Tiến Sĩ Hôn nhân và gia đình của tộc người Brâu ở làng Đắk Mế, xã Bờ Y, Huyện Ngọc Hồi, tỉnh Kon Tum

LUẬN ÁN TIẾN SĨ NHÂN HỌC
NĂM 2013

MỤC LỤC
Trang
PHẦN MỞ ĐẦU 1
CHƯƠNG 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU, CƠ SỞ LÝ THUYẾT,PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU VÀ KHÁI QUÁT VỀ TỘC NGƯỜI BRÂU Ở TỈNH KON TUM 5
1.1. Tổng quan tài liệu nghiên cứu 5
1.2. Cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu 10
1.3. Khái quát về tỉnh Kon Tum và tộc người Brâu 25
Tiểu kết chương 1 37
CHƯƠNG 2: HÔN NHÂN 39
2.1. Quan niệm của người Brâu về hôn nhân 39
2.2. Nguyên tắc trong hôn nhân 44
2.3. Tính chất của hôn nhân 50
2.4. Các nghi thức trong hôn nhân 50
2.5. Các trường hợp hôn nhân đặc biệt 57
2.6. Các trường hợp ly hôn 64
Tiểu kết chương 2 66
CHƯƠNG 3: GIA ĐÌNH 67
3.1. Phân loại và cấu trúc gia đình Brâu 67
3.2. Quy mô gia đình Brâu 71
3.3. Chức năng của gia đình Brâu 74
3.4. Mối quan hệ giữa các thành viên trong gia đình Brâu 81
3.5. Nghi lễ gia đình 88
Tiểu kết chương 3 92
CHƯƠNG 4. BIẾN ĐỔI VỀ HÔN NHÂN VÀ GIA ĐÌNH CỦA NGƯỜI BRÂU 93
4.1. Biển đổi về hôn nhân 93
4.2. Biến đổi về gia đình 102
4.3. Nguyên nhân của biến đổi 113
Tiểu kết chương 4 121
CHƯƠNG 5. KẾT QUẢ VÀ BÀN LUẬN 123
5.1. Kết quả nghiên cứu về hôn nhân và gia đình của người Brâu 123
5.1.1. Về hôn nhân 123
5.1.2. Về gia đình 124
5.2. Bàn luận về hôn nhân và gia đình của người Brâu 126
KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ 134
1. Kết luận 134
2. Kiến nghị 137
Danh mục công trình khoa học đã công bố của tác giả 141
Tài liệu tham khảo 142
Phụ lục 151
1. Tính cấp thiết của đề tài nghiên cứu
Brâu là một trong số 16 tộc người (La Hủ, La Ha, Pà Thẻn, Lự, Ngái, Chứt, Lô Lô, Mảng, Cơ Lao, Bố Y, Cống, Si La, Pu Péo, Ơ Đu, Rơ Măm, Brâu) ở nước ta có dân số dưới 10.000 người (Tổng điều tra Dân số và nhà ở Việt Nam ngày 1/4/2009). Những tộc người này cư trú chủ yếu tại các tỉnh biên giới (Hà Giang, Lào Cai, Lai Châu, Điện Biên, Nghệ An, Đắk Lắk, Kon Tum), thuộc diện khó khăn về phát triển về kinh tế - xã hội, quy mô dân số và chất lượng dân số đang đặt ra nhiều vấn đề đối với sự phát triển bền vững. Những năm gần đây Đảng và Nhà nước ta đã có một số
chính sách đặc biệt để phát triển đối với các tộc người này Theo số liệu Tổng điều tra Dân số và nhà ở Việt Nam ngày 1/4/2009, dân số Brâu của cả nước là 397 người, chủ yếu cư trú tập trung tại làng Đắk Mế, xã Bờ Y, huyện Ngọc Hồi, tỉnh Kon Tum. Brâu là một trong các tộc người thuộc nhóm ngôn ngữ Môn - Khơ me phía nam. Theo tài liệu điền dã, cộng đồng người Brâu làng Đắk Mế có nguồn gốc ở Nam Lào và Đông Bắc Campuchia, một bộ phận nhỏ người
Brâu di cư sang Việt Nam sinh sống khoảng 150-160 năm (từ 6-7 thế hệ). Từ đó đến nay, người Brâu sinh sống trong khu vực ngã ba biên giới của ba nước Việt Nam, Lào và Campuchia. Tại địa bàn ngã ba Đông Dương này, ngoài Brâu còn có một số tộc người khác cùng sinh sống như Xơ-đăng, Giẻ-Triêng, Rơ-măm, Gia-rai, và sau này các tộc người Tày, Mường, Thái, . di cư đến. Đây là những tộc người có mối quan hệ về kinh tế, văn hóa - xã hội trực tiếp với người Brâu, đặc biệt là từ những năm sau đổi mới (1986) đến nay.
Cùng với sự biến đổi kinh tế, văn hóa - xã hội ngày càng mạnh mẽ, nhất là từ tháng 11 năm 2005, khi Chính phủ Quyết định thành lập và ban hành Quy chế hoạt động của Khu kinh tế cửa khẩu Quốc tế Bờ Y thuộc xã Bờ Y, huyện Ngọc Hồi, tỉnh Kon Tum, thì khu vực sinh sống của tộc người Brâu từ một vùng rừng núi hoang vu đã trở thành khu kinh tế thương mại với tốc độ đô thị hóa diễn ra hết sức nhanh chóng. Điều này đã tác động trực tiếp đến các lĩnh vực kinh tế, xã hội và văn hóa của các tộc người trong khu vực ngã ba biên giới Việt Nam, Lào và Campuchia nói chung, người Brâu nói riêng. Chính tác động này đã dẫn tới sự biến đổi văn hóa truyền thống của người Brâu, trong đó hôn nhân và gia đình là lĩnh vực biến đổi đáng kể nhất.
Nghiên cứu hôn nhân và gia đình các tộc người thuộc ngôn ngữ Môn-Khơme vùng Trường Sơn – Tây Nguyên nói chung và người Brâu nói riêng có nhiều ý nghĩa về khoa học, vừa góp phần tìm hiểu những vấn đề quan hệ tộc người trong nước và xuyên biên giới, vừa góp phần nhìn nhận sự biến đổi của các hình thức hôn nhân và gia đình; đồng thời cung cấp thêm nguồn tư liệu quý và hiểu biết về các tộc người thuộc nhóm ngữ hệ Môn – Khơ me. Mặt khác, nghiên cứu này còn làm cơ sở khoa học tham góp cho việc hoạch định những chính sách xã hội cụ thể về dân số và kế
hoạch hóa gia đình (KHHGĐ), xây dựng quy mô gia đình và văn hóa gia đình, . Trên cơ sở đó, Đảng và Nhà nước có những quy định phù hợp với đặc điểm riêng đối với những tộc người có dân số ít, đặc biệt khó khăn ở vùng sâu, vùng xa, vùng biên giới. Bản thân tôi đã có thời gian công tác trong ngành văn hóa hơn 25 năm tại tỉnh Kon Tum, vừa làm công tác quản lý văn hóa ở địa phương, vừa tham gia nghiên cứu, sưu tầm về văn hóa các tộc người và đã tham gia viết một số công trình nghiên cứu về văn hóa các tộc người ở Kon Tum, sưu tầm và biên tập một số sử thi Tây Nguyên. Từ kết quả ban đầu, với lòng say mê khoa học, gắn bó với con người và lịch sử của vùng đất này, tôi đã quyết định chọn đề tài Hôn nhân và gia đình của người Brâu ở làng Đắk Mế, xã Bờ Y, huyện Ngọc Hồi, tỉnh Kon Tum làm luận án tiến sĩ, chuyên ngành nhân học văn hóa.
2. Mục tiêu nghiên cứu
Một là, tìm hiểu về hôn nhân và gia đình truyền thống của người Brâu và những biến đổi qua các thời kỳ trước và sau năm 1975, đặc biệt là sau khi thành lập Khu kinh tế cửa khẩu Quốc tế Bờ Y từ năm 2005 đến thời điểm nghiên cứu.
Hai là, chỉ rõ những nhân tố tác động trực tiếp, gián tiếp đến sự biến đổi và xu hướng hôn nhân và quan hệ gia đình của tộc người này trong bối cảnh phát triển kinh tế - xã hội, giao tiếp văn hóa với các tộc người ở Tây Nguyên và các nước láng giềng. Ba là, làm cơ sở khoa học để các nhà quản lý tham khảo trong việc hoạch định chính sách, xây dựng các giải pháp khả thi nhằm phát triển dân số, chất lượng dân số, gắn với bảo tồn, xây dựng văn hóa gia đình truyền thống của người Brâu trong bối cảnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước.
3. Đối tượng, phạm vi và địa bàn nghiên cứu
Trên cơ sở tìm hiểu nguồn gốc lịch sử, cảnh quan cư trú, đặc điểm dân cư, dân số và điều kiện kinh tế- xã hội của người Brâu tại làng Đắk Mế, xã Bờ Y, huyện Ngọc Hồi, tỉnh Kon Tum, luận án tập trung nghiên cứu về hôn nhân và gia đình, phân tích chức năng, qui mô, cấu trúc của gia đình tộc người Brâu; những quy tắc, các hình thức, quan hệ hôn nhân và những biến đổi của nó dưới tác động của các điều kiện kinh tế - xã hội mới. Đồng thời, luận án bước đầu so sánh với tình trạng hôn nhân và gia đình của tộc người này trong mối liên hệ với người Brâu ở Lào và Campuchia.
Về không gian: Người Brâu tập trung chủ yếu ở làng Đắk Mế, xã Bờ Y, huyện Ngọc Hồi, tỉnh Kon Tum, có quan hệ xuyên biên giới với người Brâu ở Lào và Campuchia, nên tôi đã lựa chọn nơi đây làm mẫu nghiên cứu.
Do những biến đổi về đơn vị hành chính và điều kiện lịch sử cũng như quá trình phát triển kinh tế - xã hội vùng biên giới, vì vậy luận án cũng lưu ý đến các mốc thời gian: Trước năm 1975, từ 1975 đến 1991. Đây là giai đoạn sau khi di cư sang Việt Nam, cộng đồng người Brâu tụ cư trong làng Đắk Mế, có kết cấu truyền thống rất chặt chẽ . Từ năm 1991 đến 2004, nhất là sau khi làng Đắk Mế bị cháy trụi (tháng 4 năm 1991), kết cấu làng truyền thống bị phá vỡ hoàn toàn, dẫn đến sự thay đổi cơ bản về kinh tế, văn hóa - xã hội của cộng đồng người Brâu. Từ tháng 11 năm 2005 đến nay, khi cửa khẩu Quốc tế Bờ Y chính thức đi vào hoạt động thì cộng đồng người Brâu nơi đây chịu sự tác động trực tiếp, toàn diện về mọi mặt kinh tế, văn hóa - xã hội của quá trình hội nhập, giao lưu và tiếp biến văn hóa với các tộc người trong khu vực, quốc gia và cả với bên kia biên giới.
4. Nguồn tư liệu và tài liệu của luận án
Để hoàn thành luận án, tác giả đã sử dụng các nguồn tư liệu và tài liệu chủ yếu sau đây:
Tư liệu do chính tác giả thu thập được qua nhiều đợt điền dã dân tộc học trong quá trình nghiên cứu thực tế tại xã Bờ Y, huyện Ngọc Hồi, tỉnh Kon Tum. Đáng kể nhất là các đợt nghiên cứu dài ngày vào các năm 1995, 1997, 2000, 2004 và mới đây nhất là tháng 4 năm 2011.
Tài liệu thứ cấp về địa lý, dân cư, các loại báo cáo, số liệu thống kê liên quan đến luận án lưu trữ tại địa phương.
Luận án cũng kế thừa nguồn tài liệu đã công bố trong các công trình nghiên cứu, bài viết của các học giả trong và ngoài nước. Đặc biệt, kế thừa và phát triển kết quả nghiên cứu từ luận văn thạc sĩ và công trình đã công bố trong cuốn Hôn nhân và gia đình của tộc người Brâu của chính tác giả.
5. Đóng góp của luận án
- Trình bày một cách có hệ thống, chuyên sâu về hôn nhân và gia đình truyền thống của người Brâu ở làng Đắk Mế, xã Bờ Y, huyện Ngọc Hồi, tỉnh Kon Tum. - Nhận diện mối quan hệ truyền thống, những biến đổi và xu hướng phát triển hôn nhân và gia đình từ năm 1975 đến nay của tộc người Brâu
- Kết quả nghiên cứu của luận án là luận cứ khoa học giúp cho việc bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa, xây dựng chính sách dân số và kế hoạch hóa gia đình đối với tộc người Brâu, một trong số 16 tộc người có dân số ít ở Việt Nam đang được Đảng và Nhà nước có chính sách ưu tiên đặc biệt trong phát triển kinh tế - xã hội, văn hóa.
6. Bố cục của luận án
Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục, nội
dung của luận án gồm 5 chương.
Chương 1. Tổng quan tài liệu, cơ sở lý thuyết, phương pháp nghiên cứu và khái
quát về tộc người Brâu ở tỉnh Kon Tum.
Chương 2. Hôn nhân
Chương 3. Gia đình
Chương 4. Biến đổi trong hôn nhân và gia đình của người Brâu
Chương 5. Kết quả và bàn luận