Thạc Sĩ Hoàn thiện công tác Quản lý tiền lương trong ngành điện lực Việt Nam

MỞ ĐẦU
​​

1. Tính cấp thiết của đề tài
Tiền lương là tiền trả cho việc cung ứng sức lao động (SLĐ), vì vậy, về bản chất, tiền lương biểu thị quan hệ kinh tế giữa người sử dụng lao động (NSDLĐ) và người lao động (NLĐ). Phạm trù tiền lương, tự nó đã bao hàm vừa là thu nhập, vừa là chi phí: Chi phí của nhà sản xuất để hợp thành chi phí SXKD; và thu nhập của NLĐ.
Đã có nhiều công trình trong và ngoài nước nghiên cứu về tiền lương. Tuy vậy, tiền lương và tổ chức tiền lương trong mô hình tập đoàn Sản xuất kinh doanh (SXKD) lại chưa được tổng kết toàn diện cả về lý luận và thực tiễn. Ở Việt nam, mô hình tập đoàn cũng mới là thử nghiệm, nên hầu như chưa có công trình khoa học nào về tổ chức và Quản lý tiền lương (QLTL) của tập đoàn SXKD, được đặt ra và nghiên cứu một cách có hệ thống.
Điện lực là ngành công nghiệp giữ ví trí chiến lược của nền kinh tế quốc dân (KTQD). Hầu hết các Quốc gia đều thống nhất cho rằng, để có thể chuyển một nền kinh tế nông nghiệp, sản xuất nhỏ thành nền kinh tế công nghiệp, sản xuất hiện đại, có nghĩa là làm cho xã hội tiến thêm một nấc thang văn minh mới, Điện lực phải “đi trước một bước”. Bởi vì, một trong những điều kiện có tính tiên quyết của công nghiệp hoá (CNH) là Điện khí hoá. Hơn nữa, an ninh năng lượng (mà trước hết là an ninh điện năng) cũng còn là điều kiện để bảo đảm an ninh Quốc gia (Bao gồm cả kinh tế, chính trị, quốc phòng .), là tiền đề để một Quốc gia phát triển bền vững.
Trong nhiều năm qua, Ngành điện Việt Nam mà nòng cốt là Tổng Công ty Điện lực Việt Nam, nay là Tập đoàn Điện lực Việt nam (EVN) đã được Chính phủ đặc biệt quan tâm, tạo điều kiện để nhanh chóng trở thành ngành kinh tế kỹ thuật “đi trước mở đường” cho sự phát triển của các ngành, các lĩnh vực khác của nền KTQD. Cùng với sự mở rộng đầu tư về nguồn lực, EVN đã từng bước đổi mới mô hình tổ chức, hệ thống quản lý để nâng cao hiệu quả SXKD và hội nhập với sự phát triển của ngành điện trong khu vực và trên thế giới. QLTL là một trong các khâu của hệ thống quản lý EVN cũng đã có nhiều cải tiến nhằm thay đổi nhận thức không còn phù hợp về tiền lương của thời kỳ bao cấp, nhanh chóng tạo ra những đòn bẩy mạnh mẽ khuyến khích NLĐ. Đặc biệt để EVN có cơ hội thu hút và trọng dụng đội ngũ nhân viên có chất lượng cao - một trong những trụ cột về năng lực cạnh tranh của ngành. Tuy vậy, những cải tiến ở mặt này, mặt kia trong lĩnh vực tổ chức, QLTL của EVN vẫn là chắp vá, thụ động, chưa tạo ra diện mạo mới về chính sách đãi ngộ nhân lực, đặc biệt khi EVN chuyển sang hoạt động theo mô hình tập đoàn.
Nhiệm vụ quản lý nói chung và nhiệm vụ QLTL nói riêng đang đặt ra nhiều yêu cầu mới và cấp bách dưới hình thức tổ chức tập đoàn kinh tế, các chính sách về tiền lương, phương thức QLTL, quan điểm, triết lý về tiền lương và đãi ngộ NLĐ .cần được nghiện cứu có hệ thống, toàn diện. Trên ý nghĩa đó, tác giả lựa chọn đề tài: “Hoàn thiện công tác Quản lý tiền lương trong ngành điện lực Việt Nam” làm đề tài nghiên cứu luận án tiến sỹ.

2. Tình hình nghiên cứu
Tiền lương và chính sách tiền lương luôn luôn chứa đựng trong nó tính thời sự nóng hổi, được nhiều người quan tâm và là vấn đề được nhiều nhà khoa học trong và ngoài nước giành thời gian và công sức nghiên cứu ở các giác độ khác nhau.
i. Nghiên cứu ở trong nước:
Trước năm 1992 đã có một số công trình nghiên cứu về tiền lương, nhưng nghiên cứu có tính tổng thể nhất, có ảnh hưởng khá sâu sắc và trực tiếp đến người lao động ở Việt Nam, đó là đề tài cấp nhà nước ‘’Những vấn đề cơ bản đổi mới chính sách tiền lương ở Việt Nam’’. Đề tài được nghiên cứu từ năm 1991 do PGS.TS. Trần Đình Hoan làm chủ nhiệm. Đề tài đã tổng kết tương đối toàn diện những vấn đề lý luận cơ bản về tiền lương trong thời kỳ xây dựng nền kinh tế kế hoạch hoá tập trung và bước đầu tiếp cận các khái niệm, đặc trưng, bản chất, vai trò . của tiền lương trong nền KTTT, trong đó đặc biệt chú trọng đến vấn đề Lmin. Trên cơ sở đó, đề tài đã xây dựng hệ thống thang, bảng lương cho khu vực hành chính sự nghiệp, thang, bảng lương cho DNNN. Từ những kết quả nghiên cứu của đề tài, năm 1993 nhà nước đã tiến hành đổi mới hệ thống tiền lương trong cả nước và trong Bộ luật lao động (năm 1995) đã có những quy định về Lmin theo cách tiếp cận của KTTT. Sau đó, nhằm tiếp tục phát triển nhận thức mới về bản chất, vai trò của tiền lương và cách thức thiết kế chính sách tiền lương theo những yêu cầu của kinh tế thị trường, trong chương trình cấp nhà nước KX.03.11 ‘’Luận cứ khoa học của việc đổi mới chính sách và cơ chế quản lý lao động, tiền công, thu nhập trong nền kinh tế hàng hoá ở nước ta’’ do cố GS.TS. Tống Văn Đường làm chủ nhiệm (1994). Đề tài này cũng đã nghiên cứu những vấn đề lý luận cơ bản về tiền lương, về phân phối thu nhập, cơ chế quản lý lao động tiền lương và thu nhập trong nền kinh tế hàng hoá ở nước ta.
Kế thừa những kết quả nghiên cứu trước đó và tính hình thực tế những năm đổi mới ở nước ta, năm 2000 một đề tài cấp nhà nước về tiền lương được nghiên cứu là ‘’Luận cứ khoa học cải cách chính sách tiền lương nhà nước’’ do TS. Lê Duy Đồng làm chủ nhiệm. Dựa trên những bài học kinh nghiệm được rút ra từ các cuộc khảo sát, tìm hiểu, học tập tại một số nước trong khu vực và trên thế giới, đề tài đã tổng kết những vấn đề lý luận, những quan điểm về tiền lương tối thiểu, nêu lên những định hướng cho việc hình thành cơ chế trả lương trong khu vực hành chính nhà nước, khu vực DN trong nước, khu vực DN có vốn đầu tư nước ngoài; Đề tài tiếp tục làm rõ hơn bản chất của tiền lương trong cơ chế thị trường, vai trò điều tiết của nhà nước . Đáng chú ý là đề tài đã đưa ra cơ chế trả lương trong các loại hình DN; xác định Lmin chung, Lmin cho DN trong nước và Lmin cho DN có vốn đầu tư nước ngoài. Từ các mức lương tối thiểu này, các DN có thể chủ động xây dựng thang bảng lương cho mình .
Một số đề tài cấp bộ được nghiên cứu về tiền lương là :
- Đề tài cấp bộ (1997): ‘’Cơ chế trả lương và quản lý nhà nước về tiền lương trong DN ngoài quốc doanh’’, do TS. Nguyễn Quang Huề làm chủ nhiệm. Đề tài cũng đã đề cập đến những vấn đề về Lmin, thang, bảng lương cho các DN ngoài quốc doanh.
- Đề tài cấp bộ (2002): ‘’Cơ chế trả công lao động và tiền lương, thu nhập trong các lâm trường quốc doanh’’, do TS. Nguyễn Tín Nhiệm làm chủ nhiệm. Ngoài việc nêu những vấn đề lý luận chung về tiền lương, tác giả đã phân tích những đặc thù trong quản lý lao động, tổ chức sản xuất của các nông, lâm trường quốc doanh, từ đó đề xuất cơ chế trả lương cho người lao động trên cơ sở khoán sản phẩm.
- Đề tài cấp bộ (2004) : ‘’Nghiên cứu chi phí tiền lương trong giá trị mới sáng tạo ra trong một số ngành kinh tế chủ yếu’’, do Thạc sỹ Nguyễn Thị Lan Hương làm chủ nhiệm. Trên cơ sở những lý luận về tiền lương, giá trị mới sáng tạo ra và giá trị gia tăng ở cấp ngành, Đề tài tập trung làm rõ thực trạng giá trị mới sáng tạo thông qua điều tra thống kê, 150 doanh nghiệp ngành dệt may và tỷ trọng chi phí tiền lương trong phần giá trị mới đó. Đây là cơ sở để đề tài đề xuất với nhà nước sửa đổi nghị định về quản lý tiền lương các DN nhà nước.
- Đề tài cấp bộ (2006) của Nguyễn Anh Tuấn về ‘’Đổi mới chính sách tiền lương trong bối cảnh kinh tế tri thức’’. Sau khi nêu thực trạng tiền lương của nước ta hiện nay và những đặc trưng của nền kinh tế tri thức trong bối cảnh hội nhập kinh tế thế giới, tác giả nêu lên những yêu cầu cấp bách phải đổi mới toàn diện chính sách tiền lương hiện hành trên cơ sở hiệu quả công việc và giá trị lao động.
- Tác giả Nguyễn Anh Tuấn còn chủ trương nghiên cứu đề tài cấp bộ (2006) ‘’Nghiên cứu chuyển đổi hệ thống tiền lương tại các DN cổ phần hóa’’. Đề tài đã đề cập khá hệ thống các đặc điểm của DN cổ phần hóa, những ưu việt của loại hình DN cổ phần hóa trong nền KTTT. Từ đó, đề tài tập trung nghiên cứu sâu vấn đề quản lý lao động trong các DN cổ phần hóa; động lực của tiền lương đối với NLĐ và đề xuất cơ chế trả lương và quản lý tiền lương trong các DN loại này.
- Đề tài của Tác giả Phạm Minh Huân (1995) về ‘’Đổi mới chính sách tiền lương ở Việt Nam ‘’. Trên cơ sở hệ thống hóa và tổng kết những nghiên cứu về tiền lương trước đó, tác giả tập trung nghiên cứu chính sách tiền lương tối thiểu chung, tiền lương tối thiểu cho DN và thang, bảng lương cho khối DN nhà nước. Điểm đáng chú ý là đề tài đã đề xuất về cơ chế quản lý tiền lương trong các DN nhà nước, theo đó các DN có thể tự xây dựng mức tiền lương tối thiểu của mình không thấp hơn mức lương tối thiểu chung của nhà nước; chính sách và độ lớn phụ thuộc vào mức hiệu quả và nguồn lực tài chính của DN. Trên nền đó, các DN có thể chủ động xây dựng thang lương cho mình, với những điều kiện như tốc độ tăng lương không vượt quá mức tăng năng suất lao động và tỷ trọng lợi nhuận trên tiền lương kế hoạch trong năm không thấp hơn năm trước đó. Đồng thời Luận án cũng đưa ra việc áp dụng lương tối thiểu cho các DN có vốn đầu tư nước ngoài.
- Trong thời gian này, đáng chú ý về mặt lý luận và tổng kết thực tiễn còn có các nghiên cứu về chi phí tiền lương của các DNNN trong nền KTTT của NCS.Vũ Quang Thọ (1996). Luận án này đã hệ thống hóa và phát triển lý luận cơ bản về tiền lương trong nền KTTT. Luận án cũng đưa ra vấn đề Lmin DN, cơ chế quản lý tiền lương và đặc biệt vấn đề hạch toán chi phí tiền lương trong chi phí sản xuất của DNNN, trên cơ sở đó định hình các chính sách trả lương cho người lao động theo hiệu quả công việc.
- Về tiền lương ngành, luận án tiến sỹ của NCS.Chu Tiến Quang (1996) : ‘’Đổi mới mô hình tổ chức và cơ chế đổi mới ngành chè’’. Trong luận án này tác giả đã có đề cập đến cơ chế trả lương đặc thù cho lao động trong các DN ngành chè phù hợp mô hình tổ chức sản xuất mới.
- Luận án của NCS Vũ Văn Khang (2002) : ‘’Hoàn thiện cơ chế trả lương cho người lao động ở các DN thuộc ngành dệt may ở Việt Nam’’. Trong luận án này, tác giả đã hệ thống hóa lý luận về tiền lương và cơ chế trả lương cho NLĐ trong phạm vi DN; Khảo sát và phân tích thực trạng cơ chế trả lương cho NLĐ tại các DN dệt may và đề xuất các quan điểm, giải pháp nhằm hoàn thiện cơ chế trả lương khi ngành dệt may hội nhập vào KTTT.
- Một luận án về tiền lương ngành khác là của Nguyễn Hồng Minh (2004) : ‘’Đổi mới mô hình trả lương của các DNNN ngành nông nghiệp trong nền KTTT’’. Theo đó, tác giả đã khái quát hóa những vấn đề lý luận về tiền lương trong nền KTTT như khái niệm tiền lương/tiền công; tiền lương tối thiểu; tiền lương tối thiểu theo ngành; tiền lương tối thiểu theo vùng; cơ chế quản lý tiền lương DN; bản chất của tiền lương trong nền KTTT . Luận án đã nêu nội dung xây dựng mô hình trả lương mới của các DNNN trong ngành nông nghiệp. Mô hình trả lương này bao gồm xác định tiền lương tối thiểu; xác định hệ số tiền lương để xây dựng hệ thống các mức lương tương ứng với từng loại lao động và công việc.
ii. Nghiên cứu ở nước ngoài
Ở các nước, vấn đề tiền lương, cơ chế trả lương đã được các nhà khoa học, các cơ quan nghiên cứu tiếp cận từ nhiều giác độ khác nhau. Có thể nêu một số công trình có liên quan :
- Meculloch, J.Huston (1981) : ‘’Tiếp cận vĩ mô về tiền lương tối thiểu’’. Trong tài liệu này, tác giả đã phân tích những nhân tố kinh tế vĩ mô ảnh hưởng đến việc xác định tiền lương tối thiểu, như lao động, việc làm, thị trường lao động, vấn đề lạm phát .
- Abowd,A (1982) : ‘’Tiền lương ảnh hưởng đến phân phối thu nhập’’. Trong tài liệu này, tác giả đã phân tích vấn đề tiền lương tối thiểu, tiền lương ảnh hưởng đến phân phối thu nhập, so sánh vấn đề này ở một số nước khác nhau.
- Ghellab, Youcef (1998) : ‘’Tiền lương tối thiểu và thất nghiệp ở lao động trẻ’’. Trong tài liệu này, tác giả phân tích mối quan hệ giữa tiền lương nói chung và tiền lương tối thiểu nói riêng với vấn đề thất nghiệp của lao động trẻ. Tác giả đưa ra những số liệu lý thú, nếu tiền lương trả cao sẽ dẫn đến thất nghiệp cao ở nhóm lao động trẻ .
- Cathrine Saget (2006) : ‘’Mức tiền lương tối thiểu cứng ở các nước đang phát triển’’. Trong tài liệu này, tác giả đã phân tích việc đưa ra Lmin cứng ở các nước đang phát triển, trong đó có Việt Nam để từ đó đề xuất các thang, bảng lương là chưa phù hợp, không khuyến khích tăng NSLĐ và hạn chế sự tự do di chuyển của lao động trong thị trường lao động .
Tóm lại, vì tiền lương là mối quan tâm lớn của toàn xã hội, là chính sách kinh tế quan trọng của một quốc gia, thể hiện triết lý, quan điểm và nghệ thuật quản lý NNL của các chủ DN, nên đã có nhiều công trình nghiên cứu ở các phạm vi, cấp độ và những hướng tiếp cận khác nhau. Tuy vậy tại Việt Nam, trong các ngành đặc thù như Điện lực, Bưu chính viễn thông, Dịch vụ du lịch . hiện chưa có những công trình khoa học nghiên cứu toàn diện, sâu sắc để có khả năng làm rõ thực trạng cũng như phương hướng hoàn thiện công tác quản lý tiền lương theo yêu cầu của KTTT. Không những thế, cùng với việc hình thành các tập đoàn kinh tế từ các Tổng Công ty Nhà nước, đã xuất hiện nhiều vấn đề mới mẻ thuộc cơ chế quản lý. Thật vậy, giờ đây, tập đoàn kinh tế không chỉ bao gồm các DN thuần nhất sở hữu nhà nước mà còn có cả sở hữu tư nhân, sở hữu hỗn hợp Do đó cần có những thay đổi sâu sắc về tư duy quản lý, cơ chế điều hành và tổ chức bộ máy trong đó có công tác quản lý tiền lương. Đây cũng chính là đòi hỏi khách quan về đổi mới công tác quản lý tiền lương trong mô hình tập đoàn. Vì vậy luận án Hoàn thiện công tác quản lý tiền lương trong ngành điện lực Việt Nam không chỉ có ý nghĩa về lý luận và thực tiễn, mà còn đáp ứng những yêu cầu cấp bách từ việc hoàn thiện chính sách quản lý cũng như mô hình tổ chức ngành, trong quá trình hội nhập.
3. Mục tiêu và nhiệm vụ nghiên cứu
Thứ nhất, luận án hệ thống hoá những lý luận căn bản về tiền lương và QLTL trong nền Kinh tế thị trường (KTTT) định hướng XHCN. Theo đó, luận án làm rõ những khác biệt trong nhận thức về khái niệm, bản chất của tiền lương của KTTT và kinh tế kế hoạch hoá tập trung; nghiên cứu sâu các quan điểm về tiền lương, các chính sách và sự vận hành chính sách tiền lương để làm rõ những đặc trưng cơ bản về tổ chức, QLTL trong nền KTTT định hướng XHCN.
Thứ hai, luận án phân tích và đánh giá thực trạng công tác QLTL trong ngành điện lực mà cụ thể là tại EVN theo các nội dung: Xây dựng và quản lý mức lương tối thiểu (Lmin); Quản lý ĐMLĐ và Đơn giá tiền lương (ĐGTL); Lập kế hoạch Quỹ tiền lương (QTL); Quy chế phân phối và các hình thức phân phối tiền lương. Nêu bật những thành công và tồn tại, hạn chế trong tổ chức QLTL tại EVN và nguyên nhân của tình hình.
Thứ ba, luận án đề xuất những quan điểm và giải pháp nhằm hoàn thiện công tác QLTL tại EVN phù hợp với yêu cầu quản lý của tập đoàn kinh tế.
4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
- Đối tượng: Đối tượng nghiên cứu của luận án là công tác QLTL trong ngành Điện lực Việt nam. Tuy vậy, xét theo loại sản phẩm trọng yếu thì ngành Điện lực Việt nam là sản xuất đơn ngành. Điện năng là sản phẩm chủ đạo và bao trùm toàn bộ hoạt động SXKD của ngành. Một số sản phẩm, dịch vụ khác chỉ là phụ trợ, nhằm phát huy lợi thế từ sản xuất điện và nguồn lực sẵn có hoặc phục vụ cho quá trình SXKD điện năng. Mặt khác, trên 90% NNL của toàn ngành là của EVN và 90% sản lượng điện, 100% lưới điện (phân phối và truyền tải) là do các công ty thuộc EVN sản xuất và cung ứng. Các công ty sản xuất điện ngoài EVN hoàn toàn phụ thuộc vào hệ thống lưới điện của EVN để truyền dẫn điện năng đến hộ tiêu thụ. Chính vì vậy, không mất tính tổng quát có thể nói rằng: Quản lý tiền lương của ngành Điện lực Việt nam chính là quản lý tiền lương của EVN và do đó, đối tượng chủ yếu mà Luận án tập trung nghiên cứu là công tác quản lý tiền lương trên toàn bộ dây chuyền SXKD điện năng - với tư cách là sản phẩm trọng yếu của Tập đoàn Điện lực Việt nam.
- Phạm vi nghiên cứu: QLTL của EVN được giới hạn gồm: Xây dựng và quản lý Lmin; quản lý ĐMLĐ và xây dựng ĐGTL; xây dựng và quản lý QTL; quy chế phân phối và các hình thức phân phối QTL. Nguồn số liệu phục vụ cho việc phân tích các nội dung nói trên đều của EVN, giới hạn từ 2001 - 2006.
5. Phương pháp nghiên cứu
- Phương pháp luận được sử dụng trong nghiên cứu là duy vật biện chứng và duy vật lịch sử.
- Các phương pháp để chuyển tải mục tiêu, nội dung nghiên cứu cụ thể là: Khái quát hoá, Hồi cứu tư liệu, phương pháp tổng hợp, phân tích, so sánh định tính, định lượng; phương pháp quy nạp và nội suy theo sự vận động về tổ chức hệ thống và các chính sách quản lý ngành.
6. Các kết quả đạt được và những điểm mới của luận án
- Luận án hệ thống hoá những lý luận căn bản về tiền lương các quan điểm về tiền lương, các chính sách và sự vận hành chính sách tiền lương để làm rõ những đặc trưng cơ bản về tổ chức, QLTL trong nền KTTT định hướng XHCN. Đề xuất quan điểm về QLTL (khái niệm về QLTL, nội dung QLTL .trong nền KTTT định hướng XHCN).
- Luận án vạch rõ thực trạng tổ chức, QLTL trong EVN theo 4 nội dung: Xây dựng và quản lý Lmin; Quản lý ĐMLĐ và ĐGTL; Lập kế hoạch QTL; Quy chế phân phối và các hình thức phân phối tiền lương; thời gian từ 2001-2006. Ưu nhược điểm và nguyên nhân của từng ưu nhược điểm đó.
- Trên cơ sở tổng kết những tính quy luật phổ biến của toàn cầu hoá và hội nhập kinh tế quốc tế và tác động của nó tới các tập đoàn kinh doanh; khái quát những đặc trưng trong công tác QLTL của các tập đoàn điện lực trong khu vực và trên thế giới, luận án nêu lên những bài học kinh nghiệm có thể tham khảo và vận dụng vào công tác QLTL của EVN.
- Luận án đề xuất được hệ thống các giải pháp có sơ sở khoa học và thực tiễn, có tính khả thi nhằm hoàn thiện công tác QLTL tại EVN phù hợp với yêu cầu quản lý của tập đoàn kinh tế, phù hợp với định hướng phát triển điện lực trong thời gian tới.
7. Kết cấu của luận án
Ngoài phần mở đầu, kết luận, mục lục, các bảng biểu, các phụ lục, danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận án được kết cấu thành 3 chương:
Chương 1: Cơ sở lý luận về Tiền lương và QLTL trong nền KTTT.
Chương 2: Phân tích thực trạng công tác QLTL trong ngành Điện lực Việt Nam (EVN).
Chương 3:Quan điểm và giải pháp hoàn thiện công tác QLTL ngành Điện lực Việt Nam (EVN).