Thạc Sĩ Hoạt động mưu sinh của người Kháng ở xã Chiềng Bôm, huyện Thuận Châu, tỉnh Sơn La

Luận án tiến sĩ năm 2013
Đề tài: Hoạt động mưu sinh của người Kháng ở xã Chiềng Bôm, huyện Thuận Châu, tỉnh Sơn La
Định dạng file word


MỞ ĐẦU
1. Lý do chọn đề tài
Bản chất nền kinh tế truyền thống của phần lớn các dân tộc thiểu số ở nước ta là nền kinh tế mang tính tự nhiên, tự cấp và tự túc. Khi bước vào thời kỳ Đổi mới, nền kinh tế này phải chuyển sang kinh tế hàng hoá nhiều thành phần. Cùng với sự chuyển đổi đó là tình trạng gia tăng dân số, thu hẹp diện tích rừng, sự suy giảm nhanh chóng chất lượng đất, Từ đây, đang có rất nhiều vấn đề được đặt ra trong công cuộc cải thiện sinh kế, cần sự quan tâm, giải quyết kịp thời nhằm hướng tới sự ổn định và phát triển tộc người.
Không ít những chương trình, dự án phát triển đã và đang được thực hiện ở miền núi Việt Nam, tuy nhiên, nền kinh tế của các dân tộc thiểu số ở đây vẫn đang phát triển một cách hết sức khó khăn, thiếu sự hợp lý và bền vững. Với nhiều nguyên nhân, chúng ta đang chậm trễ trong việc tìm ra một chiến lược phát triển phù hợp, thích ứng và khả dụng đối với mỗi dân tộc, mỗi vùng miền.
Là một trong 21 dân tộc thuộc nhóm ngôn ngữ Môn - Khơ me ở nước ta, cho đến nay, với những lý do khách quan như dân số ít, sinh sống ở vùng sâu, vùng xa, vùng kém phát triển về kinh tế - xã hội, . nên dân tộc Kháng nhận được rất ít sự quan tâm nghiên cứu, trong đó, nghiên cứu về hoạt động mưu sinh lại càng hiếm thấy.
Trong bối cảnh đó, việc thực hiện đề tài “Hoạt động mưu sinh của người Kháng ở xã Chiềng Bôm, huyện Thuận Châu, tỉnh Sơn La” sẽ không chỉ làm sáng tỏ những tri thức và kinh nghiệm để thích ứng với môi trường tự nhiên của người Kháng mà còn tìm ra những biến đổi và bất cập của nó với phát triển bền vững trong điều kiện mới. Trên cơ sở tương đồng về điều kiện tự nhiên cũng như trình độ phát triển kinh tế - xã hội, hoạt động mưu sinh của người Kháng ở Chiềng Bôm mang những nét khá tiêu biểu cho một số dân tộc thiểu số và miền núi Tây Bắc. Vì vậy, từ kết quả nghiên cứu, luận án hi vọng sẽ cung cấp nguồn tư liệu hữu ích, làm cơ sở cho việc hoạch định những chương trình hỗ trợ cần thiết phục vụ công tác giảm nghèo, phát triển kinh tế - xã hội, giải quyết vấn đề bảo vệ môi trường sống, nhằm hướng tới phát triển bền vững không chỉ với cộng đồng người Kháng mà còn ở các dân tộc thiểu số khác trên địa bàn Tây Bắc nước ta.
Do quá trình tộc người cũng như lịch sử phát triển kinh tế - xã hội chung ở Tây Bắc, dân tộc Kháng cùng với một số cư dân thuộc nhóm ngôn ngữ Môn - Khơ me đã và đang chịu sự ảnh hưởng của người Thái trên mọi phương diện. Sự đồng hoá trong lịch sử cộng với xu hướng giao lưu, tiếp xúc mạnh mẽ với các dân tộc khác trong giai đoạn hiện nay đã làm cho nền văn hoá bản địa của người Kháng rất khó nhận diện. Trong bối cảnh đó, luận án còn hi vọng sẽ góp phần tìm ra những yếu tố mang sắc thái văn hoá Kháng trong hoạt động mưu sinh còn tồn tại đến ngày nay.
2. Mục tiêu nghiên cứu
Luận án nhằm đạt được một số mục tiêu nghiên cứu sau:
- Cung cấp nguồn tư liệu mới, cụ thể và có hệ thống về hoạt động mưu sinh truyền thống của người Kháng ở xã Chiềng Bôm, huyện Thuận Châu, tỉnh Sơn La.
- Phân tích và lý giải sự biến đổi hoạt động mưu sinh của người Kháng ở Chiềng Bôm từ khi thực hiện §ổi mới đến nay.
- Xác định những vấn đề đặt ra cho hoạt động mưu sinh của người Kháng hiện nay trong mối quan hệ với phát triển bền vững như tăng trưởng kinh tế, ổn định xã hội, phát triển văn hoá, bảo vệ tài nguyên môi sinh,
- Kết quả nghiên cứu của luận án sẽ là nguồn tư liệu cần thiết, làm cơ sở cho việc hoạch định những chương trình hỗ trợ phát triển kinh tế - xã hội cho các dân tộc thiểu số nói chung và cộng đồng người Kháng nói riêng.
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
Đối tượng nghiên cứu của luận án là các hoạt động mưu sinh của người Kháng ở xã Chiềng Bôm. Chúng tôi đã chọn một số bản người Kháng (Poọng, Hốn, Tịm, ) trong xã làm điểm nghiên cứu sâu và có khảo sát một số bản người Thái cận cư để thực hiện các nghiên cứu so sánh.
Về thời gian, luận án nghiên cứu các hoạt động mưu sinh của người Kháng qua hai giai đoạn, trước Đổi mới và từ Đổi mới (1986) đến nay. Giai đoạn trước Đổi mới được xác định trong luận án này là vài thập niên trước khi công cuộc Đổi mới diễn ra. Sở dĩ phân chia thành hai giai đoạn, lấy mốc là năm 1986 vì đây là thời điểm diễn ra Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ VI, Đại hội khởi xướng công cuộc Đổi mới toàn diện đất nước, đánh dấu bước chuyển đổi quan trọng về đường lối, chủ trương phát triển kinh tế của Đảng và Nhà nước ta từ quan liêu bao cấp sang cơ chế thị trường. Kể từ sau năm 1986, đời sống kinh tế, văn hoá, xã hội của tất cả các dân tộc trên đất nước ta, trong đó có người Kháng đã có những thay đổi, chuyển biến mạnh mẽ. Từ đó đến nay, thực hiện chủ trương phát triển kinh tế hàng hoá nhiều thành phần theo cơ chế thị trường, được sự hỗ trợ của Nhà nước về mọi nguồn lực, người Kháng nói chung và người Kháng ở Chiềng Bôm nói riêng đang trong tiến trình xoá đói giảm nghèo, từng bước ổn định đời sống. Tuy nhiên, cũng có không ít những thách thức đang đặt ra đối với họ trong quá trình phát triển. Xem xét hoạt động mưu sinh của người Kháng ở trước và sau Đổi mới sẽ cho thấy sự thích ứng, biến đổi cũng như xu hướng phát triển của các hoạt động này dưới tác động của những điều kiện kinh tế - xã hội trong giai đoạn hiện nay.
4. Nguồn tư liệu của luận án
Nguồn tư liệu để hoàn thành luận án chủ yếu là tài liệu điền dã do chúng tôi thu thập tại địa bàn nghiên cứu. Đó là kết quả của các cuộc phỏng vấn, thảo luận, trao đổi, với lãnh đạo địa phương và người dân ở các bản người Kháng, xã Chiềng Bôm, huyện Thuận Châu, tỉnh Sơn La từ năm 2006 đến nay. Tác giả đã thực hiện 5 đợt khảo sát thực địa, được bố trí vào các tháng khác nhau để đảm bảo có cái nhìn tổng thể và đa dạng về chu trình mưu sinh khép kín hàng năm của họ.
Bên cạnh nguồn tư liệu điền dã, luận án còn sử dụng các nguồn tài liệu thứ cấp như các văn bản (Nghị quyết, Thông tư, Nghị định, ) về các chủ trương, chính sách trong phát triển kinh tế - xã hội, xoá đói giảm nghèo của Chính phủ Việt Nam; các Nghị quyết, báo cáo tổng kết, số liệu thống kê hàng năm, của tỉnh Sơn La, huyện Thuận Châu và xã Chiềng Bôm. Ngoài các nguồn tư liệu trên, luận án còn kế thừa các kết quả nghiên cứu về hoạt động kinh tế của người Kháng và của các tộc người khác đã được công bố làm nguồn tư liệu.
5. Đóng góp của luận án
- Là công trình nghiên cứu chuyên sâu, có hệ thống về hoạt động mưu sinh của dân tộc Kháng ở Chiềng Bôm.
- Phân tích một cách hệ thống và toàn diện về sự tác động của hoạt động mưu sinh tới phát triển bền vững để từ đó, tìm ra những bất cập trong phát triển sinh kế của người Kháng trong giai đoạn hiện nay.
- Tư liệu và những kết quả nghiên cứu được công bố trong luận án có ý nghĩa trong nghiên cứu, giảng dạy và hoạch định các chương trình, chính sách liên quan đến đất đai, môi trường, an ninh lương thực, giảm nghèo và phát triển bền vững, ở vùng dân tộc thiểu số và miền núi nước ta.
6. Kết cấu của luận án
Ngoài các phần: Mở đầu, Kết quả và bàn luận, Kết luận và Phụ lục, luận án được bố cục thành 4 chương:
Chương 1. Tổng quan tình hình nghiên cứu, cơ sở lý thuyết và phương pháp nghiên cứu
Chương 2. Tổng quan về người Kháng ở Việt Nam và người Kháng ở địa bàn nghiên cứu
Chương 3. Hoạt động mưu sinh của người Kháng ở xã Chiềng Bôm trước Đổi mới (1986)
Chương 4. Hoạt động mưu sinh của người Kháng ở xã Chiềng Bôm từ Đổi mới (1986) đến nay - Thực trạng biến đổi và những tác động đến phát triển bền vững


CHƯƠNG 1
TỔNG QUAN TÌNH HÌNH NGHIÊN CỨU, CƠ SỞ LÝ THUYẾT VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
1.1. Tổng quan tình hình nghiên cứu
Liên quan đến lịch sử nghiên cứu của đề tài, có 2 vấn đề cần tập trung làm rõ, đó là tình hình nghiên cứu về hoạt động mưu sinh nói chung và nghiên cứu về hoạt động mưu sinh của người Kháng nói riêng.
1.1.1. Nghiên cứu về hoạt động mưu sinh
Đến nay, chúng ta đã được tiếp cận một số công trình của các học giả nước ngoài nghiên cứu về kinh tế, trong đó chủ yếu là các vấn đề liên quan đến hoạt động nông nghiệp [6],[26],[73],
Ở công trình Sự xuất hiện và phát triển của nông nghiệp [6], các tác giả V.D. Blavaski - A.V. Nikitin cho rằng, nông nghiệp xuất hiện ngay trong thời đại công xã nguyên thủy và là một trong những yếu tố thúc đẩy sự phát triển của năng suất lao động và sự tích lũy tài sản, dẫn tới chỗ củng cố và thịnh đạt của xã hội nguyên thủy. Từ đó, tác giả khẳng định, nông nghiệp là một trong những phát minh vĩ đại nhất của nhân loại. Về lĩnh vực nghiên cứu dân tộc học nông nghiệp, G.G.Gromop và IU.F. Nôvichkop [26] đã chỉ ra một cách đúng đắn rằng, việc nghiên cứu kỹ thuật học nông nghiệp cần phải xem xét những điều kiện địa lý tự nhiên và kinh tế - xã hội mà các dân tộc nông nghiệp đang phát triển ở trong các giai đoạn lịch sử sống trong điều kiện đó. Đồng thời, họ cũng phê phán các quan điểm của một số học giả khi đánh giá quá cao ý nghĩa của đặc tính dân tộc riêng biệt khi nghiên cứu về dân tộc học nông nghiệp. Cũng với quan điểm trên, khi bàn về dân tộc học nông nghiệp Đông Nam Á [73], N.N. Tsebocsarop khẳng định, những đặc trưng văn hóa nông nghiệp các dân tộc ở Đông Nam Á đã hình thành từ những điều kiện
TÀI LIỆU THAM KHẢO
TÀI LIỆU TIẾNG VIỆT
1. Nguyễn Trúc Bình (1968), Sơ lược về người Kháng ở Tây Bắc, TL.574, Viện Dân tộc học.
2. Trần Bình (2001), Tập quán hoạt động kinh tế của một số dân tộc ở Tây Bắc Việt Nam, Nxb. Văn hoá dân tộc.
3. Trần Bình (2003), Trồng trọt của người Cơ Lao ở Hoàng Su Phì, Hà Giang, Tạp chí Dân tộc học, Số 3.
4. Trần Bình (2004), Thủ công gia đình truyền thống của người Cơ Lao ở Đồng Văn, Tạp chí Dân tộc học, Số 2.
5. Trần Bình (2005), Tập quán mưu sinh của các dân tộc thiểu số vùng Đông Bắc Việt Nam, Nxb. Phương Đông.
6. V.D. Blavatski - A.V. Nikitin (1967), Sự xuất hiện và phát triển của nông nghiệp, Nxb. Matxcova. Tài liệu dịch, Thư viện Viện Dân tộc học, Tld 1184.
7. Lâm Minh Châu (2007), Tri thức địa phương của người Thái về sử dụng và quản lý tài nguyên thiên nhiên, Tạp chí Dân tộc học, Số 1.
8. Chanthaphilith Chiemsirouraj và cộng sự (2009), An ninh lương thực ở bản Natoum (huyện Muong Kham) và bản Đin Đăm (huyện Nong Hed), tỉnh Xiang Khouang, CHDCND Lào, Tạp chí Dân tộc học, Số 1 & 2
9. Chương trình nghiên cứu Việt Nam - Hà Lan (VNRP) (2002), Hội thảo Nghiên cứu giảm nghèo ở nông thôn từ cách tiếp cận vi mô, Nxb. Nông nghiệp.
10. Lê Trọng Cúc, Kathleen Gillogly, A. Terry Rambo 1990, Hệ sinh thái nông nghiệp trung du miền Bắc Việt Nam, Báo cáo được dịch từ nguyên bản tiếng Anh “Agroecosystem of the Midlands of Northern Vietnam”, xuất bản tại Viện Môi trường và Chính sách, Trung tâm Đông - Tây, Mỹ, in tại Thái Lan).
11.Nguyễn Sinh Cúc (1984), Thực trạng nông nghiệp, nông thôn và nông dân Việt Nam, Nxb. Khoa học kỹ thuật.
12. Công ty Cổ phần Thông tin Kinh tế đối ngoại (2008), Sơn La - Thế và lực mới trong thế kỷ XXI, Nxb. Chính trị quốc gia.
13. Khổng Diễn và các tác giả (1996), Những đặc điểm kinh tế - xã hội các dân tộc miền núi phía Bắc, Nxb. Khoa học xã hội.
14. Lê Quốc Doanh, Hà Đình Tuấn, Andre Chabanne (2006), Canh tác đất dốc bền vững, Nxb. Nông nghiệp.
15. Đảng bộ huyện Thuận Châu (2002), Lịch sử Đảng bộ huyện Thuận Châu (1945 -2000), Nxb. Chính trị Quốc gia.
16. Bùi Minh Đạo (2000), Trồng trọt truyền thống các dân tộc thiểu số tại chỗ Tây Nguyên, Nxb Khoa học xã hội.
17. Vũ Quang Định (2001), Vai trò khoa học công nghệ trong xoá đói giảm nghèo ở miền núi và cộng dồng các dân tộc, Báo cáo tham luận tại Hội thảo khoa học “Xoá đói giảm nghèo vùng dân tộc thiểu số: Phương pháp tiếp cận”.
18. Georges Condominas (1997), Kh«ng gian x· héi vïng §«ng Nam Á, B¶n tiÕng ViÖt, Nxb. V¨n ho¸. Môc 3, Ch­¬ng 3. Hai khÝa c¹nh cña v¨n minh thùc vËt ë §«ng Nam Á (1972), tr. 188-198.
19. Nguyễn Trường Giang (2010), Quá trình khai khẩn và canh tác ruộng bậc thang của các tộc người Hmông, Dao ở huyện Sa Pa, tỉnh Lào Cai, Luận án Tiến sĩ sử học.
20. Lê Sĩ Giáo (1989), Sự xuất hiện của nghề trồng lúa, một vấn đề quan trọng của dân tộc học nông nghiệp, Tạp chí Dân tộc học, Số 1.
21. Lê Sĩ Giáo (1989), Canh tác nương rẫy, chăn nuôi truyền thống và vấn đề xây dựng kinh tế hộ gia đình ở miền núi phía Bắc hiện nay, Tạp chí Dân tộc học, Số 4.
22. Lê Sĩ Giáo (1992), Các đặc điểm của nông nghiệp truyền thống của người Thái ở Việt Nam, Tạp chí Dân tộc học, Số 1.
23. Lê Sĩ Giáo (1995), Nghĩ về một số việc đã làm được trong nghiên cứu Dân tộc học nông nghiệp, Tạp chí Dân tộc học, Số 1.
24. Lê Sĩ Giáo (1997), Hệ thống ruộng bậc thang trong môi trường miền núi phía Bắc Việt Nam, Tạp chí Dân tộc học, Số 3.
25. Grant Evans (chñ biªn) (2001), Bøc kh¶m v¨n ho¸ Ch©u ¸ (tiÕp cËn nh©n häc), b¶n tiÕng ViÖt, Nxb. V¨n ho¸ d©n téc, Hµ Néi. Môc 6. Ng­ d©n, d©n du canh, ng­êi b¸n hµng rong, n«ng d©n vµ d©n du môc: Nh©n häc kinh tÕ, tr. 195 - 223.
26. G.G. Gromop - IU.F. Nôvichkop, Một số vấn đề nghiên cứu dân tộc học nông nghiệp, Tài liệu dịch, Thư viện Viện Dân tộc học, Tld 1686.
27. Lương Đình Hải (2011), Phát triển văn hoá là nội dung của phát triển bền vững, Tạp chí Phát triển bền vững vùng, Số 1.