Báo Cáo LS011 - Biểu tượng mặt trời trên sản phẩm dệt một số dân tộc thiểu số Việt Nam

LỜI MỞ ĐẦU

​

Hoa văn có vai trò quan trọng đối với các sản phẩm dệt cảu các dân tộc thiểu số Việt Nam . Nó không chỉ đơn thuần là một hình thức trang trí, tạo vẻ đẹp cho các sản phẩm mà thông qua bố cục, mô-típ và đồ án hoa văn chúng ta thấy được đời sống sản xuất, lao động, sinh hoạt và giao lưu văn hóa, quá trình phát triển lịch sử, của tộc người. Khái quát hơn, thông qua hoa văn ta thấy được đặc trưng của tộc người, góp phần bảo tồn văn hóa truyền thống tộc người.

Xuất phát từ vai trò đó đã có rất nhiều công trình nghiên cứu về hoa văn của một dân tộc cụ thể hoặc một vùng nào đó. Như công trình nghiên cứu “hoa văn cạp váy Mường” (của GS. Từ Chi), “hoa văn Thái” (của PGS.TS Hoàng Lương), “hoa văn trên vải các dân tộc thiểu số vùng Đông Bắc Bắc bộ Việt Nam” (của Diệp Trung Bình)

Sau khi đọc nguồn tư liệu về hoa văn các dân tộc chúng tôi nhận thấy rằng đa phần các tác giả chỉ đi sâu vào miêu tả, liệt kê các loại hoa văn trên sản phẩm dệt của một dân tộc hay một vùng dân tộc nào đó. Và chưa có công trình nào nghiên cứu về một loại hoa văn cụ thể có hệ thống theo chiều dọc đối với các dân tộc. Như vậy, đây là một khoảng trống trong nghiên cứu khoa học về dân tộc học. Đây là một hướng gợi mở lớn đầy thú vị để chúng tôi tiếp cận dần với đề tài “Biểu tượng mặt trời trên sản phẩm dệt một số dân tộc thiểu số Việt Nam”.

Qua quá trình tiếp xúc với nguồn tư liệu hiện vật Dân tộc học ở Bảo tàng Nhân học - Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn chúng tôi nhận thấy hoa văn mặt trời xuất hiện với tần số lớn trên một sản phẩm dệt của các dân tộc như: khăn, mũ, túi, quần, áo, váy, thắt lưng Nó có thể xuất hiện ở vị trí trung tâm của sản phẩm như là mô típ hoa văn chủ đạo, hoặc trên các đường viền nay ở phần trang trí phụ. Nó xuất hiện dưới nhiều dạng khác nhau chứ không chỉ đơn thuần là một dạng cố định. Và trong mỗi một đồ án hoa văn mặt trời lại có những dạng biến thể của nó. Điều đó khiến chúng tôi đặt ra nhiều câu hỏi: tại sao hoa văn mặt trời lại xuất hiện nhiều như vậy? Phải chăng nó là loại hình hoa văn tiêu biểu? Nó có mang ý nghĩa gì không đối với các tộc người? Từ những câu hỏi đó chúng tôi mạnh dạn đưa ra “biểu tượng mặt trời” trong hoa văn các sản phẩm phẩm dệt như một hướng tiếp cận mới để giải quyết phần nào những thắc mắc trên nhưng chỉ dừng lại ở mức độ phỏng đoán. Bởi mỗi tộc người và từng con người trong tộc người đó lại có cách quan niệm riêng về hoa văn trên sản phẩm dệt của họ. Bởi thế có người cho rằng hoa văn đó là biểu tượng mặt trời, có người lại phản đối. Biểu tượng mặt trời chẳng qua chỉ là sự khái quát hóa ý nghĩa của một loại hoa văn trong nhận thức của con người.

Một học giả người Đức cũng đã từng đưa ra nhận xét (theo lời PGS.TS Hoàng Lương): “hoa văn là biểu tượng chữ viết đầu tiên”. Thế có nghĩa là trước khi chữ viết ra đời hoa văn chính là tín hiệu truyền đạt thông tin giữa con người với con người, giữa thế hệ trước với thế hệ sau trong một cộng đồng tộc người, nói rộng hơn là tộc người này với tộc người khác. Nó được xem như là cơ sở đầu tiên của chữ tượng hình. Có được nhận xét này bởi ta không chỉ thấy hoa văn trên sản phẩm dệt mà nó xuất hiện ở khắp nơi trên các đồ vật, trong kiến trúc, điêu khắc và hội họa Như vậy hoa văn mặt trời phải mang một ý nghĩa nào đó.

Xin nói thêm, hoa văn mặt trời mà chúng tôi đưa ra thành biểu tượng là dựa trên “Bảng phả hệ mặt trời” của Pechelette và dựa trên quan niệm của một số nhà nghiên cứu Dân tộc học Việt Nam khi so sánh mô-típ hoa văn với mặt trống đồng Đông Sơn. Rõ ràng qua loại hoa văn này phần nào chúng ta biết được lịch sử hình thành và phát triển tộc người, các hoạt động sản xuất, lao động , đặc trưng hoa văn tộc người chúng ta thấy được quá trình di cư, mối giao thoa văn hóa giữa các tộc người và mối liên hệ với văn hóa Đông Sơn.