Tiến Sĩ Liên kết trong sản xuất và chế biến tôm thương phẩm ở tỉnh Cà Mau

LUẬN ÁN TIẾN SĨ
NĂM 2015
PHẦN 1. MỞ ĐẦU
1.1. TÍNH CẤP THIẾT CỦA ĐỀ TÀI
Ngành tôm của Việt Nam đã và vẫn đang tiếp tục gặt hái được nhiều thành
công đáng kể, đóng góp không nhỏ cho sự phát triển chung của đất nước (Tổng
cục Thủy sản, 2012). Tuy nhiên, ngành này hiện cũng đang phải đối mặt với
nhiều vấn đề nghiêm trọng, trong đó vấn đề cấp thiết nhất trong trước mắt cũng
như dài hạn là phải đảm bảo khả năng cung cấp tôm nguyên liệu ổn định, có chất
lượng cao cho chế biến. Số liệu thống kê của tỉnh Cà Mau - tỉnh có nghề nuôi
tôm lớn hàng đầu Việt Nam, nguồn tôm nguyên liệu vào thời điểm chính vụ cũng
chỉ đáp ứng tối đa 60% công suất các nhà máy chế biến trong tỉnh (Hội Chế biến
và Xuất khẩu thủy sản Cà Mau - CASEP, 2013). Nguyên nhân được xác định là
do phần lớn các diện tích nuôi tôm hiện nay vẫn phát triển tự phát, manh mún với
cơ sở hạ tầng (CSHT) ít được đầu tư bài bản, quy trình nuôi không thống nhất
nên dịch bệnh nhiều, chất lượng tôm thấp.
Bên cạnh đó, sự thiếu kết nối giữa khu vực chế biến và khu vực sản xuất
nguyên liệu trong ngành tôm cũng góp phần tạo nên sự mất cân đối nghiêm trọng
về cung cầu giữa 2 khu vực này. Vùng đồng bằng sông Cửu Long hiện có 206
nhà máy chế biến thủy sản, chủ yếu là chế biến cá tra và tôm, với tổng công suất
chế biến hơn 1,1 triệu tấn/năm (Viện Kinh tế và Quy hoạch thủy sản, 2011). Tuy
nhiên, sự phát triển quá nhanh số lượng các nhà máy chế biến trong khi nguồn
nguyên liệu có hạn và ngày càng bị hạn chế do sự gia tăng các rủi ro từ thiên
nhiên, dịch bệnh khiến cho các nhà máy chế biến ngày càng lâm vào cảnh
thiếu nguyên liệu triền miên. Tại Cà Mau, năm 2013 sản lượng chế biến của toàn
tỉnh Cà Mau là khoảng 85 ngàn tấn tương đương với 40% tổng công suất thiết kế
của các nhà máy chế biến tại Cà Mau (CASEP, 2014). Điều này cho thấy sự bất
cập trong nhiều khâu đã dẫn đến tình trạng phát triển tự phát của cả về cung cấp
nguyên liệu và chế biến, đe dọa đến tính bền vững của cả chuỗi sản phẩm với
tình trạng “khát nguyên liệu” thường xuyên. Mặt khác, thiếu liên kết còn tạo ra
khoảng trống lớn trong giám sát chất lượng nguyên liệu đưa vào chế biến - theo
thống kê, chỉ trong 10 tháng đầu năm 2014, các doanh nghiệp chế biến tôm của
Cà Mau đã phải bị trả lại hơn 1,1 ngàn tấn sản phẩm do vi phạm các quy định về
dư lượng kháng sinh, ước tính thiệt hại khoảng 12,3 triệu USD (UBND tỉnh Cà
Mau, 2014). Tuy nhiên, con số thiệt hại này mới chỉ là bề nổi của tảng băng vì
những thiệt hại về uy tín của sản phẩm tôm Việt Nam cộng với những chi phí
phát sinh do tỷ lệ tôm Việt Nam bị đưa vào kiểm nghiệm trước khi nhập khẩu
tăng lên (có thời gian 100% sản phẩm tôm Việt Nam phải bị kiểm soát về dư
lượng kháng sinh khi nhập khẩu vào Nhật Bản) sẽ còn lớn hơn gấp nhiều lần hàng
chục,thậm chí hàng trăm triệu USD.
Trong khi thiếu liên kết giữa khâu chế biến với khâu nuôi tôm là một
trong những nguyên nhân chính gây mất cân đối cung cầu thì thiếu liên kết giữa
những người nuôi tôm cũng làm mất đi khả năng tạo ra được một lượng cung
tôm đủ lớn và ổn định, đủ tiêu chuẩn chất lượng. Tính đến hết năm 2013, toàn
tỉnh Cà Mau có hơn 266 ngàn ha nuôi tôm, chủ yếu theo hình thức quảng canh và
mô hình tổ chức sản xuất chính là các hộ gia đình cá thể (Sở NN&PTNT Cà
Mau, 2013). Chính hình thức sản xuất này đã tạo nên tính manh mún, nhỏ lẻ và
phân tán của hoạt động sản xuất, dẫn đến khả năng phát triển CSHT đồng bộ và
hiệu quả là rất thấp ảnh hưởng lớn đến sản lượng tôm nuôi do năng suất thấp và
rủi ro cao - năng suất bình quân tôm nuôi của vùng Cà Mau năm 2013 chỉ đạt
khoảng 500 kg/ha (UBND tỉnh Cà Mau, 2013).
Thời gian gần đây, nhiều nỗ lực của Chính phủ nhằm khuyến khích, thúc
đẩy tăng cường liên kết trong sản xuất và chế biến, tiêu thụ nông sản vẫn chưa
thực sự đi vào cuộc sống. Một trong những nguyên nhân chính làm cho liên kết
chưa phát triển được là do thiếu sự rõ ràng trong việc xác định “quyền, lợi và
trách nhiệm của người tham gia liên kết - tức là phải có lợi mới làm, có quyền
mới làm được và phải gắn với trách nhiệm mới thành công” (Hà Xuân Thông,
2010). Quyết định số 80/2002/QĐ-TTg ngày 24 tháng 06 năm 2002 của Thủ
tướng Chính phủ là bước đột phá theo hướng hình thành liên kết 4 nhà tuy nhiên
Quyết định này lại chỉ “khuyến khích” các doanh nghiệp kí hợp đồng tiêu thụ sản
phẩm với người sản xuất chứ không yêu cầu bắt buộc nên đã dẫn tới nhiều sai
lệch trong quá trình thực hiện, làm giảm tác dụng của Quyết định. Báo cáo tổng
kết 5 năm thực hiện Quyết định số 80/2002/QĐ-TTg của Bộ NN&PTNT đã chỉ
ra rằng nhiều địa phương mặc dù đã triển khai mô hình liên kết 4 nhà nhưng thực
chất chỉ là những mối quan hệ lỏng lẻo giữa doanh nghiệp và nông dân và chính
việc ký kết hợp đồng chỉ là khuyến khích, không bắt buộc nên trách
nhiệm giữa các bên không có sự ràng buộc chặt chẽ làm nảy sinh một số bất cập
và khó khăn trong việc triển khai việc liên kết, mặc dù ai cũng biết việc kí kết
hợp đồng là có lợi cho cả các bên.
Đã có nhiều nghiên cứu về phát triển liên kết trong sản xuất và chế biến
nông sản bao gồm cả ngành sản xuất và chế biến tôm. Trong đó, đặc biệt phải kể



đến nghiên cứu “Phân tích chuỗi giá trị tôm sú ở đồng bằng sông Cửu Long” của
tác giả Lê Xuân Sinh và cộng sự năm 2010 đã đề xuất một số giải pháp liên quan
đến tăng cường năng lực và vai trò cho từng tác nhân trong chuỗi để hỗ trợ phát
triển liên kết chuỗi. Nghiên cứu “Liên kết nông dân trong ngành tôm ở đồng
bằng sông Cửu Long” của tác giả Hồ Thị Minh Hợp năm 2012 đã kiến nghị một
số giải pháp liên quan đến quy hoạch, dự báo, phát triển tổ chức nông dân
nhằm hỗ trợ phát triển liên kết trong ngành này. Nghiên cứu “Phân tích chuỗi giá
trị trong sản xuất, chế biến và tiêu thụ cá tra, tôm sú” của tác giả Lê Văn Gia Nhỏ
và cộng sự năm 2012 cũng tiếp cận sâu về các vấn đề liên kết trong ngành tôm ở
đồng bằng sông Cửu Long. Tuy nhiên, đến nay chưa có một nghiên cứu nào cụ
thể và toàn diện về phát triển liên kết theo cả chiều ngang và dọc trong sản xuất
và chế biến tôm ở Cà Mau - địa bàn cung cấp đến hơn 30% cả về sản lượng và
diện tích nuôi tôm nước lợ của cả nước. Các kết quả nghiên cứu trước đây chưa
chỉ rõ và phân tích được về các yếu tố ảnh hưởng để có thể xây dựng các giải
pháp tăng cường liên kết trong lĩnh vực này một cách hiệu quả và bền vững.
Trong bối cảnh như vậy, đề tài luận án là rất cần thiết và cấp bách nhằm
đề xuất các giải pháp tăng cường liên kết trong sản xuất và chế biến tôm ở
tỉnh Cà Mau và góp phần xây dựng cơ sở khoa học đề xuất các giải pháp,
chính sách hỗ trợ phát triển bền vững cả ngành sản xuất, chế biến và xuất
khẩu tôm Việt Nam.
1.2. MỤC TIÊU NGHIÊN CỨU CỦA ĐỀ TÀI
1.2.1. Mục tiêu tổng quát
Nghiên cứu nhằm đề xuất các giải pháp tăng cường liên kết trong sản xuất
và chế biến tôm thương phẩm ở tỉnh Cà Mau.
1.2.2. Mục tiêu cụ thể
 Hệ thống hóa và phát triển hệ thống lý luận và thực tiễn về liên kết
trong sản xuất và chế biến tôm thương phẩm;
 Đánh giá được thực trạng liên kết trong sản xuất và chế biến tôm
thương phẩm ở Cà Mau;