Tài liệu Lịch sử tư tưởng triết học Việt Nam

Lịch sử tư tưởng triết học Việt Nam là một bộ môn khoa học vừa mới ra đời, đang đòi hỏi những sự tìm tòi và khám phá mới, những khái quát mới. Dưới đây bướcđầu nêu lên một số nội dung cơ bản.


I- Những nội dung thể hiện lập trường duy vật và duy tâm


Cuộc đấu tranh giữa chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa duy tâm trong lịch sử tư tưởngViệt Nam thời kỳ phong kiến thuộc một hình thái đặc biệt. ở đó không thành trận tuyến,không trải ra trên khắp mọi vấn đề. Chủ nghĩa duy tâm kết hợp với tôn giáo là thế giớiquan chung, bao trùm; còn chủ nghĩa duy vật và quan điểm vô thần chỉ xuất hiện trêntừng vấn đề, từng điểm cụ thể. Cuộc đấu tranh đó không có sự cân sức. Chủ nghĩa duyvật và quan điểm vô thần chống lại chủ nghĩa duy tâm và tôn giáo chỉ là yếu tố chống chọi với hệ thống, kinh nghiệm khảo sát chống chọi với lý luận có bề thế. Đó là sự mâu thuẫn trong bản thân thế giới quan của một trường phái, thậm chí trong mỗi nhà tưtưởng. Xã hội và khoa học tự nhiên kém phát triển là nguyên nhân của tình trạng trên.


Lập trường duy vật hoặc duy tâm trong lịch sử tư tưởng Việt Nam thể hiện trong việc giải quyết mối quan hệ giữa tâm và vật, giữa linh hồn và thể xác, giữa lý và khí . Lập trường đó còn thể hiện trong việc giải thích nguyên nhân và nguồn gốc tạonên những sự kiện cơ bản của đất nước, xã hội và con người, như an nguy của quốc giadân tộc, trị loạn của xã hội, hưng vong của các triều đại, vấn đề số mệnh và bản tính conngười, vấn đề đạo trời và đạo người, v.v Ta có thể tìm thấy các lập trường đó ở trongcác cuốn sách sử, các bài thơ Thuật hoài, Ngôn chí các cuốn sách diễn giải về tácphẩm kinh điển Nho, Phật, Lão, các bài cáo, chế, chiếu, biểu, v.v


Chủ nghĩa duy tâm trong lịch sử tư tưởng Việt Nam dù là khách quan hay chủ quan, đều mang nặng màu sắc tôn giáo. Nó có nguồn gốc ở Tam giáo và tín ngưỡngdân gian cổ truyền.


Thiên mệnh (mệnh trời) là điều thường được nhắc tới trong lịch sử. Những người duy tâm cho rằng, trời sinh ra con người và vạn vật, mỗi người có một mệnh gọi làmệnh trời, con người phải sợ và phải làm theo mệnh trời. Họ thường nhắc lại câunói của Khổng Tử: Người quân tử có ba điều sợ: sợ mệnh trời, sợ đại nhân và sợ lờinói của ông thánh (Luận ngữ). Những kẻ thống trị phương Bắc thường vin vào quan điểm mệnh trời của nhà Nho để tiến hành xâm lược: Nước nhỏ sợ mệnh trời thờ nước lớn(Mạnh Tử). Tầng lớp thống trị trong nước cũng thường nhân danh mệnh trời để đàn áp, trừng phạt, dùng trời để biện hộ cho sự thống trị của mình. Họ nêu lên cái gọi là điềmtrời để làm một việc nào đó của triều đình, nói ra cái gọi là ứng thiên mệnh để trị vì.


Khác với chủ nghĩa duy tâm coi số mệnh có tính chất khách quan của nhà Nho, chủ nghĩa duy tâm chủ quan Phật giáo lại có quan niệm về nghiệp và kiếp. Những người theo đạo Phật cho rằng, số mệnh con người không phải là do trời gây nên, mà là do mình làm ra, do nghiệp và kiếp đã được bản thân tạo ra từ quá khứ. Họ cho rằng, con người có hai phần: linh hồn (thức) và thể xác. Thể xác thì mất đi nhưng linh hồn còn mãi, linh hồn sống qua các kiếp khác nhau trong các thể xác khác nhau, mỗi kiếp là kết quả của kiếp trước và là nguyên nhân của kiếp sau, cứ như thế tạo thành chuỗi nghiệp vô cùng tận cho mỗi người. Nêu lên quan điểm này cũng không phải ngoài mục đích an ủi con người, khuyên họ chịu đựng, hoặc tu nhân tích đức để có hạnh phúc ở kiếp sau.


Như vậy, chủ nghĩa duy tâm tôn giáo các loại đều biện hộ cho sự thống trị, coi thường năng lực của con người và chà đạp lên nguyện vọng của con người. Chúngkhông thể không gặp sự chống đối của những người duy vật, những lực lượng tiến bộ xãhội. Những người này tuy chưa bác bỏ được tận gốc chủ nghĩa duy tâm và tôn giáo nhưng đã đối địch được trên từng luận điểm của chúng.


Đối lập với quan điểm mệnh trời có tính chất thần bí của chủ nghĩa duy tâm làmột sự giải thích khác về trời và mệnh trời. Có người cho trời như là một lực lượng tựnhiên ở bên ngoài con người; có người cho trời chỉ là chính lý, là lẽ phải, cho lẽ trời làlòng dân, cho vận trời có lúc bĩ, lúc thái, cho mệnh trời không thường, lúc thế này lúcthế khác . Có người phân lập trời với người, tách người ra khỏi trời và biến người thànhmột lực lượng đối lập với trời. ở đó, mức thấp là cho con người có thể xuất phát từ mìnhđể mưu tính sự việc của mình nhưng chưa đảm bảo được hoàn toàn kết quả công việc:


mưu sự tại nhân, thành sự tại thiên. Và ở mức cao là cho con người có thể thắng đượctrời, sức con người có thể làm thay đổi số mệnh của trời. Xưa nay nhân định thắng thiêncũng nhiều (Truyện Kiều của Nguyễn Du). Tất cả những sự giải thích đó, ít nhiều đềulàm mất tính chất trang nghiêm về định mệnh của trời, ít nhiều đều làm lu mờ vai trò củachủ nghĩa duy tâm tôn giáo.


Đối lại với quan điểm mệnh trời còn có quan điểm về thời, quan điểm cho thời đối lập với mệnh, chủ trương theo thời chứ không theo mệnh. ĐặngDung nói: Thời đến thì người câu cá và anh hàng thịt thành công dễ, còn vận qua đi thìngười anh hùng nuốt hận nhiều (Thời lai đồ điếu thành công dị, vận khứ anh hùng ẩmhận đa). Nguyễn Trãi nói: Điều đáng quý ở người quân tử là hiểu thời thông biến màthôi, Điều đáng quý ở người quân tử là biết thời thông biến, lượng sức xử mình. NgôThì Nhậm nói: Gặp thời thế, thế thời phải thế. ở đây không còn bóng dáng của mệnh,không còn sự ám ảnh của ý chí một ông trời có nhân cách.


Trong số những quan điểm chống đối mệnh trời của nhà Nho, báo ứng của nhàPhật, âm khí của nhà Đạo, thì mạnh hơn cả, bộc trực hơn cả là quan điểm của quầnchúng nhân dân. Bằng sự quan sát hàng ngày, bằng kinh nghiệm cuộc sống và quanđiểm thực tế, quần chúng nhân dân đã phản ứng lại các quan điểm duy tâm bằng kinhnghiệm của mình. Nếu chủ nghĩa duy tâm cho người nào đó được làm vua là do mệnh trờithì quần chúng nhân dân nêu lên luận điểm được làm vua, thua làm giặc; nếu chủ nghĩaduy tâm cho con người ta có số truyền kiếp về giàu sang hoặc nghèo hèn là con vua thì lại làm vua, con sãi ở chùa lại quét lá đa, thì quần chúng nhân dân đáp lại: Bao giờdân nổi can qua, con vua thất thế lại ra quét chùa; nếu Phật giáo nêu lên thuyết quảbáo, cho rằng làm thiện thì được phúc, làm ác thì phải họa, thì quần chúng nhân dânnêu lên ăn trộm ăn cướp thành Phật, thành tiên, đi chùa đi chiền bán thân bất toại; nếuĐạo giáo cho mồ mả, đất cát là nguồn gốc hoạ phúc ở dương gian, thì quần chúng nhândân nêu lên: Hòn đất mà biết nói năng, thì thầy địa lý hàm răng không còn. Họ không có lý luận, chỉ nêu lên sự thực, một sự thực mà trong cuộc sống bất cứ ai cũng có lần bắtgặp, nhưng do quan điểm duy tâm chi phối mà không dám thừa nhận. Vì thế, sự thựcđược nêu ra đó làm cảnh tỉnh những người khác, có tính chiến đấu rõ rệt, ít ra cũng làmngười ta phải ngẫm lại và hoài nghi với các luận điểm của chủ nghĩa duy tâm tôn giáo.


Trong suốt ngàn năm của chế độ phong kiến Việt Nam, đất nước không phát triển,khoa học tự nhiên không có điều kiện ra đời; vì thế, các vấn đề đấu tranh trên với nội dung quen thuộc cứ lặp đi lặp lại. Chủ nghĩa duy tâm ít đưa ra được những điều mới mẻ theo đà phát triển của lịch sử, chủ nghĩa duy vật cũng không tiến triển được gì nhiều. Sự đấu tranh của chủ nghĩa duy vật và chủ nghĩa duy tâm chưa đạt tới trình độ sâu sắc và toàn diện.


II- Những nội dung của tư tưởng yêu nước Việt Nam


Có thể nói, sự phát triển tư tưởng yêu nước là sợi chỉ đỏ của lịch sử tư tưởng ViệtNam. Điều đó được cắt nghĩa bởi nước Việt Nam tồn tại và phát triển trong điều kiệnđấu tranh chống sự bành trướng và xâm lược của phong kiến phương Bắc cùng các đếquốc khác. Tư tưởng đó là cái phản ánh tồn tại đã được sản sinh ra và phát triển trong điều kiện phục vụ cho sự đấu tranh để sống còn đó. Điều đó cũng cho thấy tính đặc thù của lịch sử tư tưởng triết học Việt Nam không những thể hiện trong những hệ thống lý luận bên ngoài mà người Việt Nam tiếp thu được và Việt hóa mà còn thể hiện trong việc nhận thức về quy luật giữ nước và dựng nước.


Yêu nước là một truyền thống lớn của dân tộc. Nhưng yêu nước có thể là một ýchí, một tâm lý, một tình cảm xã hội, đồng thời cũng có thể là những lý luận. Với tưcách là một bộ phận của lịch sử tư tưởng triết học Việt Nam, tư tưởng yêu nước phảiđược xét trên bình diện lý luận, mà ở đây là lý luận về dân tộc độc lập và quốc gia cóchủ quyền, về chiến lược và sách lược chiến thắng kẻ thù, về nhận thức và vận dụng quyluật của cuộc chiến tranh giữ nước, tức là những vấn đề lý luận lớn làm cơ sở cho chủnghĩa yêu nước.


Nội dung của tư tưởng yêu nước Việt Nam có thể xét trên các phương diện:


Những nhận thức về dân tộc và dân tộc độc lập, những quan niệm về Nhà nước của một quốc gia độc lập ngang hàng với phương Bắc;


Những nhận thức về nguồn gốc và động lực của cuộc chiến tranh cứu nước và giữ nước.


1. Những nhận thức về dân tộc và dân tộc độc lập


Như bất cứ một cộng đồng người nào phát triển trong lịch sử, cộng đồng ngườiViệt đầu tiên cũng hình thành từ một thị tộc, tiếp đó thị tộc này liên kết với các thị tộckhác có quan hệ về huyết duyên và địa lý mà trở thành bộ lạc rồi liên minh bộ lạc, vàphát triển lên thành bộ tộc rồi dân tộc. Cộng đồng người Việt được hình thành sớmtrong lịch sử, có tên là Việt; phân biệt với nhiều tộc Việt ở miền Nam Trung Quốc, nó được gọi là Lạc Việt. Để bảo đảm tính ổn định của cộng đồng mình, nhiều nhà tư tưởng trong lịch sử nói tới sự cần thiết phải giữ những nét riêng của nó so với người Ngô (người Trung Quốc) và người Lào.


Như bất cứ một khu vực nào trên thế giới trong lịch sử, các cộng đồng người sống trong đó đều phải đấu tranh với nhau để tồn tại. Trong cuộc đấu tranh mạnh được yếu thua đó có cộng đồng thì lớn lên và trở thành bá chủ; có cộng đồng thì vẫn duy trì được thực thể của mình; và cũng đã có không ít cộng đồng tan rã hoặc bị tiêu diệt. Trong bối cảnh đó, cộng đồng người Việt vẫn duy trì được. Và để duy trì được họ đã phải đấu tranh thường xuyên với các cộng đồng khác đến xâm lấn, nhất là đấu tranh chống lại cộng đồng người Hán lớn hơn, mạnh hơn đến thôn tính. ý thức về dân tộc và dân tộc độc lập của người Việt hình thành nên trong hoàn cảnh như thế.


Nhận thức về dân tộc và dân tộc độc lập của người Việt là một quá trình. Nó bắtnguồn từ cuộc chiến đấu của họ để tự vệ và phát triển lên cùng với các cuộc chiến đấuđó. Vấn đề đặt ra thường xuyên cho người Việt là phải làm thế nào để chứng minh đượccộng đồng người Việt khác với cộng đồng người Hán và ngang hàng với cộng đồngngười Hán. Lúc đầu các nhà tư tưởng nêu lên rằng, Lạc Việt ở về phía sao Dực, saoChẩn (các sao ở về phương Nam), khác với Hoa Hạ ở về phía sao Bắc Đẩu (sao củaphương Bắc), nên hai tộc người đó phải độc lập với nhau. Tiếp đến họ chứng minh rằngtộc Việt ở phía Nam Ngũ Lĩnh; rồi từ lĩnh vực thiên văn, địa lý, họ nhận ra sự thực lịch sử là Núi sông nước Nam thì vua nước Nam trị vì. Tư tưởng đó nêu lên thành định phận của sách trời (quan điểm của Lý Thường Kiệt) để chứng tỏ tính chất hiển nhiên không thể bác bỏ được của sự riêng biệt Việt, Hán.


Trên lĩnh vực nhận thức lý luận, sự bức bách của cuộc đấu tranh chống ngoại xâm buộc các nhà tư tưởng phải có sự đi sâu hơn, khái quát cao hơn, toàn diện hơn về khối cộng đồng tộc Việt. Nguyễn Trãi là người đã thực hiện được sứ mệnh này. Trong các bức thư gửi quân Minh và nhất là trong tác phẩm Đại cáo bình Ngô, Nguyễn Trãi chứng minh rằng, cộng đồng tộc Việt có đủ các yếu tố: Văn hiến, lãnh thổ, phong tục, lịch sử, nhân tài, nên nó đã là một cộng đồng người có bề dày lịch sử ngang hàng với cộng đồng người của phương Bắc, không thể phụ thuộc vào phương Bắc. Nhận thức đó của Nguyễn Trãi đã nêu lên được các yếu tố cần thiết làm nên một dân tộc, đã đặt cơ sở lý luận cho sự độc lập của một dân tộc.


Lý luận trên của Nguyễn Trãi đạt tới đỉnh cao của quan niệm về dân tộc và dân tộc độc lập dưới thời kỳ phong kiến ở Việt Nam. Nó đã tạo nên sức mạnh cho cộng đồng tộc Việt trong cuộc đấu tranh chống quân Minh xâm lược ở đầu thế kỷ XV và cả các giai đoạn lịch sử sau này. Nhưng khi Pháp xâm lược Việt Nam, lý luận trên tỏ ra bất lực. Phải hơn nửa thế kỷ sau, vào những năm 20 của thế kỷ XX, Hồ Chí Minh mới tìm ra được lý luận cứu nước mới và Người đã làm cho khái niệm dân tộc và dân tộc độc lập có sắc thái mới ngang tầm thời đại mới.


2. Những quan niệm về nhà nước của một quốc gia độc lập và ngang hàng với phương Bắc


Ở Việt Nam trước và sau khi giành được độc lập dân tộc từ tay phong kiến phươngBắc, phạm trù dân tộc nằm trong hệ tư tưởng của giai cấp phong kiến, gắn với tính chấtvà địa vị, với chế độ xã hội của giai cấp phong kiến. Chế độ xã hội như là hình thức đểcố kết các yếu tố cấu thành dân tộc và là điều kiện để thực thi quyền dân tộc.


Trước khi người Hán đến, tộc Việt đã có Nhà nước Văn Lang và Âu Lạc của mình. Người Hán đến, Nhà nước Âu Lạc bị tiêu diệt, lãnh thổ của tộc Việt biến thànhmột bộ phận của tộc Hán. Người Việt đấu tranh chống lại sự thống trị của người Háncũng có nghĩa là đấu tranh giành quyền tổ chức ra nhà nước riêng của mình, chế độ riêng của mình. Quyền xây dựng nhà nước riêng, chế độ riêng là mục tiêu hàng đầu của các cuộc đấu tranh giành độc lập dân tộc.


Xây dựng nhà nước trong lúc bấy giờ không thể không tính tới các yếu tố: quốchiệu, quốc đô, đế hiệu, niên hiệu, . Làm sao để các danh hiệu đó vừa thể hiện được sự độc lập của dân tộc, vừa cho thấy sự bền vững, sự phát triển và sự ngang hàng với phương Bắc. Các triều đại độc lập của Việt Nam đều chú ý đáp ứng những yêu cầu trên.


Chính vì vậy mà sau khi quét sạch lũ thống trị phương Bắc, Lý Bí đã từ bỏ luôn các tên gọi mà họ đã áp đặt cho nước ta, như: Giao Chỉ, Giao Châu, Nam Giao, Lĩnh Nam, v.v. những tên gắn liền với sự phụ thuộc vào phương Bắc, và đặt tên nước là Vạn Xuân. Tiếp đến nhà Đinh gọi là Đại Cồ Việt, nhà Lý gọi là Đại Việt . Tên hiệu của người đứng đầu trong nước cũng được chuyển từ Vương sang Đế để chứng tỏ sự độc lập và ngang hàng với hoàng đế phương Bắc, như từ Trưng Vương đến Lý Nam Đế, từ Triệu Việt Vương đến Mai Hắc Đế, Đinh Tiên Hoàng . Kinh đô cũng được chuyển từ Cổ Loa đến Hoa Lư, rồi từ Hoa Lư đến Thăng Long để có được nơi Trung tâm bờ cõi đất nước . vị trí ở giữa bốn phương, muôn vật phong phú tốt tươi . chỗ tụ họp của bốn phương (Chiếu dời đô của Lý Công Uẩn), nơi xứng đáng là kinh đô của một nước phát triển. Như vậy là đầu thời kỳ độc lập, Việt Nam - một quốc gia dân tộc phong kiến về mặt chính thể từ quốc hiệu, đế hiệu, đến niên hiệu, kinh đô, v.v. đều được nhận thức đầy đủ và ở đó mỗi tên gọi là một tư thế của sự độc lập, tự chủ, tự cường.


3. Những nhận thức về nguồn gốc về sự động lực của cuộc chiến tranh cứu nước và giữ nước


Lý luận về dân tộc độc lập và quốc gia có chủ quyền là một vũ khí quan trọng trong tay lực lượng kháng chiến, song bản thân nó không đủ để làm nên chiến thắng. Kẻthù có một đội quân đông đảo và hùng mạnh hơn mình gấp nhiều lần, muốn thắng đượnó cần phải có những hiểu biết khác. Trong đó có những vấn đề bức bách cần phải giải đáp như: Làm thế nào để động viên được sức mạnh của toàn dân? Làm thế nào để thấy được thực chất mối quan hệ giữa địch và ta? Để chuyển yếu thành mạnh, lấy ít địch nhiều phải làm gì? Để thấy được những bước phát triển tất yếu của cuộc chiến phải làm thế nào? . Nghĩa là những vấn đề về một khoa học và một nghệ thuật của cuộc chiến tranh giữ nước phải được hình thành và phát triển.


Các nhà chỉ đạo cuộc chiến tranh giữ nước trong lịch sử dân tộc đều thấy sự cầnthiết phải có một lý luận được khái quát lên từ thực tế chiến đấu. Họ tìm nguyên nhâncủa những thành công và thất bại. Họ đúc kết kinh nghiệm thành lý luận, họ đem hiểubiết của một người truyền bá cho nhiều người. Và sau khi thắng lợi hoàn toàn, họ đềutiến hành việc tổng kết để nhìn nhận sự việc đã qua cho rõ và để có thêm cơ sở đối phóvề sau. Không phải ngẫu nhiên mà ở họ có những ý kiến trùng hợp. Hoàn cảnh khácnhau, thời điểm khác nhau, kẻ thù khác nhau, tương quan lực lượng cũng khác nhaunhưng họ lại đi đến những nhận định như nhau. Không phải là người sau bắt chước tiếng nói của người trước, mà trước hay sau đều là tiếng nói của thực tiễn, của chân lý. Những tiếng nói giống nhau ấy phải chăng là những quy luật được rút ra từ những cuộc chiến đấu trường kỳ dựng nước và giữ nước của dân tộc.


Phải coi trọng sức mạnh của cộng đồng là điều đầu tiên rút ra được của các nhà tư tưởng. Cộng đồng người Việt là một thực thể xã hội hình thành trong lịch sử và được củng cố bởi những thành viên của nó ý thức được rằng họ cùng một giống nòi, cùng một lãnh thổ, cùng một sinh hoạt và cùng một vận mệnh. Cộng đồng đó sẽ yếu ớt nếu những thành viên đó không có gì để gắn bó với nhau, và ngược lại nó sẽ trở thành một sức mạnh nếu nó được cố kết với nhau, và có điều kiện để cố kết với nhau. Các nhà chỉ đạo cuộc chiến tranh lúc bấy giờ hiểu được điều đó. Họ thấy con người ta có quyền lợi thì mới có trách nhiệm, có phần của mình trong tập thể thì mới gắn bó với tập thể, có quan hệ tốt thì mới đồng lòng. Họ nhấn mạnh yếu tố đó để phát huy sức mạnh của cộng đồng.


Trần Quốc Tuấn yêu cầu: Trên dưới một lòng, lòng dân không chia, vì Vua tôi đồnglòng, anh em hoà mục, nước nhà góp sức giặc tự bị bắt, có thu phục được quân línhmột lòng như cha con thì mới dùng được. Nguyễn Trãi nói: Thết quân rượu hoà nước,dưới trên đều một dạ cha con. Tư tưởng này đến thời cận đại, được các nhà tư tưởngnêu lên là, có hợp sức, hợp quần thì mới có sức mạnh. Và đến thời kỳ hiện đại, HồChí Minh nêu lên thành nguyên lý: Đoàn kết, đoàn kết đại đoàn kết - Thành công, thành công đại thành công.Đề cao sức mạnh của cộng đồng, các nhà tư tưởng đã làm một việc phù hợp với yêu cầu giải quyết mâu thuẫn giữa nhân dân ta và bọn xâm lược là mâu thuẫn chủ yếu lúc bấy giờ. Phía ta có giải quyết được mâu thuẫn nội bộ, có đoàn kết một lòng, có trở thành một sức mạnh hùng hậu thì mới có điều kiện chuyển hóa được các mặt đối lập của mâu thuẫn địch ta, mới có thể biến kẻ địch từ mạnh sang yếu và ta từ yếu sang mạnh, mới tiêu diệt được kẻ thù. Đó là ý thức tập thể trong điều kiện lúc bấy giờ.


Phải coi trọng vai trò của nhân dân là một tư tưởng lớn trong ý thức dân tộc ở các nhà tư tưởng. Xoay quanh vấn đề dân này, đã từng có những quan niệm tiêu cực. Khổng Tử cho dân là người để sai khiến. Mạnh Tử cho dân là người bị người trị và phải nuôi người. Dĩ nhiên ngay trong hàng ngũ kháng chiến của dân tộc cũng có người miệt thị dân, như Trần Khánh Dư là một tướng lĩnh đời Trần nói: Tướng là chim ưng, quân dân là con vịt, đem con vịt mà nuôi chim ưng thì có gì là lạ. Thượng Hoàng Trần Minh Tông thì dứt khoát không thừa nhận vị trí đáng có của dân nên đã nói: Bọn gia nô dù có chút công cũng không được dự vào quan tước của triều đình.


Nhưng trong lịch sử tư tưởng của dân tộc phải tính tới các quan điểm tích cực đối với dân. Lý Công Uẩn nói: Trên vâng mệnh trời dưới theo ý dân, thấy thuận tiện thì thay đổi. Lý Phật Mã nói: Nếu trăm họ mà no đủ, thì ta làm sao không đủ được. Nói lên được những điều đó là do trong sự nghiệp chung, họ xúc động về việc làm cao cả của dân thấy được vai trò to lớn của dân. Trần Khâm (Trần Nhân Tông) nói: Ngày thường thì có thị vệ hai bên, đến khi Nhà nước hoạn nạn thì chỉ có bọn ấy (tức gia nô) đi theo thôi. Nguyễn Trãi nói: Chở thuyền là dân mà lật thuyền cũng là dân. Lý Thường Kiệt nói: Đạo làm chủ dân cốt ở nuôi dân. Nguyễn Trãi nói: Việc nhân nghĩa cốt ở yên dân.


Đến Hồ Chí Minh, thời đại ngày nay, thì quan niệm về dân đã được phát triển đến một trình độ cao hơn và mang một chất mới. Lời nói tuy khác nhau, nhưng họ đều là những người yêu nước nhiệt thành, đều thấy cần phải nêu lên trách nhiệm đối với dân, phải bồi dưỡng sức dân.


Tư tưởng đó đã là cơ sở cho đường lối, tư tưởng nhân nghĩa, cho đối sách nhân hậu, cho những biện pháp nhằm hạn chế mâu thuẫn giai cấp trong xã hội và tiến tới một sự thịnh vượng nào đó.


Thấy được vai trò của dân và nêu lên được một số yêu cầu dân chủ của dân đối với các nhà tư tưởng trên không phải là chuyện ngẫu nhiên. Lập trường phong kiến và đặc điểm cuộc sống đã hạn chế nhãn quan của họ. Nhưng là những nhà yêu nước lớn, đứng ở đỉnh cao của phong trào yêu nước lúc bấy giờ, họ thấy được yêu cầu phải cố kết cộng đồng, phát huy sức mạnh của dân tộc nên đã vượt qua được những hạn chế giai cấp vốn có của mình.


Những điều trình bày trên cho thấy có một tư tưởng yêu nước Việt Nam khác biệtvới tư tưởng yêu nước của các dân tộc khác. Nó được đúc kết bằng xương máu và bằngtrí tuệ trong trường kỳ lịch sử của các cuộc đấu tranh cứu nước, dựng nước và giữ nước.


III- Những quan niệm về đạo làm người


Một trong những vấn đề được các nhà tư tưởng Việt Nam trong lịch sử đặc biệtquan tâm là đạo (có khi gọi là đạo trời, đạo người). Họ phải quan tâm đến đạobởi nó là cơ sở tư tưởng để hành động chính trị, để đối nhân xử thế. Trong ba đạo truyềnthống: Nho, Phật, Lão - Trang, thì sau thời kỳ Lý - Trần, người ta hướng về đạo Nho trước hết.


Nho giáo với các nguyên lý chính trị và đạo đức của nó đáp ứng được các yêu cầu đương thời. Do đó, kẻ sĩ đều chọn con đường của đạo Nho và luôn đề cao đạo làm người của Nho.


Cũng đều là lựa chọn đạo Nho nhưng ở mỗi người một khác. Các nguyên lý thì cósẵn trong các tác phẩm kinh điển nhưng họ có sự lựa chọn khác nhau và giải thíchkhác nhau. Các nhà yêu nước và nhân đạo chủ nghĩa như Nguyễn Trãi, Nguyễn BỉnhKhiêm, Ngô Thì Nhậm . thì thường phát huy những khái niệm nào đó của nhà Nho cósức diễn đạt được nội dung yêu nước, yêu dân, yêu con người và tin ở năng lực con người.


Các nhà Nho khác thì chỉ chú trọng các khái niệm, các nguyên lý nói lên tính chất tôn titrật tự và đẳng cấp khắc nghiệt trong Nho giáo. Do vậy, cũng đều là nhà Nho nhưnggiữa họ có những lập trường triết học và chính trị khác nhau, thậm chí đối lập nhau.


Khi vào đời, các nhà tư tưởng Nho học đều khẳng định đạo Nho, đều lấy đạo Nho làm lý tưởng sống của mình. Nhưng cuộc sống khiến họ không thể kiên trì một mình đạo Nho. Bởi lẽ khi bước ra khỏi lĩnh vực chính trị, khi phải giải quyết các vấn đề sống - chết, may - rủi, phúc - họa, thường - biến, những vấn đề gắn với cuộc sống đời thường của mỗi người thì đạo Nho không đáp ứng được. ở đây Phật giáo lại có sức hấp dẫn. Người ta tìm đến đạo Phật, lấy Phật giáo làm chỗ dựa tinh thần. Và khi thất thế trên đường danh lợi, họ lại tìm đến đạo Lão - Trang để có niềm an ủi và để được tự do, tự tại.


Thế giới quan Nho - Phật - Lão thường là thế giới quan chung của họ. Vì vậy, trong quanniệm về đạo, ngoài đạo Nho ra, còn bao hàm cả Phật và Lão - Trang.


Khi thực dân Pháp xâm lược nước ta Đạo được xem như quốc hồn, quốc tuý,được biến thành biểu tượng của truyền thống yêu nước, thương nòi. Yêu đạo đượcxem là yêu nước, vì đạo mà chiến đấu, mà hy sinh. Đã có biết bao tấm gương tử vì đạo,tức là hy sinh để bảo vệ độc lập cho đất nước. Nhưng vì đạo đó là thế giới quan cũ, khônggiúp hiểu được xu thế của thời đại, không hiểu rõ được kẻ thù của dân tộc, không chỉ rađược con đường hữu hiệu để cứu nước, vì vậy lúc bấy giờ yêu đạo bao nhiêu thì càngngậm ngùi bấy nhiêu. Vấn đề đặt ra cho thời kỳ này là phải có một đạo khác ngang tầm với thời đại. Đó là một trong những điều kiện để chủ nghĩa Mác - Lênin du nhập vào Việt Nam.


*

* *


Những thành tựu đạt được về lịch sử tư tưởng triết học của dân tộc là công lao củacác nhà lãnh đạo đất nước, của các nhà lý luận trong lịch sử. Họ đã vượt qua bao nhiêukhó khăn và hạn chế của thời đại và của bản thân để xây dựng nên lý luận sắc bén chođất nước mình, nhất là trong lĩnh vực đấu tranh cho độc lập dân tộc và chủ quyền quốc gia.Nhưng khách quan mà nói, lý luận đó còn có nhiều hạn chế. Nó không chú trọng vấn đềnhận thức luận và phương pháp tư duy là những vấn đề quan trọng của triết học. Nó không dám trái với kinh điển của thánh hiền, không biết lấy thực tiễn đất nước để kiểm nghiệm chân lý, không biết lấy việc xây dựng lý luận cho mình làm mục tiêu phấn đấu; vì thế, đã không tạo ra được những nhà triết học và những trường phái triết học riêng biệt.


Ngày nay, chúng ta đã được trang bị triết học Mác -Lênin - một triết học khoa học và cách mạng của loài người, nhờ đó nhiều vấn đề thực tiễn của đất nước đã được nhận thức trên bình diện lý luận, và lịch sử tư tưởng triết học của dân tộc Việt Nam đã có điều kiện chuyển sang một bước ngoặt mới.