HÌNH ẢNH VÀ ẨN DỤ
[/TD]
[TD]71
[/TD]
[/TR]
[TR]
[TD]3.1
3.1.1
3.1.2
3.1.3
3.2
3.3
3.3.1
3.3.2
3.3.3
3.3.4
3.4
[/TD]
[TD]Quan hệ giữa sơ đồ hình ảnh và ẩn dụ
Bản thân phép chiếu ẩn dụ thể hiện sơ đồ hình ảnh
Sơ đồ hình ảnh là cơ sở cho ẩn dụ
Phép chiếu ẩn dụ bảo toàn logic nội tại của sơ đồ hình ảnh
Biến đổi sơ đồ hình ảnh
Ẩn dụ và mô hình tỏa tia
Đa nghĩa theo quan điểm truyền thống
Đa nghĩa theo NNHTN
Phân tích đa nghĩa theo Lakoff (1987)
Mô hình Đa nghĩa Theo Nguyên tắc của Tyler & Evans
Mô hình tỏa tia của từ QUA
[/TD]
[TD]71
71
72
75
75
77
77
78
80
81
82
[/TD]
[/TR]
[/TABLE]

[TABLE]
[TR]
[TD]3.4.1
3.4.2
3.5
3.5.1
3.5.2
3.5.3
3.6
3.7
[/TD]
[TD]Phương pháp
Các tiểu phạm trù nghĩa của từ QUA Mô hình tỏa tia của từ NƯỚC
Tiêu chuẩn phân biệt nghĩa
Nhận dạng nghĩa trung tâm/nghĩa nguyên mẫu
Các tiểu phạm trù nghĩa của NƯỚC Mô hình tỏa tia của COUNTRY
Mô hình tỏa tia của PAYS
[/TD]
[TD]82
83
95
95
96
97
104
105
[/TD]
[/TR]
[TR]
[TD="colspan: 2"]TIỂU KẾT
[/TD]
[TD]106
[/TD]
[/TR]
[TR]
[TD="colspan: 2"]CHƯƠNG 4 QUAN HỆ GIỮA ẨN DỤ VÀ HOÁN DỤ
[/TD]
[TD]108
[/TD]
[/TR]
[TR]
[TD]4.1
4.1.1
4.1.2
4.1.2.1
4.1.2.2
4.1.2.3
4.2
4.2.1
4.2.2
4.2.3
4.2.4
4.2.5
4.3
4.3.1
4.3.2
4.3.3
[/TD]
[TD]Phân biệt ẩn dụ và hoán dụ theo quan điểm nhận thức
Điểm giống nhau Điểm khác nhau Khác số lượng miền Khác chức năng Khác đối tượng
Quan hệ giữa ẩn dụ và hoán dụ
Hoán dụ là yếu tố và động cơ của ẩn dụ
Ẩn dụ dựa trên hoán dụ
Dãy ẩn dụ-hoán dụ (metaphor-metonymy continuum) Tương tác ẩn-hoán theo Louis Goossens (1990)
Mô hình tương tác ý niệm của Ruiz de Mendoza
Cơ chế nhận thức trong tục ngữ
Bản chất tục ngữ theo quan điểm nhận thức Cơ chế nhận thức trong “tức nước vỡ bờ” Cơ chế nhận thức trong “xa mặt cách lòng”
[/TD]
[TD]108
108
110
110
113
114
115
116
118
118
119
121
126
126
127
128
[/TD]
[/TR]
[TR]
[TD="colspan: 2"]TIỂU KẾT
[/TD]
[TD]131
[/TD]
[/TR]
[/TABLE]

[TABLE]
[TR]
[TD="colspan: 2"]CHƯƠNG 5
PHÂN TÍCH CƠ CHẾ TRI NHẬN CỦA CÁC NGỮ BIỂU TRƯNG YẾU TỐ “TAY” (ĐỐI CHIẾU VỚI TIẾNG ANH VÀ TIẾNG PHÁP)
[/TD]
[TD]
132
[/TD]
[/TR]
[TR]
[TD]5.1
5.2
5.2.1
5.2.1.1
5.2.1.2
5.2.1.3
5.2.2
5.2.2.1
5.2.2.2
5.2.2.3
[/TD]
[TD]Mục đích phân tích và đối chiếu
Phân tích các ngữ biểu trưng có yếu tố TAY Trong tiếng Việt
Ẩn dụ
Hoán dụ
Tương tác ý niệm
Trong tiếng Pháp và tiếng Anh
Ẩn dụ
Hoán dụ
Tương tác ý niệm
[/TD]
[TD]132
132
133
133
134
135
145
145
147
149
[/TD]
[/TR]
[TR]
[TD="colspan: 2"]TIỂU KẾT
[/TD]
[TD]153
[/TD]
[/TR]
[TR]
[TD="colspan: 2"]KẾT LUẬN
[/TD]
[TD]155
[/TD]
[/TR]
[TR]
[TD="colspan: 2"]TÀI LIỆU THAM KHẢO

Phụ lục 1
Phụ lục 2
Phụ lục 3
Phụ lục 4
[/TD]
[TD]159

166

168

170

172
[/TD]
[/TR]
[TR]
[TD][/TD]
[TD][/TD]
[TD][/TD]
[/TR]
[/TABLE]

MỞ ĐẦU

Trong tương tác với môi trường chung quanh, để có thể sống còn và hoạt động, có lẽ năng lực cần thiết nhất của con người là “phạm trù hóa”. Phân chia phạm trù không chỉ đơn giản là sắp xếp sự vật theo nhóm, mà thực chất là cả một quá trình nhận thức, trong đó con người nhận biết, phân biệt và phân chia sự vật theo một cơ chế nào đó. Phạm trù hóa theo nguyên mẫu là một trong những nỗ lực giải thích quá trình này, với “nguyên mẫu” là một hay những thành viên trung tâm của loại. Ẩn dụ ý niệm, với tư cách là mô hình nhận thức, đã kết hợp những đặc điểm phạm trù hóa theo nguyên mẫu để hình thành cấu trúc nội tại và tổ chức một hệ thống ý niệm phức tạp – phức tạp do có nhiều mức độ thể hiện và suy luận trong quan hệ tương tác với các mô hình nhận thức khác.
Đề tài luận án tập trung phân tích cấu trúc và tính hệ thống của ẩn dụ dựa trên các nguyên tắc phạm trù hóa của lý thuyết nguyên mẫu.
0.1.Lý do chọn đề tài

Cho đến nay, các công trình nghiên cứu từ góc độ nguyên mẫu thường theo một trong hai hướng chính: một là nhận dạng thành viên điển hình và thành viên ít điển hình hơn trong một phạm trù ngôn ngữ, và hai là xác định hiệu quả nguyên mẫu khi xem nguyên mẫu như là (những) thành viên sớm nhất hay thành viên “gốc”. Đã có nhiều công trình nghiên cứu các phạm trù ngôn ngữ theo phương pháp thực nghiệm của Rosch, nhưng vấn đề phạm trù hóa theo nguyên mẫu và nguồn tạo hiệu quả nguyên mẫu vẫn thu hút sự chú ý của các ngành khoa học nhận thức. Đề tài nghiên cứu của luận án này kết hợp hai lý thuyết quan trọng của NNHNT nhằm chứng tỏ các nguồn tạo hiệu quả nguyên mẫu trong một cấu trúc ý niệm phức tạp nhưng rất “đời thường” là ẩn dụ, với hy vọng mở ra một lối đi mới mẻ ở Việt Nam, phù hợp với xu hướng nghiên cứu của NNHNT trên thế giới.
0.2.Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu

Với mục đích góp thêm chứng cớ về hiệu quả nguyên mẫu của ý niệm ẩn dụ, các yêu cầu đặt ra cho nội dung nghiên cứu là:

-Chứng tỏ hiệu quả nguyên mẫu trong cấu trúc một chiều và bất đối xứng của phép chiếu ẩn dụ.
-Tìm kiếm hiệu quả nguyên mẫu trong mối quan hệ giữa các ẩn dụ, cụ thể là các ẩn dụ cùng miền nguồn và các ẩn dụ cùng miền đích.
-Tìm kiếm hiệu quả nguyên mẫu trong tương tác giữa ẩn dụ và sơ đồ hình ảnh. Nhận dạng vai trò của ẩn dụ và cấu trúc nguyên mẫu trong một hệ thống tỏa tia của từ đa nghĩa.
-Tìm kiếm tính nguyên mẫu trong mối quan hệ giữa ẩn dụ và hoán dụ. Giải thích khả năng tương tác giữa ẩn dụ và hoán dụ trong hệ thống ý niệm nhằm chứng tỏ ranh giới mờ như một dấu hiệu nhận biết hiệu quả nguyên mẫu.
-Vận dụng lý thuyết mô hình tương tác để chứng tỏ sự khác biệt trong cơ chế

nhận thức của các ngữ biểu trưng mang yếu tố là một bộ phận cơ thể.

-So sánh đối chiếu khả năng hình thành nguyên mẫu và cơ chế nhận thức trong một đơn vị ngôn ngữ nào đó trong tiếng Việt, tiếng Anh và tiếng Pháp để tìm kiếm những điểm giống và khác nhau.
0.3.Đối tượng và phạm vi nghiên cứu

Đối tượng nghiên cứu là các diễn đạt ẩn dụ tiếng Việt, chú trọng những ẩn dụ có tính qui ước cao, tức là những ẩn dụ được sử dụng nhiều trong cuộc sống thường ngày của người Việt. Ở mỗi chương, ngoài phần lý thuyết, diễn giải, những dẫn chứng được đối chiếu với tiếng Anh và tiếng Pháp. Chương 5 tập trung so sánh đối chiếu cơ chế nhận thức của các ngữ có yếu tố TAY giữa tiếng Việt, tiếng Anh và tiếng Pháp nhằm tìm kiếm điểm giống nhau và khác nhau trong cấu trúc ý niệm của các ngữ này.