Tài liệu Hiệu quả của vàng trong trang sơn mài Việt Nam

Đề tài: Hiệu quả của vàng trong trang sơn mài Việt Nam


A. PHẦN MỞ ĐẦU



1. Lư do chọn đề tài

Sơn mài chất liệu độc đáo, là nét riêng của Việt Nam. Từ những năm đầu thế kỷ XX, trong quá tŕnh giao lưu tiếp xócvới phương tây, hội họa Việt Nam đă sớm cất tiếng nói riêng đầy sức hấp dẫn của ḿnh qua chất liệu sơn mài truyềnthống.Các họa sĩ tiên phong đă sớm tiếp thu được phong cách hiện đại phương tây,kết hợp với nét tinh hoa của nghệ thuậtsơn truyền thống dân téc chế tác nâng lên thành mét chất liệu tạo h́nh mới - đó là tranh sơn mài Việt Nam Đây được coi làmét chuyển biến lớn đóng dấu thành tựu tích cực của sáng tạo mĩ thuật Việt Nam

Sù h́nh thành và phát triển của thể loại hội họa độc đáo, được coi như là quốc họa Việt Nam, tranh sơn mài đă tạonên được tác phẩm đặc sắc, có giá trị cao, để lại dấu Ên lịch sử đồng thời c̣ng đă khẳng định tên tuổi của các họa sĩ bậc thầyđă làm rạng ranh cho nghệ thuật tạo h́nh Việt Nam nói chung cho tranh sơn mài nói riêng như: Nguyễn Gia Trí, Tô NgọcVân, Trần Văn Cẩn, Lê Quốc Léc Nguyễn Khang, Nguyễn Tư Nghiêm, Phan Kế An, Dương Bích Liên Mỗi người métphong cách sáng tạo đă khẳng định tài năng nghệ thuật của ḿnh, khai mở dẫn dắt sơn mài từ mĩ nghệ trở thành tác phẩmhội họa tạo được nhiều cảm xóc và Ên tượng.

Khi được chiêm ngưỡng các bức tranh sơn mài trong triển lăm nghệ thuật của 12 nước XHCN ở Matxocova,nhà vănnga Borit polevoi đă viết: “ mê mẩn v́ sù hài ḥa đặc sắc, những màu sắc, những màu sắc ḱ lạ và sù hấp dẫn đặc biệt củană đă ngời sáng lên tất cả những màu sắc của nă ”

Quả thật, nếu đem so sánh bảng màu của sơn mài với chất liệu khác th́ ta có thể cảm thấy sơn mài tưởng như có vẻbị hạn chế về màu nhưng thực chất nă lại rất phong phó về sắc. Bởi lẽ, để tạo nên bức tranh sơn mài hoàn chỉnh người họa sĩ phải mất rất nhiều công sức: nếu như ở tranh lụa để có được vẻ đẹp nhung mịn, óng ả chỉ cần người họa sĩ tinh thông kĩthuật về màu và rửa nhiều lần cho màu thấm vào từng thí lụa: hay như ở sơn dầu, chủ yếu người họa sĩ đắp phủ sơn lên h́nhthể sẽ hiện rơ trước mắt để biết ngay hiệu quả cuối cùng c̣n ở sơn mài lại là mét quá tŕnh ngược lại, bởi sơn mài cần có thờigian. Ví như: sau khi vẽ nét người họa sĩ phủ sơn rồi ủ khô. Sau đó đem mài bá líp sơn phủ kín tất cả h́nh thể, đường nét màusắc cùng các chất biểu cảm đặt trên nền vóc. Qúa tŕnh mài bá líp sơn phủ mới là quá tŕnh làm hiện lên h́nh tượng nghệ thuậtcuối cùng mà người nghệ sĩ mong muốn. Sau đó công đoạn cuối cùng là đánh bóng bức tranh để tạo nên vẻ mét tác phẩmhoàn chỉnh đồng thời c̣ng là góp phần tạo nên độ trong bóng, phẳng và độ sâu thăm thẳm của màu.

Có thể nói, đối với tranh sơn mài th́ quá tŕnh mài là quá tŕnh tạo nên vẻ đẹp bất ngờ cho tranh. Trong quá tŕnh vẽ, đốivới việc chồng nhiều líp màu lên nhau cùng với việc kết hợp thêm những chất liệu khác như vàng, bạc, vá trai, vá trứng khi mài nă sẽ tạo ra những ḥa sắc lung linh và huyền ảo. Điều này nhiều khi chính họa sĩ cung không thể biết trước được.Bằng sù khác biệt này tranh sơn mài đă gây xóc động Ên tượng mạnh mẽ cho người xem ở Matxocova. Giữa mét cuộc triểnlăm lớn có hàng ngàn tác phẩm của nhiều dân téc với biết bao khuynh hướng phong cách, chất liệu , tranh sơn của các họa sĩ Việt Nam với nội dung phản ánh nhiều mặt của cuộc sống, với lối vẽ trong sáng đầy chất chữ t́nh đă được dư luận đánhgiá cao và được giới mĩ thuật quốc tế chó ư. Nếu như ở triển lăm đấu xảo 1931 tại Pari, thế giới biết đến mĩ thuật Việt Namqua tranh lụa của Nguyễn Phan Chánh, th́ ở triển lăm này bạn bè quốc tế đă thích thó phát hiện tranh sơn mài Việt Nam: métchất liệu độc đáo, gây hiệu quả thẩm mĩ không ngờ làm phong phó cho gia tài mĩ thuật thế giới.Tại triển lăm này, họa sĩNicôlai Sơnmighen(Bungari)có nói: “các nghệ sĩ đă vận dông mét cách tài t́nh những h́nh thức và những truyền thống dântéc để xây dùng những tác phẩm hội họa tuyệt tác,đạt tới tŕnh độ tinh vi ḱ lạ và tuyệt vời với lối tô màu, tô sơn để làmngười ta xóc động”

Là mét sinh viên năm cuối được học tập và làm quen với chất liệu sơn mài tôi thấy ḿnh thực sù bị nă thu hót. Đặc biệt đốivới tác phẩm sơn mài truyền thống tôi thấy vàng được sử dung rất nhiều.Mặc dù đây là mét chất liệu quư hiếm và vô cùngđộc đáo nhưng dường như nă lại là chất liệu không thể thiếu trong rất nhiều tác phẩm của các họa sĩ sơn mài Việt Nan. Chấtliệu chỉ là phương tiện của nghệ thuật,một thứ chất liệu lại có mét vẻ đẹp riêng và đ̣i hái kĩ thuật riêng . Mà mỗi phương tiệnlại có mét vẻ đẹp đặc thù của riêng nă. Vậy vẻ đẹp đặc thù vàng là ǵ? Như C. Mác đă nói: “bạc là phản chiếu tất cả mọi tiasáng với sù hỗn hợp lóc ban đầu của những tia sáng Êy.Vµng là phản chiếu màu sắc chăi lọi nhất của màu đỏ.Cảm giácvề màu và h́nh thức phổ biến nhất của cảm giác thẩm mĩ nói chung”. Việc các họa sĩ đă sử dông thành công chất liệuvàng trong tranh sơn nài đă tạo nên mét biến đổi thẩm mĩ, tôn thêm h́nh thức và nội dung tác phẩm. Đây là mét thành cônglớn của họa sĩ sơn mài Việt Nam.

Nhiều tác phẩm được dát vàng như “Chiều vàng” của họa sĩ Dương Bích Liên “Tre” của Trần Đ́nh Thọ. “Nhí métchiều tây bắc” của Phan Kế An, “B́nh minh trên nông trang” của Nguyễn Đức Nùng. “Nhà tranh gốc mít” của NguyễnVăn Tỵ, “Vườn xuân” của Nguyễn Gia Trí trong những bức tranh này không gian được rực sáng bởi ánh vàng. Vậy cái ǵlàm nên điều ḱ lạ này? Cái ǵ tác động mạnh mẽ vào thị giác người xem? Có phải do ḥa sắc vàng tạo nên tôi muốn giải đápcâu hái này cho nên đă chọn đề tài luận văn của ḿnh là “Hiệu quả của vàng trong trang sơn mài Việt Nam”.

2. Đối tượng nghiên cứu

a. Đối tượng nghiên cứu

- Vai tṛ của vàng trong tranh sơn mài.

- Vẻ đẹp đặc thù của vàng trong tranh sơn mài.

- Phong cách nghệ thuật của mét sè họa sĩ sơn mài Việt Nam.

b. Phạm vi nghiên cứu

- Thông qua mét sè tác giả – tác phẩm têu biểu của các thế hệ họa sĩ sử dông thành công chất liệu vàng và tạo đượcphong cách riêng qua các tác phẩm sơn mài của ḿnh.

- T́m hiểu các phong cách nghệ thuật của mét sè họa sĩ sơn mài đă thể nghiệm dát vàng thành công.

3. Mục đích nghiên cứu

a. Mục đích nghiên cứu

- Phát hiện vẻ đẹp của vàng trong tranh sơn mài.

- Có cái nh́n sâu hơn về giá trị biểu đạt của vàng trong tranh sơn mài.

- Nâng cao kiến thức và có hiểu biết sâu hơn về chất liệu sơn mài.

- T́m thấy được những kĩ thuật dát vàng khác nhau của các họa sĩ

- Thấy được khả năng biểu đạt của vàng trong tranh sơn mài.



b. Phương pháp nghiên cứu

- Phương pháp nghiên cứu thực tế.

- Phương pháp tra cứu tài liệu:hệ thống các nguồn tư liệu,so sánh,phân tích các nguồn tư liệu Êy.

- Gặp ǵ trao đổi xin ư kiến các giáo sư, các nhà sư phạm. họa sĩ.


B. NỘI DUNG

Chương 1

NHỮNGNHÖƠNG BƯỚC CHUYỂN TRONG LỊCH SỬ PHÁT TRIỂN

CỦA TRANH SƠN MÀI



CUÛA SÔN MAØI

1.1. Sơn mài trong cuộc sống và thẩm mĩ người Việt

Nghệ thuật sơn cổ truyền là ḍng chảy xuyên suốt chiều dài lịch sử của nhiều dân téc Châu Á và Đông Nam Á như:Trung Quốc, Nhật Bản, Triều Tiên, Việt Nam, Lào, Campuchia, hay Thái Lan

Việt Nam c̣ng như những nước trên thoạt tiên chỉ khai thác sử dông sơn vào mục đích phủ lên bề mặt vật liệu để tạođộ bền thời gian hoặc gắn kết vật liệu. Thậm chí tính ưu việt của sơn c̣n được nhân dân ta dùng trong việc phủ lên thân thểngười để giữ nguyên được xác trong thời gian lâu dài. Điển h́nh là ở chùa pháp ṿ (chùa đậu) xă gia phóc, huyện thường tín,tỉnh Hà Tây c̣n nguyên “Toàn thân xá lị” của hai vị thiền sư Ṿ Khắc Trường và Ṿ Khắc Minh được đặt tại nhà thê tổ củachùa. Điều đáng ngạc nhiên và ḱ lạ là pho tượng này c̣n nguyên vẹn thân thể thi hài của hai nhà sư.

Sử c̣ ghi lại các triều đại phong kiến nước ta từ thời lư đă phổ biến dùng sơn mài để trang hoàng kiến tróc cung điện,ngai kiệu, đồ thê, đồ dùng sinh hoạt hàng ngày Họ thường dùng màu đen, đỏ để sơn lên hoành phi, câu đối phục vôcho tôn giáo. Các gia đ́nh thường trang trí lên vật ứng dông như: b́nh phong, cánh tủ, cánh cửa với chủ đề: tùng - cóc -tróc- mai hay phong cảnh mây nước Từ những năm đầu thế kỷ XVI,Trần Lư đi xứ Trung Quốc học thêm được kĩ thuậtdùng sơn thếp vàng bạc tạo hiệu quả sơn mài càng rực ŕ. ông trở thành tổ nghề sơn mài ở phường nam ngư, thành thănglong xưa. Có thể nói thời kỳ này, sơn son thếp vàng được coi là những chuẩn mực cao sang và giá trị thẩm mĩ lư tưởng củanhân dân. Song song tồn tại cùng chất liệu sơn ta là cả mét thế giới quan cảm xóc nghệ thuật vô cùng độc đáo của nhândân ta. Ông cha xưa đă gắn bă, gửi gắm vào các tác phẩm do ḿnh tạo ra, biến chóng thành vật tồn tại lâu dài. Nếu ai đượcchiêm ngưỡng nội thất của đ́nh chùa Việt Nam th́ sẽ thấy hết vẻ đẹp của chất liệu sơn truyền thống trong từng hiện vật; tasẽ choáng ngợp trước những pho tượng, hương án, sập thê, hoành phi, câu đối, cửa vâng, chân đèn và kết cấu kiến tróc.Toàn bé được phủ bằng vàng son léng lẫy; Èn ch́m trong đó là vàng, là bạc được thếp, được vẽ theo các đề tài tứ linh, tứquư hoa lá Tuy cùng phủ mét chất liệu nhưng do cách sắp đặt và phân bè đường nét trên bề mặt vật dông đă không làmcho người xem có cảm giác rối mắt, hay đơn điệu mà hài ḥa trong tổng thể nội thất công tŕnh.

Chính sù hấp dẫn của chất liệu độc đáo, vừa bền lại vừa léng lẫy vàng son kết hợp với sù sâu thẳm của nền sơn đenđă thu hót các họa sĩ say mê t́m đến nă, ra công nghiên cứu t́m ṭi, khai thác khả năng biểu hiện của chất liệu áp dông vàonghệ thuật tạo h́nh của nước ta, tạo nên mét chất liệu độc đáo trong sáng tạo mĩ thuật hiện đại Việt Nam.



[TABLE]

[TR]

[TD]Tượng ngh́n mắt ngh́n tay

(Chùa Bót Tháp)

[/TD]

[TD]Tượng tổ thứ 8 - Phật Đà Nan Đề

(Chùa Tây Phương)

[/TD]

[/TR]

[/TABLE]

1.2. Bước chuyển từ sơn mài trang trí (mĩ nghệ) sang tranh sơn mài nghệ thuật

Mĩ thuật hiện đại Việt Nam không ngơng phát triển và đạt được những thành tựu rực ŕ. Sù ra đời của Trường MĩThuật Đông Dương, cơ sở đào tạo chính quy đầu tiên theo phương pháp khoa học phương tây đă tạo ra mét líp họa sĩ vàđiêu khắc Việt Nam. Trong sù phát triển Việt Nam thời ḱ này th́ sù t́m ṭi khám phá và sáng tạo về chất liệu đă khẳng định vịthế và sức mạnh của dân téc. V.Tardieu, là mét họa sĩ tài năng, là người sáng lập và là hiệu trưởng đầu tiên của Trường MĩThuật Đông Dương, là mét họa sĩ tài năng và có mét tầm nh́n rộng lớn nên đă tạo ra mét chiến lược đào tạo sáng suốt:“phải giúp đỡ các nghệ sĩ và nghệ nhân An Nam t́m lại được ư nghĩa sâu xa,nguồn cảm hứng cơ bản từ chính truyềnthống của họ”. Chính nhờ đường lối đào tạo sáng suốt này từ bước khởi đầu gần như không có ǵ của hội họa Việt Nam đăcó được mét đội ng̣ tác giả với những thành tựu đáng kể.

Thế hệ các họa sĩ đông dương đầu tiên đă đóng góp hai phát kiến quan trọng góp phần làm nên khởi sắc của bé mặtnghệ thuật tạo h́nh Việt Nam, đó là tranh lụa và tranh sơn mài. Người sáng tạo ra lối tranh lụa hoàn toàn Việt Nam khác hơnvới kĩ thuật tranh lụa đă có từ lâu đời ở Trung Hoa, Nhật Bản, Triều Tiên và đưa nă lên đỉnh cao là Nguyễn Phan Chánh.Ông đă kết hợp được lối dùng h́nh và bè cục Châu âu với cách diễn tả những mảng phẳng theo kiểu Á Đông tạo nên métphong cách mẫu mực cho nhiều thế hệ sau này. Phát kiến quan trọng thứ hai là tranh sơn mài. Nhưng nếu như tranh lụa mởđầu mét cách hanh thông, khẳng định ngay chỗ đứng trên thế giới th́ tranh sơn mài phải trải qua mét thời ḱ dài ṃ mẫm vàphải được nhiều người chung lưng đấu cật mới làm cho tranh sơn mài cất cánh và mở ra chân trời sáng tạo rộng lớn chosáng tạo nghệ thuật. Trên báo thanh nghị sè 45 năm 1943, họa sĩ Tô Ngọc Vân đă viết: “Từ ngày có trường mĩ thuật ĐôngDương, các nghệ sĩ Việt Nam, các nghệ sĩ sơn ta đă biến h́nh thoát ra ngoài phạm vi cổ sơ của nă.Người ta chồng lênchóng mét lần hay năm lần, bảy lần rồi mài đi mài lại. do đó mà lé ra những màu sắc mới mẻ quư giá chưa từng; hợp lênnhững điệu nhạc màu gây cho ta những mĩ cảm thấm thấm thía. Từ đấy, với mét tính cách đặc biệt mét nét mặt tráng lệsơn ta đă phân tách hẳn với sơn tàu, sơn nhạt mà nă cùng mét gốc ”

Các họa sĩ những khóa đầu tiên của trường đă tiếp thu lối vẽ sơn cổ truyền rồi dần dần tạo nên thể loại tranh mới“tranh sơn mài”. Ngay khi những bức sơn mài đầu tiên ra đời, họa sĩ Nguyễn Đỗ Cung với con mắt mẫn cảm trước cái mớicủa ḿnh đă nh́n thấy trước mét tương lai của mét loại h́nh nghệ thuật mới vận dông từ những chất liệu truyền thống, vươnlên từ trang trí đồ thê, đồ dân dông sang lĩnh vực tạo h́nh, mang tải mét phần hồn của dân téc – mét trạng thái linh hồn (nhưcách nói của Mare Chagall): “Chất nhựa sơn đă bắt đầu cất cánh. Tôi muốn nhận thấy cái sinh lực đầu mối của sù tiếnhóa đó Họa sĩ đă tạo ra cuộc sống mà sù giầu sang tương tù cuộc sống thực của chóng ta. Sù tạo tác bao giê c̣ng đẹp ”

Về kĩ thuật và cách vẽ sơn mài thời ḱ này vượt xa kĩ thuật và cách vẽ cổ truyền. Các họa sĩ thuộc những khóa đầu tiêncủa Trường Mĩ Thuật Đông Dương đă dày công nghiên cứu chất liệu sơn sao cho phong phó về màu sắc,phù hợp với ngônngữ hội họa. Mét sè họa sĩ đă dày công nghiên cứu đó là: Trần Quang Trân, Nguyễn Gia Trí, Nguyễn Khang, Tô Ngọc Vân,Trần Văn Cẩn, Nguyễn Văn Tỵ

Trong sù phát triển của mĩ thuật Việt Nam, sù tim ṭi khám phá và sáng tạo về chất liệu đă khẳng định vị thế sức mạnhcủa dân téc khi các họa sĩ vận dông mét cách hoài ḥa phương pháp cổ điển, hàn lâm của mĩ thuật phương tây với kế thừa cósáng tạo những thành tựu, kinh nghiệm cổ truyền của nghệ thuật dân téc. Mặc dù, chất liệu và kĩ thuật chỉ là phương tiệnchứ không phải là mục đích nghệ thuật. Song có điều, nếu không nắm vững chất liệu không tinh thông kĩ thuật, kĩ xảo th́khó tạo nên những h́nh thức mới hấp dẫn làm phong phó đời sống củ chóng ta. Như họa sĩ nguyễn gia trí có lần đă tâm sù:“Chất liệu chiếm mét nửa người nghệ sĩ. Phải yêu chất liệu như yêu vợ ḿnh th́ mới có con là tác phẩm. Mỗi chất liệu cóđặc điểm riêng, phải nắm được tính chất riêng củ nă mà phát triển”. Bước ngoặt lớn đă làm thay đổi diện mạo của sơn màiđó là vào năm 1932, bác phó Thành đă mài thử mét tấm sơn do sinh viên Trần Văn Cẩn vẽ; tấm sơn được làm theo cách củahọa sĩ Trần Quang Trân là pha thêm nhựa thông vào sơn cánh gián, nă đă tạo nên bề mặt rắn khi khô. Đây là bí quyết đượckhám phá mở đầu cho nghệ thuật sơn mài sau này. Với nhiều líp màu phủ chồng lên nhau do vậy khi mài đă tạo ra nhữngsắc tù nhiên cộng với ư định đă được thực hiện của tác giả tạo thành mét vẻ đẹp ḱ diệu. Nhưng khi do quá tay mài kĩ ngườinghệ sĩ phải vẽ lại, mài lại. Đây là mét quá tŕnh nghiên cứu và t́m ṭi về màu sắc của tác giả trên chất liệu sơn mài.

Mét bức sơn mài sau khi được phủ nhiều líp sơn son, vàng, bạc người ta dùng giấy giáp, đá mài để lấy mặt phẳngcho bức tranh. Bức tranh thực sù léng lẫy, bóng sâu thẳm khi được mài với nước. Dưới bàn tay của họa sĩ bức tranh dầnhiện ra từng líp. Giữ líp nào, mài líp nào để thể hiện ư đồ sáng tạo, công việc tưởng chơng như đơn giản mà tinh tế côngphu. Với sơn mài th́ mài mới là lóc vẽ, đó là lóc hứng khởi nhất của người họa sĩ. Tác giả mài để lé ra điêu mong muốn đúngchỗ mà người ta quen nói: cái ngẫu nhiên quư báu, cái bất thần t́m được trong lóc mài. Tác giả điều khiển cho ḥa hợp đượccái tổng thể mong muốn làm thành mét tác phẩm hội họa độc đáo.

Sù phát triển của nghệ thuật sơn mài là quá tŕnh t́m ṭi, thể nghiệm nghiên cứu của nhiều họa sĩ, mét sù nghiên cứu cảvề tả, tạo h́nh và diễn chất. Các họa sĩ tái hiện thiên nhiên, con người, cảnh vật xung quanh mét cách chân thực, giản dịkhông phô trương qua chất liệu sơn mài.

1.3 Vai troø cuûa vaøng trong gam maøu laïnh

Trong ngheä thuaät taïo h́nh noùi chung, chaát lieäu sôn maøi noùi rieâng, ñeå taïo ñöôïc moät taùc phaåm thaønh coâng, ngoaøi baøn tay kheùo leùo vaø taøi naêng cuûa ngöôøi ngheä só coøn laø söï toång hôïp cuûa nhieàu yeáu toá khaùc nhau: duø ít hay nhieàu nhöng ñoù chính laø cô sôû ñeå giuùp caùc taùc phaåm ngheä thuaät thaêng hoa. Vaø maøu saéc trong tranh sôn maøi cuơng khoâng phaûi laø moät tröôøng hôïp ngoaïi leä. Ngay trong nhöơng naêm khaùng chieán choáng phaùp, hoïa só Toâ Ngoïc Vaân ñaơ phaùt bieåu raát laïc quan trong ñaïi hoäi vaên hoùa toaøn quoác(19/7/1948) raèng: “Theå chaát loäng laăy cuûa sôn maøi laøm cho ngheä só khaùt khao ñi t́m moät chaát lieäu môùi, ngon maét vaø xuùc ñoäng maïnh hôn sôn daàu.Theå chaát caùnh giaùn, sôn then, vaøng baïc ôû sôn maøi linh bieán, sinh ñoäng, khoâng coøn laø theå chaát khoâng hoàn nöơa. Maøu caûu sôn maøi ñaèm thaém saéc nḥ aâm vang saâu roäng, rung tôùi taän ñay loøng ngöôøi xem. Khoâng moät maøu ñoû sôn daàu ñöùng caïnh maøu son sôn maøi maø khoâng taùi nhôït – chöa thaáy moät maøu ñen cuûa sôn daàu naøo ñaët caïnh maøu ñen cuûa sôn maøi maø khoâng ḅ baïc vaø trô sôn maøi ñöôïc ñieâu luyeän trong tay ngöôøi vieät nam seơ nhö moät kæ nieäm cuûa nhöơng ngöôøi chieán ñaáu cho töï do – hoøa b́nh trao sang tay caùc ngheä só trong theá giôùi, goùp moät phaàn vaøo xaây döïng moät neàn ngheä thuaät môùi cho nhaân loaïi ”

Noùi ñeán chaát lieäu taïo maøu cuûa sôn maøi cung coù nhieàu veû ñoâïc ñaùo ñeán ḱ laï.Khoâng moät maøu ñen naøo laïi ñaït ñeán caùi saéc ñen ḱ aûo, ñeán ñoä thaâm traàm saâu laéng nhö cuûa sôn maøi; cuơng khoâng coù maøu vaøng naøo laïi ñeïp moät caùch sang troïng u traàm vaø nhö caùc maøu vaøng aáy; vaø cuơng chaúng theå t́m ñaâu moät maøu traéng tinh khoâi troïn veïn nhöng laïi ña nghóa nhö voû tröùng trong tranh sôn maøi. Khoâng coù caûm giaùc nhö moät coâ naøng ñoûm daùng ñöùng caïnh moät coâ gaùi thanh ḷch saâu saéc. Noùi nhö hoïa só Nguyeăn Gia Trí th́: “Sôn ta vôùi baûn chaát loäng laăy, huyeàn thoaïi vaø thaàn tieân, coù mieàn h́nh töôïng vaø ngoân ngöơ rieâng cuûa noù”. Nhôø oâng maø noù ñaơ “Vöôït boû object(ngoaïi vaät) ñeå traùnh ra khoûi ranh giôùi imitation(moâ phoûng töï nhieân) ñeå vaøo taän trung taâm caùi hieän thöïc inter’rieûu (beân trong, noäi taïi ). Vaø “ sôn maøi ñi ñeán con ñöôøng taû thöïc, chaïy theo tranh maøu daàu phöông taây th́ chæ coøn caùi xaùc, caùi hoàn cuûa khoâng gian ngheä thuaät ñaơ bay bieán ñeán taän ñaâu. Maøu saéc trong sôn maøi, vöøa ñat ñeán ñoä theå hieän vaø do vaäy laïi môû ra moät khoâng gian aûo ñeán ḱ laï – taän ñoä caùi aûo chính laø caùi thöïc vaäy”

Theá kyû XX cuûa Vieät Nam phaûi traûi qua nhieàu bieán ñoäng ḷch söû vaø chieán tranh, kinh teá, chính tṛ luoân thay ñoåi.Ngheä thuaät sôn maøi phaùt trieån maïnh ñöôïc moät khoaûng thôøi gian roài ḅ chöơng laïi, nhöng ñeán naêm 1948 ngheä thuaät theå hieän ngaøy caøng phuø hôïp.Chaát lieäu sôn maøi baét ñaàu coù boä maët môùi vôùi nhöơng ñeà taøi vaø noäi dung tö töôûng baét nguoàn töø thöïc teá saûn xuaát vaø chieán ñaáu cuûa daân toâïc. Maëc duø ñaát nöôùc con gaëp nhieàu khoù khaên do chieán tranh nhöng caùc hoïa só sôn maøi vaăn nghieân cöùu moät caùch say meâ mieät maøi veà chaát lieäu vaø kó thuaät theå trong sôn maøi.Neàn mó thuaät giai ñoïan naøy ñaơ coù caùc hoïa só :Toâ Ngoïc Vaân, Nguyeăn Ñoă Cung, Nguyeăn Saùng, Traàn Ñ́nh Thoï, Nguyeăn Gia Trí, Nguyeăn Khang Nguyeăn Tö Nghieâm, Vaên B́nh, Traàn Ñ́nh Thoï laø nhöơng hoïa só bieát keá thöøa kó thuaät truyeàn thoáng vaø aùp duïng vaøo hoäi hoïa, Caùc hoïa só noùi treân ñaơ coù nhöơng taùc phaåm tieâu bieåu ñöôïc ñaùnh giaù cao bôûi kó thuaät theå hieän, nhöơng öu ñieåm cuûa sôn ñöôïc phaùt huy: maøu ñoû töø ñoä töôi ñeán ñaäm, vaøng baïc ñöôïc söû duïng baèng kim loaïi ñöôïc daùt moûng daøn töøng laù treân maët sôn.Treân cô sôû nhöơng maøu cô baûn trong baûng maøu rieâng bieät cuûa sôn maøi coå truyeàn; nhöng maøu saéc cuûa sôn ngaøy caøng phong phuù bôûi söï saùng taïo vaø phaùt hieän cuûa caùc ngheä só.


Beân caïnh hieäu quaû söû duïng vaøng trong nhöơng gam maøu noùng voán ñaơ laø tieàn ñeà cho nhöơng thaønh coâng, taïo ṿ theá ñoäc ñaùo cho tranh sôn maøi Vieät Nam ôû trong nöôùc vaø quoác teá, vaøo nhöơng naêm 50 cuûa theá kæ XX do nhu caàu caáp thieát trong saùng taùc ngheä thuaät, cho neân beân caïnh nhöơng gam maøu noùng truyeàn thoáng caùc hoïa só ñaơ t́m ra nhöơng gam maøu laïnh ñöa vaøo sôn maøi. Bôûi leơ, coù moät thöïc teá laø hôn moät nöûa caùc yeáu toá ñeàu naèm trong thieân nhieân ñeàu coù gam maøu laïnh (chuû yeáu laø maøu xanh) neân trong saùng taùc ngheä thuaät khoâng theå thieáu gam maøu naøy. Xanh luïc, xanh lam ra ñôøi ñaơ laøm phong phuù theâm baûng maøu caûu daân gian, môû roäng theâm phaïm vi saùng taùc cho caùc hoïa só. Maëc duø nhöơng gam maøu noùng nhö: ñoû rôơ vaøng, phoâi pha cuûa sôn, choùi loïi cuûa vaøng, hay nhö ñaäm saâu thaúm cuûa then, aùnh môø baïc, maøu ngaø trang nhaơ cuûa voû tröùng; oùng aùnh taïo ra saéc maøu baát ṇ̃nh cuûa voû trai, naâu traàm aám cuûa caùnh giaùn vaăn laø nhöơng giaù tṛ haèng xuyeân, vaăn laø nhöơng bí quyeát chính th́ khoâng theå phuû nhaän vai troø quan troïng cuûa gam maøu laïnh trong sôn maøi. Söï xuaát hieän cuûa nhöơng gam maøu laïnh maø chuû yeáu laø maøu xanh ñaơ ñöa ngheä só ñeán gaàn hieän thöïc hôn, khaùm phaù trong haøo höùng nhöng khoâng heà haï giaù baûng maøu truyeàn thoáng.

Vôùi nhöơng mong muoán saùng taùc ñöôïc phong phuù, theå hieän caûnh vaät, con ngöôøi, trong cuoäc soáng sinh hoaït ñöôïc chaân thöïc vaø soáng ñoäng hôn nöơa cho neân baèng söï t́m toøi vaø saùng taïo khoâng ngöøng, nhieàu hoïa só ñaơ daøy coâng nghieân cöùu vaø quyeát taâm theå nghieäm ñöôïc gam maøu laïnh treân sôn maøi cho duø coù nhöơng luùc hoï gaëp phaûi thaát baïi. Chaúng haïn nhö trong taùc phaåm “Ra ñaûo”cuûa Nguyeăn Vaên Tî ngöôøi ta thaáy toøa neàn tranh laø maøu lam phoå pha vôùi caùnh giaùn vaø moät ít then ñeå taû ban ñeâm. Moät caùi thuyeàn nhoû chôû maáy chieán só nhö nhöơng boùng môø _ theå hieän buùt phaùp sôn daàu coøn laïi laø moät vuøng meânh moâng trôøi beå ñoâi choă ñaïn phaùo ṇ̃ch baén rôi xuoáng nöôùc laøm vuït leân cao maáy coät nöôùc khaûm trai, cung vôùi ngoïn soùng daït daøo treân baơi bieån gaén baèng voû tröùng ñeàu ḅ ch́m ngæm trong maøu lam toái vaø ñuïc. Nguyeăn Vaên Tî trong khi coá t́m ra maøu xanh. Nguyeăn Tö Nghieâm cuơng ñaơ coá gaéng t́m ra maøu luïc – moät chaát môùi trong sôn maøi baèng caùc hoùa chaát. OÂng ñaơ ñaäp maûnh thuûy tinh ôû nhöơng chai bia maøu xanh ñaäp nghieàn naùt ra, troän vôùi sôn boâi leân roài maøi nhöng noù laïi khoâng thaøn coâng laém. Sau ñoù troän caû thuoác kí ninh nöơa nhöng ñaơ taïo ra ñöôïc maøu xanh laù caây. Nhöng Nguyeăn Tö Nghieâm cuơng khoâng thaønh coâng laém ôû maøu xanh naøy.

Tuy nhieân söï baát baïi ban ñaøu khoâng laøm cho caùc haïo só naûn chí. Söï t́m toøi, saùng taïo khoâng ngöøng cuoái cuøng ñaơ ñem laïi cho hoï keát quaû mong muoán. Nhieàu taùc phaåm sôn maøi gam maøu laïnh ñaơ t́m ñöôïc choă ñöùng trong loøng coâng chuùng yeâu ngheä thuaät. Vaø trong nhieàu taùc phaåm thaønh coâng vôùi gam maøu laïnh th́ vaøng cuơng ñoùng moät vai troø khoâng nhoû. Nhieàu hoïa só ñaơ t́m ñeán giaù tṛ bieåu ñaït cuûa vaøng ñeå taïo neân hieäu quaû cho taùc phaåm cuûa ḿnh. T́m hieåu moät soá taùc phaåm cuï theå ta seơ deă daøng nhaän ra ñieàu ñoù.

Moät trong nhöơng taùc phaåm sôn maøi gam maøu laïnh maø khoâng ai coù theå queân ñöôïc ñoù laø böùc “nhôù moät chieàu taây baéc” cuûa hoïa só Phan Keá An hoaøn thanh naêm 1955.

OÂng ñaơ thaønh coâng maøu xanh boät ñaù vaøo sôn maøi ñeå theå hieän ñam chaéc caùc söôøn nuùi söơng sôø ôû tieàn dieän, laøm xa caùc lôùp caù daûi phía sau, gaây caûnh truøng truøng ñieäp ñieäp huøng vó cuûa mieàn sôn cöôùc vieät nam. Söï thaønh coâng cuûa hoïa só Phan Keá An chính laø öùng duïng cuûa vuieäc daùt vaøng vaø baïc treân neàn nuùi. Sau ñoù phuû maøu lam troän caùnh giaùn ñaơ taïo ra maøu lam treân neàn baïc maøu luïc treân neàn vaøng. Phan Keá An ñaơ khaù thaønh coâng khi taùi hieän laïi moät chieàu taây baéc qua taâm töôûng “nhôù” vôùi quaàng saùng meàm maïi vaø yeân aû, nhöơng raùm vaøng ñeán nhöùc nhoái caûu taâm traïng. Hieän thöïc taây baéc ñaơ ñöôïc taùi hieän qua vuøng khuùc xaï caûu taâm töôûng hoïa só. Baèng thuû phaùp ngheä thuaät cuûa ḿnh hoïa só taùi hieän khung caûnh hoaønh traùng, huøng vó cuûa röøng nuùi taây baéc luùc hoaøng hoân. Ta nhaän thaáy ñöôïc thôøi gian cuûa khung caûnh laø ôû aùnh saùng gay gaét phía chaân ñoài khi maët trôøi khuaát nuùi, naéng coøn soùt laïi treân caùc ñænh nuùi. Maøu vaøng coù khaû naêng phaùt saùng nhöơng laù vaøng thaät ñaơ laøm ñöôïc vieäc ñoù raát thöïc, raát soáng ñoäng, coøn laïi toaøn maøu xanh cuûa nuùi non truøng ñieäp xanh maøu aùo lính. OÂng ñaơ cho raéc maøu xanh phoå leân neàn baïc, taïo ra maøu xanh luïc saâu thaúm, coøn neáu raéc boät vaøng hoaëc daùt treân neàn vaøng ta seơ ñöôïc maøu luïc ngoaøi ra, oâng coøn taïo ra nhöơng maûng vaøng lôùn ôû khoaûng ñoài caän caûnh laøm cho nhöơng khoaûng lam vaø xanh ôû phía tröôùc ñöôïc xa hôn ñöôïc saâu hôn vaø röïc rôơ hôn. Nhôø hieäu quaû naøy, hoïa só Phan Keá An ñaơ taû ñöôïc khung caûnh mieàn nuùi meânh moâng ñaày nhöơng maøu saéc xanh lam vaø vaøng cuơng nhö maøu luïc caûu caây treân caùc trieàn nuùi. Baèng caùch söû kí saéc ñoä xanh phong phuù laøm cho khoâng gian nhö roäng lôùn hôn ;daơy nuùi xa laø maøu xanh saùng tieáp giaùp vôùi vaøng röïc caøng laøm cho naéng gaêt nhö gaét hôn, nuùi nhö döïng ñöùng hôn, daơy nuùi gaàn coù maøu ñaäm hôn, xanh ñöôïc loùt vaøng beân döôùi coù ñoä saùng trong, nhöơng nôi coù aùnh naéng vöông laïi coù maøu vaøng nhöng khoâng maïnh maø coù phaàn eâm ñi, ñaåy khoâng gian ra xa. Maøu xanh gaàn nhaát, troïng taâm cuûa tranh coù ñoä xanh thaăm hôn caû, nhöng treân ñoù coù ñoä chuyeån maøu raát tinh teá cuûa maët ñaát maáp moâ, vaø vaøng cuûa naéng cuơng vaøng choùi hôn caû, ñöôøng phaân caùch saùng toái roơ raøng taû ñöôïc ñoä doác,truøng ñieäp cuûa nuùi nôi ñaây. Xanh ñöôïc raéc vaøng choă daày choă moûng taïo ra aùnh saùng töï nhieân ñaày gôïi caûm. Theâm vaøo ñoù h́nh aûnh ngöôøi lính haønh quaân qua röøng vôùi boùng aùo xanh ñaëc tröng. Duø con ngöôøi raát nhoû beù so vôùi phong caûnh nhöng ta vaăn nhaän ra aùnh naéng chieàu vöông treân aùo, cuơng laø maøu xanh luïc nhöng nhôø caùch xöû lí ñaäm nhaït maø ta khoânh ḅ nhaàm laăn,maøu aùo ñaäm hôn maøu cuûa nuùi, söïxuaát hieän cuûa con ngöôøi cuơng laøm caûnh vaät bôùt hoang vu. Coù theå noùi vaøng ñöôïc söû duïng trong böùc tranh coù taùc duïng raát höơu hieäu : noù röïc saùng leân trong khung caûnh toaøn moät maøu xanh thaúm cuûa nuùi röøng. Hoïa só ñaơ söû duïng vaøng ñeå taû caûnh maây nuùi, taû trôøi vaø ñaëc bieät nhaát vaăn laø aùnh saùng. Seơ khoâng sai neáu noùi raèng “nhôù moät chieàu Taây Baéc” seơ khoâng taïo ñöôïc hieäu quaû cao nhö theá neáu nhö Phan Keá An khoâng daùt vaøng trong tranh.

Trong tranh “Qua baûn cuơ” cuûa Leâ Quoác Loäc, taùc giaå ñaơ khai thaùc ñöôïc hieäu quaû cao cuûat lieäu sôn maøi. Duøng hoøa saéc chính laø neân sôn xanh ñen vaø aùnh saùng cuûa vaøng ñeå dieăn taû khoâng khí cuûa moät ñeâm traêng huyeàn dieäu, neân thô. Toaøn caûnh dieăn ra trong moät khoâng gian taïo h́nh vôùi tính chaát öôùc leä coå truyeàn, chöùa ñöïng yeáu toá trang trí. H́nh töôïng trung taâm theå hieän cuoäc gaëp goơ ñaày t́nh nghóa giöơa caùc anh boä ñoäi vôùi caùc em daân toäc Möôøng vaøo moät ñeâm traêng beân bôø suoái chaûy qua baûn. Beân caïnh caùc h́nh töôïng trung Taâm töø con ngöïa thoà ñeán con choù con quaán quyùt beân chaân anh boä ñoäi, töø doøng suoái baïc gaàn nhaø saøn ñeán nhöơng khoùm caây höùng aùnh traêng toû trong ñeâm thu. Taát caû ñöôïc theå hieän leân trong hoøa saéc aån hieän cuûa chaát lieäu sôn maøi daân toäc gôïi leân chaát thô vaø chöơ t́nh, laøm toân theâm chuû ñeà tö töôûng cuûa tranh.

Böùc tranh dieăn taû caûnh vaät con ngöôøi trong ñeâm, nhöng hieäu quaû dieăn taû cuûa vaøng ñaơ giuùp hoïa syơ theå hieän con ngöôøi, caûnh vaät roơ raøng trong ñeâm öôùt ñaăm aùnh traêng saùng vaèng vaëc. Aùnh traêng cuûa vaøng laø aùnh saùng cuûa traêng ñoå daøi treân nhöơng taùn tre, noùc nhaø, lan toûa treân khaép ngöôøi cuøng nhö khuoân maët raïng ngôøi cuûa anh boä ñoäi, cuûa nhöơng em nhoû Vôùi kyơ thuaät theå hieän tinh teá hoïa syơ ñaơ söû duïng vaøng keát hôïp vôùi caùc maøu son taïo neân ñoä xoáp, ñaày ñaën cuûa nhöơng maùi nhaø saøn; coøn taïo ñöôïc ñoä phaûn saùng cao ôû nhöơng taùn treû tröïc tieáp höùng aùnh traêng oâng laïi daùn choàng nhieàu lôùp vaøng leân nhau. ÔÛ taùc phaåm naøy vaøng ñöôïc söû duïng nhö moät phöông tieän bieåu caûm ñaéc löïc. Aùnh traêng vaøng chan chöùa nhö haân hoan vôùi t́nh caûm quan daân thaém thieát. Aùnh traêng vaøng noåi baät treân neàn sôn xanh ñen nhöng troâng vaăn haøi hoøa trong toång theå böùc tranh, vaăn taïo ñöôïc hieäu quaû thaåm myơ cao.

“ Toå ñoåi coâng mieàn nuùi” cuûa hoïa syơ Hoaøng Tích Chuø laø moät ñeà taøi khaù môùi meû- phaûm aùnh thôøi kyø lao ñoäng chuyeån ñoåi taäp trung. Taùc giaû ñaơ ñöa nhöơng caûnh nuùi non, nhöơng haøng tre ñöôïc trang trí baèng moät maøu vaøng hôi ñoû; nhöơng nöơ Thaùi maëc aùo traéng giaùt baèng voû tröùng taïo cho tranh coù ñoä töông phaûn giöơa caûnh saéc vaø ngöôøi ôû ngöôøi Taây Baéc.







Toå ñoåi coâng mieàn nuùi- Hoaøng tích Chuø (aûnh)

OÂng ñaơ söû duïng raá kheùo maøu xanh da trôøi ñieåm maây traêng saùng trong laøm noåi baät raëng nuùi gaàn maøu then raéc baïc; ñaù vaø caây hoøa quyeän vaøo nhau. Nhöơng maøu traéng voû tröùng loám ñoám rung rinh treân quaàn aùo nhöùng phuï nöơ ñi caáy phía tröôùc ñöôïc toân theâm veû sinh ñoäng baèng neàn nöôùc ruoäng xaù xaùm, naâu lam in boùng lung linh nhöơng cuïm tre vaøng. Böùc tranh mang ñaäm tính thô moät vuøng sôn nöôùc Vieät Nam gaàn guơi thieân nhieân, tuy chöa heát hoang vu, heo huùt nhöơng vaăn ñaàm aám vôùi naêm baûy noùc nhaø saøn cuûa moät baûn nhoû, loâ nhoâ quaây quaàn döôùi chaân ñoài. Ruoäng ñoàng vaøo saùt beân bôø daäu, ngöôøi ngöôøi laøm aên phaán chaán ñaơ noùi leân cuoäc soáng an cö, laïc nhieäp trong phong traøo ñoåi coâng, hôïp taùc döôùi cheá ñoä môùi.

Nhöơng maøu vaøng trong tranh gôïi cho ta caûm giaùc aám aùp, sung tuùc cuûa moät cuoäc soáng môùi. Trong taùc phaåm naøy hoïa syơ ñaơ söû duïng vaøng moät caùch tinh teá, baèng nhieàu kyơ thuaät khaùc nhau taïo ra söï soáng ñoäng cuûa caûnh vaät; vaøng treân nhöơng trieàn nuùi, quaû ñoài phía xa ñöôïc laøm eâm ñi, beân caïnh ñoù aùnh saùng vaøng treân nuùi coøn goùp phaàn laøm noåi baät baïc cuûa nuùi , taïo ñöôïc chaát xoáp. Trong khi ñoù maøu vaøng treân nhöơng buïi tre laïi ñöôïc xöû lyù theo nhieàu caùch khaùc nhau; nhöơng taùn treân phía trong hoïa syơ queùt leân vaøng moät lôùp caùnh giaùn taïo neân moät maøu toái hôn, coøn nhöơng taùn tre phía ngoaøi laïi coù veû röïc rôơ hôn, taïo hieäu quaû phaùt saùng maïnh laø do hoïa syơ duøng nguyeân maøu vaøng.

Moät böùc tranh khaùc cuơng ñöôïc ñaùnh giaù laø khaù thaønh coâng trong theå hieän theo gam maøu xanh ñoù laø taùc phaåm “Truù möa” caûu haïo só Nguyeăn Saùng. Trong dieăn taû moät buoåi chieàu möa: baàu trôøi hôi xaùm nhöng vaăn coøn xoùt laïi chuùt aùnh naéng, coøn ngöôøi th́ hoái haû chaïy. Taát caû ñaơ gôïi leân khoâng khí caû moät buoåi chaïy möa thaät soáng ñoäng.



Truù möa- Nguyeăn Saùng (aûnh)

ÔÛ taùc phaåm naøy vaøng ñöôïc söû duïng töông ñoái nhieàu. Vaøng, baïc loùt döôùi maøu luïc taïo neân maøu xanh xaùm, nhöơng ñaùm maây vaøng treân ñôøi, ñaëc bieät laø nhöơng maûnh vaøng saùng röïc trong caên nhaø baät leân khoûi böùc tranh nhö moät troïng taâm saùng ñeå moïi ngöôøi chaïy vaøo truù möa. Vaøng ñaơ taïo neân moät hieäu quaû raát cao cho taùc phaåm, noù goùp phaàn khoâng nhoû vaøo vieäc gôïi môû neân moät khoaûng khoâng gian, thôøi gian.

Söï theå nghieäm saéc xanh trong tranh sôn maøi ñaơ khoâng coøn laø söï ñan xen, phuï trôï cho nhöơng maøu truyeàn thoáng nöơa. Noù daàn daàn trôû thaønh nhöơng maøu chính vaø chieám lónh ñöôïc nhöơng öu theá dieăn taû caûu khoâng ít taùc phaåm sôn maøi ñoàng thôøi cuơng thoûa maơn ñöôïc yeâu caàu veà tḥ giaùc ngöôøi xem.

Chương 2

HIỆU QUẢ CỦA VÀNG TRONG TRANH SƠN MÀI