Thạc Sĩ Hiện tượng chuyển trường nghĩa trong thơ Xuân Diệu

1
MỞ ĐẦU
1. Lí do chọn đề tài
1.1. Chuyển trường nghĩa là một hiện tượng khá đặc biệt trong sử dụng ngôn
ngữ. Nó tạo ra những giá trị biểu đạt mới cho từ, theo đó tạo ra nhiều liên tưởng bất
ngờ về ý nghĩa cho câu và văn bản. Hiện tượng này khi xuất hiện một cách tập trung
và có chủ ý sẽ khiến cho cuộc giao tiếp ngôn ngữ mang một sắc thái khác lạ. Để
thoát khỏi quán tính của thói quen trong giao tiếp ngôn ngữ người ta có thể có nhiều
lựa chọn khác nhau. Việc sử dụng từ vựng chuyển đổi trường nghĩa là một trong
những cách thức độc đáo và hiệu quả. Lời nói thường ngày mà dùng đến phương
thức này nhiều khi làm tổn hại đến tính phổ thông (vốn là một thuộc tính cơ bản của
tín hiệu ngôn ngữ). Tuy nhiên, trong sáng tác nghệ thuật, việc dùng từ vựng theo
phương thức chuyển đổi trường nghĩa lại được các nhà nghệ sĩ ngôn từ đặc biệt ưa
dùng. Vì vậy, có thể nói, chuyển đổi trường nghĩa từ vựng có thể được coi là một
biện pháp tu từ hiệu quả trong sáng tác văn chương.
1.2. Xuân Diệu là một tác gia lớn trong Văn học Việt Nam hiện đại. Bằng
phong cách rất riêng, ông đã để lại cho đời một thành tựu nghệ thuật đồ sộ với nhiều
tác phẩm thơ ca đặc sắc. Nói về Xuân Diệu, người ta thường nhắc đến thơ ông với
những cách tân độc đáo, thú vị, bất ngờ và lạ lẫm. Trong những “cái mới” mà Xuân
Diệu đưa đến cho nền thi ca Việt Nam hiện đại, có lẽ, ấn tượng nhất là những cách
tân ngôn ngữ. Ở thơ ông, ta thấy một số lượng lớn từ vựng được sử dụng trong bối
cảnh chuyển đổi ý nghĩa. Sự chuyển đổi trường không những đã khiến cho thơ ông
thoát ra ngoài quy luật dùng từ ngữ sáo mòn mà còn giúp cho những tác phẩm thơ
vượt lên trên các giới hạn của phong trào thơ đương đại. Trong sáng tác thi ca,
Xuân Diệu đã gắn kết các từ ngữ khác trường nghĩa lại với nhau, tạo ra rất nhiều
kiểu chuyển nghĩa, chuyển trường của từ. Sự chuyển trường ấy tạo nên những kết
hợp phi lôgic thông thường, làm cho người ta ngỡ ngàng từ câu chữ cho đến ý nghĩa 2
1.3. Giá trị của thơ Xuân Diệu có thể được nhìn nhận từ các góc độ khác
nhau. Nghiên cứu thơ ông từ hiện tượng chuyển trường nghĩa cũng là một hướng đi
cần thiết và đầy sức hút.
Từ những lí do trên, chúng tôi chọn đề tài “Hiện tượng chuyển trường nghĩa
trong thơ Xuân Diệu” làm luận văn của mình.
2. Lịch sử vấn đề
2.1. Vấn đề trường nghĩa
Lí thuyết về trường nghĩa đã được các nhà ngôn ngữ trên thế giới quan tâm
từ rất sớm, có thể kể đến các tác giả như F. De. Saussure, J.Trier, L. Weisgerber .
Các tác giả này đã đưa ra các quan niệm, các khía cạnh khác nhau về trường nghĩa
xuất phát từ những góc nhìn riêng của mình.
Ở Việt Nam cũng có không ít nhà ngôn ngữ học quan tâm nghiên cứu trường
nghĩa từ vựng. Trong đó, tiêu biểu là GS. Đỗ Hữu Châu, PGS. Đỗ Việt Hùng. Các
tác giả đã cụ thể hóa trường từ vựng - ngữ nghĩa bằng cứ liệu tiếng Việt trong các
chuyên luận và giáo trình. Đây chính là cơ sở lí thuyết và thực tiễn cho vấn đề mà
Đề tài đặt ra.
2.1. Vấn đề hiện tượng chuyển trường nghĩa trong thơ Xuân Diệu
Ở nước ta, đã có rất nhiều bài viết, nhiều công trình nghiên cứu về thơ Xuân
Diệu. Hầu hết chúng đề cập đến những đặc trưng về mặt nội dung và nghệ thuật của
thơ ông, khẳng định tài năng và phong cách của ông. Tuy nhiên, từ một góc nhìn
hẹp, chưa có công trình, bài viết nào đề cập đến hiện tượng chuyển trường nghĩa
trong thơ Xuân Diệu.
3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu
Đối tượng và phạm vi nghiên cứu của đề tài: Thứ nhất, xác nhận các vấn đề
thuộc về cách thức và đặc điểm của hiện tượng trường nghĩa và chuyển di trường
nghĩa của từ; Thứ hai, tập trung khảo sát hiện tượng sử dụng từ ngữ chuyển trường
nghĩa ở tần số cao và hiện tượng chuyển di trường nghĩa của từ trong thơ Xuân
Diệu. Trong đó, chúng tôi giới hạn việc tìm hiểu sự chuyển trường nghĩa trên bình
diện ngữ nghĩa học và dụng học. 3
4. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu
4.1. Mục đích nghiên cứu
Mục đích của đề tài là tìm hiểu sâu hơn về những đóng góp của Xuân Diệu
trong sáng tạo ngôn ngữ thơ ở một góc hẹp: sử dụng trường nghĩa từ vựng và
chuyển di trường nghĩa từ vựng (từ lí thuyết ngữ nghĩa và ngữ dụng). Qua đó, đề tài
góp thêm một sự lí giải về giá trị của thơ Xuân Diệu từ góc nhìn của ngôn ngữ học.
4.2. Nhiệm vụ nghiên cứu
Để đạt được mục đích trên, luận văn đặt ra các nhiệm vụ nghiên cứu sau:
- Xác định cơ sở lý luận của đề tài
- Thống kê các từ ngữ trong thơ Xuân Diệu theo trường nghĩa để xác định
các trường nghĩa trong thơ Xuân Diệu.
- Khảo sát các kết hợp cụ thể để tìm ra các hiện tượng chuyển trường nghĩa.
- Qua phân tích các kết hợp được tạo ra do hiện tượng chuyển nghĩa của từ,
rút ra những giá trị biểu đạt nhất định và đặc điểm phong cách thơ Xuân Diệu.
5. Phương pháp nghiên cứu
Trong quá trình triển khai đề tài, chúng tôi sử dụng chủ yếu hai phương
pháp sau:
- Phương pháp miêu tả để miêu tả đặc điểm chuyển trường của từ và cấu tạo
của các kết hợp được tạo ra do sự chuyển trường ấy.
- Phương pháp phân tích (phân tích ngữ nghĩa và phân tích ngữ cảnh) để làm
rõ giá trị biểu hiện của từ trong từng trường hợp chuyển trường cụ thể, đồng thời chỉ
ra giá trị của hiện tượng chuyển trường nghĩa trong việc thể hiện nội dung và nghệ
thuật của thơ Xuân Diệu.
Ngoài hai phương pháp trên, luận văn còn sử dụng thủ pháp thống kê,
phân loại.
+ Thủ pháp thống kê dùng để tổng hợp ngữ liệu, qua đó, nắm được một cách
khái quát về hiện tượng chuyển trường nghĩa trong thơ Xuân Diệu.
+ Thủ pháp phân loại dùng để phân loại ngữ liệu và xác định các đặc điểm
của hiện tượng chuyển trường nghĩa trong thơ Xuân Diệu. 6. Đóng góp của luận văn
6.1. Từ lý thuyết trường nghĩa Luận văn đặt ra nhiệm vụ xác định sự chuyển
trường nghĩa trong thơ Xuân Diệu.
6.2. Làm rõ vai trò của việc sử dụng phương thức chuyển di trường nghĩa từ
vựng trong sáng tác thi ca của Xuân Diệu, từ đó khẳng định những đóng góp của
ông về sáng tạo ngôn ngữ nghệ thuật.
6.3. Góp phần làm sáng tỏ thêm lý thuyết chuyển trường nghĩa trong sáng tạo
ngôn ngữ nghệ thuật.
7. Cấu trúc của luận văn
Tương ứng với những nhiệm vụ nghiên cứu đã đặt ra, ngoài phần Mở đầu và
phần Kết luận, nội dung Luận văn được triển khai trong 3 chương:
Chương 1: Cơ sở lí luận
Chương 2: Các trường nghĩa và hiện tượng chuyển trường nghĩa trong thơ
Xuân Diệu
Chương 3: Giá trị biểu đạt của hiện tượng chuyển trường nghĩa trong thơ
Xuân Diệu
Sau cùng là phần Phụ lục và Tài liệu tham khảo