Luận Văn Hưng hóa ký lược - những giá trị còn lại

Đề án: HƯNG HÓA KÝ LƯỢC - NHỮNG GIÁ TRỊ CÒN LẠI

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XĂ HỘI VÀ NHÂN VĂN
* * * * *



HOÀNG THỊ THU HƯỜNG


NGHIÊN CỨU
“HƯNG HểA Kí LƯỢC”
NHỮNG GIÁ TRỊ C̉N LẠI
CHUYÊN NGÀNH HÁN NễM
MĂ SỐ: 60.22.40


LUẬN VĂN THẠC SĨ KHOA HỌC NGỮ VĂN


NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC
PGS.TS. ĐINH KHẮC THUÂN





HÀ NỘI - 2008


LỜI CẢM ƠNTôi xin chân thành cảm ơn PGS.TS. Đinh Khắc Thuơn (Viện Nghiên cứu Hỏn Nụm), người đă nhiệt t́nh hướng dẫn tôi nghiên cứu đề tài của luận văn này cũng như trong nhiều vấn đề khoa học khác.
Tôi xin chân thành cảm ơn các thành viên trong Hội đồng chấm luận văn, v́ những ư kiến góp ư, phê b́nh của các thầy sẽ giúp cho tụi cú những tiến bộ hơn trong học tập và nghiên cứu.
Tôi xin chân thành cảm ơn Bảo tàng tỉnh Yờn Bỏi, Sở Văn hóa thông tin và Du lịch tỉnh Yờn Bỏi đó tạo mọi điều kiện về thời gian, vật chất cũng như tinh thần để tôi có thể hoàn thành tốt khóa học này.
Tôi xin chân thành cảm ơn nghệ nhân Ḷ Văn Biến – thôn Căng Nà – Thị xă Nghĩa Lộ đă giúp đỡ tôi rất nhiều trong quá tŕnh t́m hiểm về chữ Thái và tiếng Thái.
Cuối cùng, xin cảm ơn gia đ́nh, bạn bè đă sát cánh và động viên tôi rất nhiều trong suốt quăng thời gian học tập và hoàn thành luận văn.
Tác giả luận văn


Hoàng Thị Thu Hường

LỜI CAM ĐOANTôi xin cam đoan:
- Luận văn Thạc sĩ này là kết quả nghiên cứu của tôi dưới sự hướng dẫn của người hướng dẫn khoa học.
- Luận văn này chưa từng được công bố trong các công tŕnh nghiên cứu của ai khác.
- Đề tài luận văn được nghiên cứu một cách nghiêm túc.
- Kết quả nghiên cứu của các nhà nghiên cứu khác được tiếp thu một cách chọn lọc, chân thực trong luận văn.

Tác giả luận văn




Hoàng Thị Thu Hường



MỤC LỤC
LỜI CẢM ƠN
LỜI CAM ĐOAN
PHẦN MỞ ĐẦU
1. Lư do chọn đề tài
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề
3. Mục đích nghiên cứu
4. Phạm vi nghiên cứu
5. Phương pháp nghiên cứu
6. Đóng góp của đề tài
7. Cấu trúc của đề tài
PHẦN NỘI DUNG
CHƯƠNG 1: TÁC GIẢ VÀ HOÀN CẢNH RA ĐỜI TÁC PHẨM
1. 1. Cuộc đời và sự nghiệp của Phạm Thận Duật
1. 2. Tác phẩm và hoàn cảnh ra đời của tác phẩm
1. 2.1. Thời gian, hoàn cảnh ra đời tác phẩm
1. 2.2. Những nội dung chính của tác phẩm
Tiểu kết chương 1
CHƯƠNG 2: KHẢO CỨU VÀ GIỚI THIỆU VĂN BẢN “HƯNG HÓA KƯ LƯỢC”
2.1. Các khái niệm và thuật ngữ liên quan
2.1.1. Thuật ngữ “Văn bản”
2.1.2. Khái niệm “Văn bản học”
2.2. Giới thiệu về văn bản “Hưng Hóa kư lược”
2.2.1. Số lượng văn bản, hiện trạng từng văn bản
2.2.2. Nội dung tác phẩm
2.2.3. Danh sách tài liệu tham khảo mà Phạm Thận Duật đă dựa vào để viết “Hưng Hóa Kư lược”
Tiểu kết chương 2
CHƯƠNG 3: GIÁ TRỊ CỦA TÁC PHẨM “HƯNG HÓA KƯ LƯỢC”
3.1. Giá trị lịch sử
3.1.1. Giá trị về lịch sử địa lư và Diên cách
3.1.2. Nhân vật và sự kiện lịch sử
3.2. Giá trị về việc nghiên cứu di tích văn hóa các đ́nh, đền, chùa
3.3. Giá trị về mặt nghiên cứu dân tộc học
3.4. Giá trị y học và sản vật
3.5. Giá trị về ngôn ngữ, chữ viết
3.5.1. Chữ viết (Thổ tự - chữ viết Thái)
3.5.2. Ngôn ngữ (Thổ ngữ - ngôn ngữ Thái)
Tiểu kết chương 3
PHẦN KẾT LUẬN
1. Về các văn bản của “Hưng Hóa kư lược”
2. Về tác phẩm “Hưng Hóa kư lược”
3. Về giá trị của tác phẩm
TÀI LIỆU THAM KHẢO
PHỤ LỤC
Phụ lục 1 - Các địa danh xưa và nay
Phụ lục 2 - Bảng phiên âm chữ Thái
PHẦN MỞ ĐẦU1. Lư do chọn đề tàiCác tác phẩm địa chí là loại sách ghi chép về vị trí địa lư, đất đai, khí hậu, văn hóa, phong tục, tập quỏn của một quốc gia hay một vùng đất. Sách địa chí không chỉ xuất hiện ở Việt Nam mà c̣n xuất hiện ở hầu hết các nước trên thế giới. Bỏ qua các phương thức tŕnh bày khác nhau, ngôn ngữ khác nhau của các tác phẩm, chúng ta không thể phủ nhận một đặc điểm chung mà tất cả các tác phẩm dư địa chí đều có. Đó là những kho tàng kiến thức đồ sộ, cần thiết cho việc hoạch định đường lối cai trị, đường lối kinh tế, văn hóa phù hợp với từng vùng của những người quản lư từ trung ương đến địa phương đương thời. Ngoài ra những kiến thức ấy c̣n vô cùng quan trọng đối với những người nghiên cứu sau này. Đơy chớnh là những bằng chứng xác thực, sống động cho chúng ta t́m hiều về con người, về văn hóa, về quá tŕnh thu hẹp hay mở rộng . của những vùng đất đai trong suốt quá tŕnh lịch sử của dân tộc.
Cũng như các đất nước khỏc, sỏch địa chí xuất hiện ở nước ta từ khá sớm. Thời Lư – Lư Anh Tụng, cú tác phẩm Nam bắc phiên giới địa đồ ghi về h́nh thế núi sông phong vật, đă thất truyền từ lâu. Thời Trần có An Nam chí lượccủa Lê Trắc, gồm 19 quyển chủ yếu về sử chí, nhưng trong đó có quyển 1 và quyển 19 thuộc thể loại dư địa chí. Tác phẩm này được giới nghiên cứu đầu thế kỷ XX biết đến qua bản in của Ngạn Minh Hương, người Nhật, xuất bản tại Tokyo. Thời Lờ cú Dư địa chí của Nguyễn Trăi, đây là cuốn sách địa chí xưa nhất c̣n lại đến ngày nay. Thời Nguyễn cú cỏc tác phẩm địa chí toàn quốc như Hoàng Việt nhất thống dư chí – đời Gia Long, Hoàng Việt địa dư chí – đời vua Minh Mệnh, Đại Nam nhất thống chí (1864 – 1875), sau này cũn cú Đồng Khánh dư địa chí – đời Đồng Khánh.
Ngoài ra, cũn cú sỏch viết về địa chí khu vực, vùng miền như Ô châu cận lụccủa Dương Văn An, chép về núi sông, thành tŕ, phong tục của vùng Thuận Quảng, Phủ biên tạp lục của Lê Quư Đôn cũng chép về hai xứ Thuận Hóa, Quảng Nam; Hải Dương chí lược của Ngụ Thỡ Nhậm chép về đất đai, phong tục, nhân vật, đinh, thuế của xứ Hải Dương; Gia Định thành thông chí của Trịnh Hoài Đức; Cao Bằng thực lục của Nguyễn Hựu Cung; Hưng Hóa phong thổ lục của Hoàng Bỡnh Chớnh; Bắc thành dư chí lục của Lê Chất; Nghệ An kư của Bùi Dương Lịch; Tuyên Quang phong thổ kư của Nguyễn Văn Bơn .
Nằm trong hệ thống sách địa chí khu vực, tác phẩm Hưng Hóa kư lược của Phạm Thận Duật là cuốn sách viết về địa lư, văn hóa, phong tục của vùng Hưng Hóa xưa (bao gồm toàn bộ tỉnh Sơn La, Lai châu, Điện Biờn, Yờn Bỏi và một phần các tỉnh Tuyên Quang, Ḥa B́nh, Phú Thọ và Lào Cai ngày nay).
Xuất phát từ nhu cầu t́m hiểu về lĩnh vực dư địa chí nói chung, địa chí Hưng Hóa nói riêng (bao gồm các vấn đề : Diờn cách (thay đổi địa giới); Cương vực; Đinh điền ngạch thuế; Núi sông; Đền chùa; Thành tŕ; Cổ tích; Khí hậu; Thổ sản; Phong tục tập quán; Thổ tự (chữ Thái); Thổ ngữ (tiếng Thái)) và t́m hiểu những giá trị mà tác phẩm c̣n truyền lại đến ngày nay, chúng tôi chọn đề tài “Hưng Húa kớ lược – Những giá trị c̣n lại”.
Thông qua đó, chúng ta có thể thống kê tổng hợp về t́nh h́nh kinh tế xă hội của vùng Hưng Hóa dưới triều Nguyễn. Biết được sự thay đổi về địa giới các khu vực qua từng thời kỳ và lư do của sự thay đổi đó; biết về dân số cũng như cơ cấu quan chức địa phương, biết về thổ sản, khí hậu . Đặc biệt hơn cả là những kiến thức về phong tục tập quán của các dân tộc trên địa bàn. Chữ Thái và tiếng Thái được chúng tôi đặc biệt quan tâm trong luận văn này.

2. Lịch sử nghiên cứu vấn đềHưng Hóa kư lược là một tác phẩm dư địa chí có chất lượng không chỉ về mặt nội dung mà c̣n cả về phương thức tŕnh bày, cùng với tác giả Phạm Thận Duật - nhà thơ, nhà chính trị, tác phẩm này đă thu hút sự chú ư của giới nghiên cứu. Trờn chớnh quê hương của tác giả, hội văn học nghệ thuật tỉnh Hà Nam Ninh (nay là tỉnh Ninh B́nh) dưới sự giúp đỡ của các nhà nghiờn cứu sử học Nguyễn Văn Huyền, Hoàng Lờ, Ngụ Thế Long, Phạm Văn Thắm, Nguyễn Hữu Tưởng đă cho ra cuốn sách Phạm Thận Duật – cuộc đời và sự nghiệp, được in vào năm 1989, do nhà xuất bản Khoa học Xă hội phát hành. Cuốn sách này chia làm ba phần lớn: phần thứ nhất viết về cuộc đời và sự nghiệp của Phạm Thận Duật; phần thứ hai lược dịch các tác phẩm của tác giả, trong đó có phần dịch về Hưng Hóa kư lược. Tuy nhiờn, các dịch giả chỉ giới thiệu qua về phần Thổ tự và Thổ ngữ; Phần thứ ba là phụ lục bao gồm các bài thơ mà tác giả được tặng, đối viếng; Vọng Sơn niên phả và Niên biểu về Phạm Thận Duật.
Tiếp đó Viện sử học đă tổ chức hội thảo về Phạm Thận Duật, kết quả cuốnPhạm Thận Duật – Sự nghiệp văn hóa, sứ mệnh cần vương ra đời vào năm 1997, do Hội Khoa học lịch sử Việt Nam xuất bản. Đây là cuốn sách tập hợp nhiều bài viết của các nhà nghiên cứu về thân thế và sự nghiệp của tác giả nói trên, trong đó có bài: Vài nét về giá trị của sách Hưng Hóa kư lược – của Nguyễn Quang Ân, nguyên trưởng pḥng tư liệu Viện Sử học lúc bấy giờ; bài:Phong tục tập quán các dân tộc ít người qua “Hưng Hóa kư lược”­ – của Bựi Xuơn Đớnh, nguyờn Phó viện trưởng viện Dân tộc học. Ngoài ra c̣n một loạt các bài viết của các tác giả khác cũng được in trong cuốn sách này.
Năm 2000, nhà xuất bản Văn Hóa Thông Tin đă cho ra đời ấn phẩm “Phạm Thận Duật toàn tập”, đă cho dịch toàn bộ các tác phẩm của Phạm Thận Duật, trong đó “Hưng Hóa kư lược” được giới thiệu lại với đầy đủ các mục trong sách, bao gồm cả phẩn Thổ tự và Thổ ngữ mà cuốn Phạm Thận Duật – Sự nghiệp văn hóa, sứ mệnh cần vương, do Hội Khoa học lịch sử Việt Nam xuất bản năm 1989 đă để lại trước đó. Trong sách cũng có bài nghiên cứu “Hưng Hóa kư lược, cuốn địa phương chí đặc sắc của Phạm Thận Duật” do PGS. Phan Văn Các – nguyên Viện trưởng Viện Nghiên cứu Hỏn Nụm viết. Bài viết đă giới thiệu một cách sơ lược về tác phẩm nói trên và đưa ra một số nhận xét hết sức sỏt đỏng về phương thức biên soạn và nội dung tác phẩm đề cập. Giáo sư đă viết: “Có thể nói, với Hưng Hóa kư lược, Phạm Thận Duật đă thể hiện một tư duy khoa học sắc sảo, vượt ra ngoài khuôn khổ đào tạo kiểu từ chương khoa cử đương thời, vươn tới chiếm lĩnh những tri thức bách khoa và thực tiễn để cống hiến đích thực cho khoa học và cho đất nước.”
Gần đây nhất, năm 2007, thạc sĩ khoa Ngữ Văn – chuyên ngành Hỏn Nụm Nguyễn Thị Nhung, trường Đại học Sư phạm Hà Nội đă bảo vệ thành công luận văn “Hưng Húa kí lược - tác phẩm dư địa chí thế kỉ XIX”. Luận văn này đă giới thiệu khá đầy đủ về cuộc đời và sự nghiệp của Phạm Thận Duật, đưa ra những đánh giá về giá trị của tác phẩm và có phần phụ lục giới thiệu bản dịch Hưng Hóa kư lược. Tuy nhiên, phần Thổ ngữ và Thổ tự, luận văn cũng giới thiệu rất sơ lược và chúng tôi mong rằng trong luận văn này, ngoài những những nghiên cứu riêng của học viên, chúng tôi c̣n cố gắng bổ sung thêm một số phần mà những người nghiên cứu trước chưa đề cập đến.
3. Mục đích nghiên cứu“Hưng Hóa kư lược” là một tác phẩm dư địa chí với nội dung bao gồm các mục: Diờn cách, cương vực, đinh điền thuế lệ, từ tự, thành tŕ, cổ tích, khí hậu, thổ sản, tập thượng, thổ tự và thổ ngữ. Nghiên cứu về tác phẩm, cũng chính là nghiên cứu về các nội dung nói trên. Qua đó cho chúng ta thấy được những thay đổi cụ thể về diện tích, tên gọi cũng như về dân số của cỏc vựng trong khu vực qua các thời kỳ khác nhau và các triều đại khác nhau trong tiến tŕnh lịch sử dân tộc Việt Nam.
Trong từng tiểu mục của tác phẩm, có lồng ghép đưa ra những câu chuyện lư giải về các phong tục tập quán, tên gọi vùng miền, các ḍng sông ngọn núi. Đơy chớnh là những căn cứ để nghiên cứu về xuất xứ tên gọi địa danh cũng như xuất xứ của các phong tục, tập quán của đồng bào các dân tộc trong vùng đất Hưng Hóa xưa và nay.
Phần Từ tự là một phần rất quan trọng đối với những người chuyên nghiên cứu về lĩnh vực tôn giáo, văn hóa. V́ qua phần này có thể hé mở cho chúng ta biết về nếp sống tôn giáo của dân bản địa, những tôn giáo có sẵn và tôn giáo du nhập; thời kỳ du nhập tôn giáo mới, mục đích của sự du nhập đó cũng như xuất xứ của các đền chùa và các vị thần thánh mà đền chùa đó thờ cúng.
Phần Tập thượng ngoài việc cung cấp về số lượng các dân tộc cư trú trong vùng c̣n đưa ra những kiến thức cụ thể, phong phú về phong tục tập quán của dân bản địa. Điều này vô cùng ư nghĩa đối với những nhà nghiên cứu dân tộc học, v́ họ thể dựa vào đây để đưa ra những lư giải chính xác về các thói quen, những điều tôn sùng và kiêng kị của các dân tộc trong vùng. Ngoài ra, họ cũng có thể đưa ra được những đánh giá chính xác về những sự thay đổi của các phong tục đó dưới sự tác động của hoàn cảnh chủ quan và khách quan.
Đặc biệt, phần Thổ tự và Thổ ngữ không chỉ quan trọng đối với các nhà nghiên cứu về ngôn ngữ mà c̣n quan trọng đối với những ai quan tâm, có hứng thú với ngôn ngữ các dân tộc ít người. Hai tiểu mục này được các nhà nghiên cứu đánh giá như một cuốn từ điển dạy ngoại ngữ, giúp chúng ta có được những cơ sở ban đầu cho việc học chữ và tiếng Thái.
Như vậy, nghiên cứu về tác phẩm này sẽ cho chúng ta những kiến thức toàn diện về mọi phương diện: địa lư, dân số, văn hóa, ngôn ngữ của vùng đất Hưng Hóa xa xưa mà nay là toàn bộ tỉnh Sơn La, Lai châu, Điện Biờn, Yờn Bỏi và một phần các tỉnh Tuyên Quang, Ḥa B́nh, Phú Thọ và Lào Cai ngày nay.
4. Phạm vi nghiên cứuNghiên cứu về một tác phẩm nói chung và một tác phẩm Hỏn Nụm nói riêng là nghiên cứu về toàn bộ những khía cạnh liên quan đến tác phẩm như: vấn đề tác giả, thời gian ra đời tác phẩm, nguyên nhân ra đời, những nội dung và giá trị của tác phẩm, sự ra đời của tác phẩm có ư nghĩa như thế nào đối với t́nh h́nh thực tiễn lúc bấy giờ và sau nay . Tuy nhiên, trong khuôn khổ một luận văn thạc sĩ, chúng tôi cũng không tham vọng nhiều mà chỉ xin nghiên cứu về một số vấn đề cụ thể sau đây:
Thứ nhất: vấn đề tác giả và hoàn cảnh ra đời tác phẩm.
Thứ hai: nội dung tác phẩm, từ đó ra những giá trị mà nội dung mang lại (bao gồm: giá trị lịch sử địa lư; giá trị lịch sử nhân vật, sự kiện; giá trị ngôn ngữ, chữ viết; giá trị về nội dung dân tộc học; giá trị y học và thổ sản)
Thứ ba: giới thiệu về phần Thổ tự, cách cấu tạo chung của chữ Thái, phiên âm chữ Thái; Thổ ngữ, cách đọc, ư nghĩa của từng từ.
5. Phương pháp nghiên cứuĐể thực hiện đề tài, chúng tôi chủ yếu sử dụng phương pháp văn bản học, ngoài ra kết hợp với một số phương pháp liên ngành như thống kê, phân loại, phân tích, so sánh,
Phương pháp văn bản học: tác phẩm “Hưng Hóa kư lược” trên thực tế tồn tại một số văn bản khác nhau, do vậy cần vận dụng phương pháp văn bản học để làm rơ thực trạng văn bản, xác định một văn bản chính làm cơ sở cho việc nghiên cứu.
Phương pháp thống kê: Sử dụng phương pháp này là một bước cần thiết vỡ nú sẽ cung cấp các dữ liệu đáng tin cậy cho luận văn.
Phương pháp lịch sử: Nghiên cứu những vấn đề về văn bản tác phẩm thuộc lĩnh vực dư địa chí được viết vào thế kỉ XIX. Muốn xác định được văn bản c̣n lại cho đến ngày nay th́ chúng tôi cần phải t́m hiểu kĩ lịch sử văn bản
Phương pháp phân tích, so sánh: Là phương pháp xem xét hoàn cảnh ra đời của tác phẩm, nội dung tư tưởng và giá trị học thuật mà tác phẩm hàm chứa, nhằm khai thác sâu hơn những vấn đề nghiên cứu.
6. Đóng góp của đề tàiThực hiện đề tài này, chúng tôi mong muốn góp phần t́m hiểu tác giả Phạm Thận Duật về cuộc đời và sự nghiệp của ông.
Cung cấp thêm tư liệu cần thiết khi nghiên cứu vấn đề lịch sử, địa lí, con người, phong tục tập quán, văn hóa xă hội nói chung và Hưng Hóa nói riêng.
Ngoài ra, chúng tôi muốn đặc biệt t́m hiểu và giới thiệu đến bạn đọc phần Thổ tự (chữ Thái) và Thổ ngữ (tiếng Thái) ở phần cuối của tác phẩm. Đây thực sự là một tài liệu hết sức quư giá, có thể là nền tảng vững chắc dành cho những người yêu thích và có hứng thú với thứ ngôn ngữ của dân tộc thiểu số này.
7. Cấu trúc của đề tàiLuận văn được tŕnh bày theo cấu trúc sau:
Lời cảm ơn
Lời cam đoan
Mục lục
PHẦN MỞ ĐẦU
1. Lư do chọn đề tài
2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề
3. Mục đích nghiên cứu
4. Phạm vi nghiên cứu
5. Phương pháp nghiên cứu
6. Đóng góp của đề tài
7. Cấu trúc của đề tài
PHẦN NỘI DUNG
Chương 1: Tác giả và hoàn cảnh ra đời của tác phẩm
1. 1. Cuộc đời và sự nghiệp của Phạm Thận Duật
1. 2. Tác phẩm và hoàn cảnh ra đời của tác phẩm
1. 2.1. Thời gian, hoàn cảnh ra đời tác phẩm
1. 2.2. Những nội dung chính của tác phẩm
Tiểu kết chương 1
Chương 2: Khảo cứu và giới thiệu văn bản “Hưng Hóa kư lược”
2.1. Các thuật ngữ và khái niệm liên quan
2.1.1. Thuật ngữ “Văn bản”
2.1.2. Khái niệm “Văn bản học”
2.2. Giới thiệu về văn bản “Hưng Hóa kư lược”
2.2.1. Số lượng văn bản, hiện trạng từng văn bản
2.2.2. Nội dung chi tiết văn bản
Tiểu kết chương 2
Chương 3: Giá trị của tác phẩm “Hưng Hóa kư lược”
3.1. Giá trị lịch sử
3.1.1. Diờn cỏch địa lư hành chính các khu vực trong tỉnh Hưng Hóa xưa
3.1.2. Nhân vật và sự kiện lịch sử
3.2. Giá trị về việc nghiên cứu di tích văn hóa cỏc đỡnh, đền, chùa
3.3. Giá trị về mặt nghiên cứu dân tộc học
3.4. Giá trị y học và sản vật
3.5. Giá trị về ngôn ngữ, chữ viết
3.5.1. Chữ viết
3.5.2. Ngôn ngữ